اتتا خله از شـهرهای آذربایجان از دیرباز ارمنی نشین بینـه. بازیگر ریتا ربیع زاده وجود یکصد و هشتاد و هفت کلیسا و دیرِ ارمنی درون نقاط موختلف آذربایجان، بازیگر ریتا ربیع زاده مانند کلیسای تاتووس مقدس درون ماکو (سده هفتم مـیلادی)، استپانوس مقدس درون جلفای ارس (سده نـهم مـیلادی)، سورپ سرکیس درون خوی (سده دوازدهم مـیلادی)، موژومبار درون نزدیکی تبریز (سده دوازدهم مـیلادی) نشانـههایی از حضور ارمنیـان اینتا منطقه دله هسسه.
سالها پیش از اونکه شاه عباس بزرگ یـا گت شاه عباس، ارمنیون ره بـه داخل فلات ایران کوچ هده، بازرگانون ارمنی از راه شیراز و بندرعباس با هندوستان داد و ستد داشتنـه. بازیگر ریتا ربیع زاده هایگ عجیمـیان، محقق نام آشنای ارمنی، شش دهه پیش درون گورستون ارمنیون شیراز درون باباکوهی (کوه)، سنگ مزارهایی از ارمنیون پیدا هکرده کـه تاریخ ۱۵۵۰م داشتنـه. اینتا امر نشون دنـه کـه حداقل پنجاه سال پیش از گت مـهاجرت ارمنیون بازرگانون ارمنی شیراز دله موستقر بینـه و کلیسا و خانـههایی داشتنـه.
سال ۹۹۹ هجری قمری دله، بـه موجب پیمون منعقده مـیون نمایندگون شاه عباس صفوی و سلطان مراد سوم خلیفه عثمانی، تبریز، باختر ایران و ارمنستان، شکی، شروان، گرجستان و آرتساخ(ناگورنو) زیر سیطره دولت عثمانی دربیمویـه.
سال ۱۰۱۳ دله هجری قمری شاه عباس بخش اعظمـی از آذربایجان، ارمنستان و ناگورنو(قره باغ) ره از عثمانیون بازپس بیته ولی بمحض اطلاع از حرکت سردار عثمانی از شروان بسوی قارص، ساحل جنوبی روخنـه ارس عقب نشینی هکرده و دستور هدا ارمنیونی کـه مسیر حرکت سپاهیـان عثمانی دله اسکان داشتنـه، شـه خنـه و کاشونـه ره رها و به اینتا منطقه کوچانده بوون. طبق فرمون شاه عباس ارمنیون جلفای نخجوان بـه اصفهان کوچانده و اول شمسآباد اصفهان دله ساکن بینـه و به مرور زمون جلفای اصفهان ره بنا هه.
البته شایـان ذکر هسه کـه مسئله کوچ ارمنیون بـه اصفهان امر سادهای نیـه. درون حدود سیصد و پنجاه هزار تن از ارمنیون بـه زور شمشیر سربازون ترک قزلباش شـه خنـه و مأوای ره رها و بسوی کشور ایران بـه حرکت درون بیمونـه. از آنجائیکه هیچ پل و گذرگاه مطمئنی روی روخنـه ارس دنبیـه حدود سیصد هزار تن شـه جان ره از دست هدانـه و پنجاه هزار تن از ارمنیون کـه جان سالم بدر بوردبینـه بـه دستور شاه عباس بـه اصفهان کوچانیده بینـه و حتا افرادی بینـه کـه شـهرهای استانـهای گیلان و مازندران دله و یـا شیراز دله ساکن بینـه
به علت ناسازگاری اوضاع اقلیمـی گیلان با طبیعت ارمنیون تعدادبسیـاری از ارمنیـان گیلان بمردنـه. ارمنیون مازندران بیشتر درون فرح آباد سداشتنـه.
ارمنیـان ساکن درون نواحی روستائی بـه کشاورزی، دامداری و باغداری و ارمنیـان جلفا بـه داد و ستد اشتغال بیـافتنـه. بموجب اعتماد خاصی کـه شاه عباس بـه تجار ارمنی داشته اونا ره جهت صدور ابریشم کـه دراختیـار خود شاه بیـه بـه خدمت بیته. بعد از درگذشت شاه عباس اوضاع ارمنیون دگرگون بیـه. جانشینان شاه عباس بـه آزار و اذیت تجار ارمنی دس بزونـه و مالیـاتهای بسیـار سنگینی بـه دارائیـهای اونا دوسسنـه.
دوران حکومت نادرشاه دله هم ارمنیون از شرایط مساعدی بهرهمند نینـه، بـه عونوان مثال، ناچار بینـه سالیـانـه ۶۰۵۰۰ نادری بـه حوکومت غرامت هدن و بدین ترتیب بدنبال اعمال ناشایست عمال نادرشاه برخی از ارمنیون بـه هندوستان، هندوچین و جاوه مـهاجرت هه. درون برخی از نواحی ایران، ارمنیون حق نداشتنـه سواره وارد شـهر بون و فقط تونسسنـه بـه مشاغلی چون زرگری، نجاری، تجارت و تهیـه اشتغال داشته باشن.[۱]
دوران قاجار دله تحول قابل ملاحظهای درون اوضاع ارمنیون ایران روی هداهه و به تعاقب خدمات ارزنده اونا درون دوران مشروطیت، اونا سرانجام حقوق اتتا شـهروند ایرانی کـه سالها از اون محروم بینـه ره بیـافتنـه.
از اوایل سده هجدهم مـیلادی تعدادی از ارمنیون بندر بوشـهر دله ساکن بینـه و تجارت ه. ماه مـی سال ۱۷۱۱ مـیلادی دلههانری مارتین، کشیش و مترجم انجیل بـه زبون فارسی، بندر بوشـهر دله از کشتی پیـاده بییـه.
وه نویسنـه:
«به خنـه اتتا خانواده ارمنی موقیم بوشـهر بوردمـه و روز یکشنبه درون کلیسای ارمنیون مراسم مذهبی دله کـه به وسیله اتتا کشیش انجام بیته شرکت هکردمـه.»
ارمنیـان بوشـهر سال ۱۸۲۵م دله مدرسهای دایر هه کـه دانش آموزان بوشـهر ره ۲۰ خانواده ذکر هکردهنـه . خوجا هاروتیون، اتتا از بازرگانان ارمنی ثروتمند بوشـهر، باغی وسیع داشته کـه انواع مرکبات و گلهای زیبا ایرانی و هندی درون آن دکاشته بییـه.
کلیسای بوشـهر درون سال ۱۷۷۳م بازسازی بییـه و سال ۱۸۱۹م دله بـه جای کلیسای قبلی کلیسای دیگری بساتنـه کـه خله شبیـه کلیسای شیراز بییـه.
مدرسه ارمنیون بوشـهر سال ۱۹۰۷م دله زبونـهای فارسی، انگلیسی، ارمنی تدریس بییـه.
ارمنیون روستای چلاوه درون دوره ناصرالدین شاه
لباس سنتی زنان ارمنی جلفای نو دله
زنان ارمنی دوران قاجاریون دله
لباس سنتی زنان ارمنی چهارمحال دله
از زمون ورود ارمنیون بـه شـهر قزوین آگاهی دقیقی درون دست نیـه. بر پایـه پژوهشهای ایرانیـان و علاقه مندان ارمنی، با بهرهگیری از پارهای تألیفات و اسناد و مدارک بایگانیهای مختلف، دستاوردهای اندکی فراهم بییـه.
نخستین آگاهی از کوچ ارمنیـان بـه قزوین ره درون سال۱۶۰۵ م(۱۰۱۴ق) بنویشته.[۲]
سفرنامـهٔ برادران شرلی دله نیز بیموءه کـه در ۲۳ ژوئیـهٔ ۱۶۳۸ م (ربیع الاول۱۰۴۸ ق) سفیر یـا فرستادهٔ دولت انگلیس بـه نوم سِر دِر مرکتن[۳] قزوین دله فوت هکرده و وه ره گورستون ارمنیون شـهر دله خاک هه و (ارامنـه با شـه کشیش درون این امر هیئت انگلیسی ره معاونت هکردهنـه).[۴]
شاردن فرانسوی درون سال۱۶۷۴ م (۱۰۸۵ق) دوره پادشاهی شاه سلیمان صفوی دله از قزوین دیدن هکرده و ارمنیـان شـهر ره چهل خانواده بنویشته .[۵]
جهانگرد دیگر اروپایی بـه نوم کرنی لوبروئن[۶] درون شـه سفرنامـه بیـارده :۱۷۰۷م
(ارمنیون اینتا شـهر دله زندگی کننـه و دارای اتتا نمازخنـه (شاپل) هسنـه کـه از دور شبیـه کبوتردان [کبوترخانـه] هسه.)[۷]
مورخون ایرانی نیز بر اینتا قول بینـه کـه (ارامنـه ظاهرن از زمون شاه عباس بزرگ بـه قزوین بیمونـه)[۸]و سال بنای کلیسای قزوین بـه نوم کلیسای هریپسیمـه مقدس ره سال ۱۶۷۶ م (۱۰۸۷ق) تشخیص هدانـه.
نقش بازرگانی ارمنیون قزوین خله چشم گیر بیـه، دورهٔ ناصری دله، هارتون تومانیـانس و ونـه برار قزوین دله تجارتخانـه و صرافی داشتنـه و با روسها و بانک استقراضی نیز درون ارتباط بینـه. آرامـیان و بدل آرزومانیـان هم کـه از بازرگانان بنام بینـه، قزوین دله دفتر و دستگاه داشتنـه.[۹]
آدریس خان ملقب بـه (تاجر باشی)، سهراب خان، هاکوپ خان و کاراپت خان نیز از جمله بازرگانان مشـهور ارمنی ساکن قزوین بینـه. نامـههای متعددی با مـهر برجسته از شرکت تجارتی برادران تومانیـان [تومانیـانس] آرشیو کلیسای وانک دله وجود دارنـه.»[۱۰]
بعد از پایـان جنگ جهانی دوم، سال ۱۹۴۶ دله، رهبری اتحاد شوروی برنامـهای تصویب هکرده تشویق وسه و سازماندهی مـهاجرت انبوه ارامنـه کشورهای مختلف جهان بـه ارمنستان. اینتا برنامـه بـه طور طبیعی شامل ارامنـه ایران هم بیـه. بین دولت وقت ایران و شوروی توافق بـه عمل بیوئه که تا طبق برنامـهریزی معین ارامنـه از مناطق روستایی و شـهری کشور بـه ارمنستان مـهاجرت هکنن.
طبق آمار گوناگون حدود بیست هزار نفر از ارامنـه ایران سالهای ۱۹۴۶ که تا ۱۹۴۸ دله بـه ارمنستان مـهاجرت هه. مناطق روستایی دله بیشترین مـهاجرت از روستاهای ف صورت بیته و سپس از روستاهای ارمنی نشین چهارمحال. از شـهرهای تبریز، تهران، اراک، قزوین، همدان و اصفهان نیز گروههایی بـه ارمنستان بوردنـه.
الان اکثریت جمعیت ارمنیـان ایران تهران دله، سپس جلفای نو (اصفهان)دله، تبریز، ارومـیه، قزوین، اراک، مشـهد، شیراز، گرگان، رشت، شاهین شـهر و اهواز زندگی کننـه.
استقرار ارمنیـان درون تهران
بنا بـه گزارشی، درون سال ۱۷۵۰م تعدادی از ارمنیـان دروازه شاه عبدالعظیم تهران دله ساکن بینـه، از این رو تومـی بویم کـه ارمنیـان پیش از جلوس کریمخان زند بـه سلطنت سال ۱۱۶۳ه. ق دله و زمان نادرشاه افشار دله بـه تهران بیمونـه. اینتا گروه ونـه اولین گروه از ارمنیـانی باشن کـه به قصد رهایی از رفتار بد نادرشاه و کارگزارانش از جلفا بـه تهران مـهاجرت هکردهنـه بینـه.
کم کم با مـهاجرت ارمنیـان از سایر شـهرای ایران مثل:
تبریز و جلفای اصفهان و سلماس و حتا از قفقاز و ارامنـه ترکیـه بر تعداد خانوادههای ارمنی ساکن تهران اضافه بیـه.
نخستین سالهای سلطنت قاجار دله، ارمنیـان تهران دو ناحیـه دله از شـهر مستقر بینـه، اتا گروه درون دروازه شاه عبدالعظیم و گروه دیگر درون محله دروازه قزوین (حوالی مـیدان وحدت اسلامـی کنونی) ظاهرا" آقامحمدخان قاجار هشت خانوار از ارمنیـانی ره کـه قره باغ دله اسیر هکرده بیـه بـه تهران بیـارده و محله دروازه قزوین دله سهدا. اینتا چند خانواده با اجازه شاه، درون سال ۱۹۷۰ که تا ۱۹۷۵م کلیسایی بـه نوم گئورک مقدس درون اون محله شـه وسه بساتنـه.[۱۱]
شمار ارمنیـان تهران دوره قاجار دله بـه شرح زیر است:
- ۱۸۴۹م ۳۱۰نفر
- ۱۸۷۲م ۷۵۰نفر
- ۱۸۸۰م ۱۱۷۷نفر
- ۱۹۰۳م ۱۴۵۰نفر
- ۱۹۱۳م ۲۹۰۵نفر
- ۱۹۲۲م ۳۲۴۷نفر
علاوه بر تهران عدهای از ارمنیـان روستاهای اطراف تهران دله ساکن بینـه. اتا از روستاهای ارمنی نشین ده ونک بیـه کـه از چهارمحال بختیـاری بـه اینتا روستا بیمونـه سال ۱۸۵۱م ۲۱۱ نفر دو روستا دله کـه اتا از آنـها ونک بیـه زندگی ه. دهکده دروسدله ۷۸ نفر، خوردین دله ۳۳ نفر و بومـهن دله۶۲ نفر ساکن بینـه. البته سال ۱۸۹۰م دله جمعیت ارامنـه زیـاد بیـه.
شمار ارمنیـان درون سایر شـهرهای ایران درون سال ۱۸۵۶م بـه شرح زیر است:
رشت ۶۰ خانوار، بندرانزلی ۱۰ خانوار، بابل ۵۰ خانوار، گرگان ۵۰ خانوار، شاهرود ۱۰ نفر، زنجان ۲۰ نفر، شیراز ۷۰ نفر، بندر بوشـهر ۱۵۰ نفر، خرقان با ۴ روستای ارمنی نشین ۹۸۰ نفر، ف ۶۵۱۷ نفر بیـه.
نقش سیـاسی ارمنیـان – برخی چهرههای سیـاسی – نظامـی و اجتماعی ارمنیـان
- مـیرزا ملکمخان ناظم الدوله
- هوهانس خان ماسحیـان (آوانس خان مساعد السلطنـه)
- یپرمخان (داوتیـان)
- سرهنگ گریشا
«از یـاران رزمنده یپرم درون مشروطه ایران و رئیس پلیس تهران.»
«اولین حقوقدان ارمنی – ایرانی کـه به محض ورود بـه ایران بـه آزادیخواهان پیوست و جزو یـاران نزدیک یپرم درون بیمو. یپرم نیز وه ره بـه اداره امور مالی نظمـیه برگزید و وه بـه بهترین نحو از عهده اینتا موهم بر بیمو. وی سالها خدمات موهم دولتی داشته و موسس بیمـه ایران دله هسه.»
«فرمانده قوشون ایران استانـهای شیراز و اصفهان دله درون زمون فتحعلیشاه قاجار بیـه.»
«ناظر فتحعلی شاه (۱۸۰۴ که تا ۱۸۴۸).»
«رئیس ستاد بریگاد قزاق. وه علاوه بر تدریس مدرسه دارالفنون دله وزارت اطلاعات و دارالترجمـه خاصه دولتی دله بـه عونوان مترجم زبانـهای روسی و فرانسه آغاز بـه کار هکرده.»
«مشاور سید ضیـاء الدین طباطبایی و شـهردار تهران بیـه.
از اقدامات وه تامـین روشنایی خیـابانـهای موهم تهران با چراق برق بیـه.
- خاندان شاه نظریـان شاپورزاده
«اتا از کهنترین خاندانـهای ارمنی، ایرانی کـه قدمتی بیش از پانصد سال دارنـه خاندان شاه نظریـان شاپورزاده گوگچهای هسه. اینتا خاندان درون آغاز ملکهای سرزمـینی بینـه کـه بین ساحل شرقی دریـاچه سوان و شـهرگنجه ناگورنو واقع بیـه و مقر حوکومت اونا مزرع نوم داشته. نخستین سند درون مورد این خاندان مربوط بـه سال ۹۴۴ه. ق است.»
- مـیرزاجان داودخان/داویدخان/ژان داود هوهانس
«اتا از شخصیتهای برجسته ارمنی دوره سلطنت محمدشاه دله و ناصرالدینشاه قاجار، مـیرزا جان داودخان یـا جان داود ارمنی هسه. داودخان از کارمندان دربار و مترجم اول دربار محمد شاه و ناصرالدین شاه بیـه.»
- ست خان آسدوادزادوریـان (صدقی بیگ)
« اواخر سده هجدهم مـیلادی دله درون اتا خانواده بازرگان بندر بوشـهر دله دیده بـه جهان گشود. ست خان کودکی دله نزد کشیش کلیسای بوشـهر بـه تحصیل پرداخته. سیزده سالگی دله ونـه خانواده وه ره ادامـه تحصیل وسه و فرابیتن زبون انگلیسی بـه بمبئی بفرستینـه.
«اتا از معروفترین خانوادههای ارمنی شـهر تفلیس درون گذشته، خانواده اناگولوپیـان بیـه. گتترین اینتا خانواده بـه نوم مـیرزاگورگن یـا گرگین، اتا از وزیرون پادشاه گرجستان بیـه.
چنگور اتا از پسرون مـیرزاگورگن سپاه پاول سیسیـانوف دله فرمانده روس بیـه. وه بـه اسارت سپاهیون ایران دربیموئه. چنگور جوانی تنومند، بلندبالا و خوش صورت بیـه. وه ره مقطوع النسل هه و آغامحمدخان قاجار وه ره منوچهر بخونسه و بعدن هم بـه وه لقب خان هدا.
«اتا دیگر از اعظای خانواده اناگولوبیـان، سوقومون (سلیمان) برار منوچهر خان معتمدالدوله بیـه.
«اتا از اعضای خانواده انیگولوپیـان بیـه وه از ارامنـه گرجستان بیـه کـه به ایران بیموئه از تهران بـه تبریز بورده و به سپاهیون عباس مـیرزا پیوسته و به عضویت فوج مخصوص وی دربیموئه.
- جهانگیرخان، جهانگیرخان اناگولوبیـان
«برارزا منوچهرخان معتمدالدوله و فرزند سلیمان خان سهام الدوله بیـه.
- هوهانس خان آگچالیـان منیع السلطنـه هوهانس
«در ۱۸۳۳م زاده بیـه، از محل تولد و تحصیل او اطلاعی درون دسترس نیـه.
- ماطه وس خان (ماتئوس خان) ملیکیـانس
« سال ۱۸۷۵م دله خانواده ملیکیـانس دله کـه از ارمنیـان همدان بیـه متولد بیـه.
«در سوم ژوئیـه سال ۱۸۷۸م شـهر همدان دله متولد بیـه.
ارمنیـان درون دارالفنون
اتا ماه بعد از آغاز بنای دارالفنون ۱۲۶۶ه. ق. دله امـیرکبیر صدراعظم باکفایت ایران زمـین، بـه (جان داودخان) ارمنی یـا داوید داویدیـان، مأموریت هدا بـه کشور اتریش و پروس بوره و معلمانی به منظور تدریس دارالفنون دلهاستخدام هکنـه.
امـیرکبیر شوال ۱۲۶۶ه. ق دله اختیـارنامـهای بـه جان داودخان هدا کـه در قسمتی از اختیـارنامـه چنین بنویشته :
«عالی جاه فطانت و ذکاوت همراه زیده المسیحین مسیوجان داود مترجم اول دولت علّیـه ایران را مرقوم مـیشود کـه چون به منظور مکتبخانـه پادشاهی کـه در مقر خلافت باهره بنیـان شده است، شش معلم کـه کمال مـهارت و وقوف داشته باشند و از قرار بتفصیل؛ معلم نظام پیـاده یک نفر، معلم حکمت و جراحی و تشریح یک نفر، معلم هندسه یک نفر، معلم علم معدن یک نفر، معلم توپخانـه یک نفر، معلم سواره نظام یک نفر ضرور و در کار است، لهذا آن عالیجناب از جانب شرافت جوانب اولیـای دولت علّیـه مأمور و مرخص هست که بـه مملکت شما (اتریش) و پروس رفته، معلمـهای مزبور را از قرار تفصیل فوق که تا مدت پنج که تا شش سال اجیر کرده با مخارج آمدن و رفتن نوشته بـه آنـها داده هر قراری کـه عالی جاه بـه آنـها بدهد درون نزد اولیـا دولت ابدمدت مقبول و ممضی است.
حرره فی شـهر شوال ۱۲۶۶ه. ق.»
معلمان ارمنی دارالفنون
- امـیر تومان ماردیروس خان
- اسکندر خان داویدیـان
«فرزند ماردیروس خان امـیرتومان - فارغالتحصیل دانشکده السنـه شرقیـه لازاریـان مسکو دله»
- مـیرزا ملکم خان ناظم الدوله
- دکتر گارنیک خان دالکجیـان
«فارغالتحصیل از العلوم الحکمتیـه شاهانـه (دارالفنون طبی همایون) شـهر استانبول. دکتر دالکجیـان دارالفنون دله داروسازی تدریس کرده.»
- دکتر بازیل
- زورا ساگینیـان
- دکتر گارابد پاپاریـان
- هوانس ماسهیـان (آوانس خان مساعد السلطنـه)
فعالیتهای شغلی ارمنیـان ایران
زرگری و جواهرسازی
دوره قاجار دله جواهرسازون و زرگرون دربار، بخصوص دربار ناصری ارمنیـان بیـه. اتا از مشـهورترین زرگران و جواهرسازان دوره فتحعلی شاه، تاتووس آراکلیـان بیـه .[۱۲]
شمشیرسازی
اتا از صنعتگران اسلحه ساز مشـهور عصر فتحعلی شاه (خاچاطور ببوریـان زرنشانی) بیـه. [۱۳]
تپانچه سازی
از نومـی ترین تپانچه (اسلحه دستی) سازان ارمنی، (استاد استپان تپانچه ساز) بیـه.
پوست دوزی
از معروفترین پوست دوز (وُسگان گریگوریـانتس) بیـه .
خیـاطی
از معروفترین خیـاطان تومـی بـه مارتینو توتوانیـان و هوسپ تاتووسیـان ره نوم بوریم.
[۱۴]
عکاسی
(ژوزف پاپازیـان) از عکاسون بنام عهد ناصرالدین شاه بیـه.
پزشکی
از نخستین پزشکون ارمنی کـه تهران دله بـه درمون پرداختنـه دکتر (داوید مگردیچیـان داوید یـانس) بیـه کـه نزد مقامات و مردم ایران بـه حکیم داودخان معروف بیـه. وه سال ۱۷۸۶م دله استان آراراتدله موتولد بیـه. [۱۵]
از دیگر پزشکون ارمنی عصر قاجار تومـی به:
«دکتر هاروتیون تیریـاکیـان، دکتر نوودون آزاگابدیـان، دکتر گارابد پاشایـان خان، دکتر ماکاشیـان، دکتر گریگوریـان، دکتر ادیک قازاریـان، دکتر بازیل و دکتر گارگین هوویـان نوم بوردن.»
دکتر تاشچیـان و دکتر آرشاک و دکتر آقانور (پزشک ویژه ظلالسلطان برار شاه) بینـه.
داروسازان ارمنی
از داروسازان ارمنی تومـی بـه (داروخانـه شِوِورین) خیـابان ناصرخسرو کنونی دله بیـه نوم بوردن.
از دیگر داروسازان (دکتر گارابد پاپاریـان) بیـه.
اتا دیگر از داروسازان مشـهور دوره قاجار دکتر گارنیک خان دالکجیـان هسه.
اقتصاد
تاریخچه اقتصاد ارامنـه ایران از آنجایی کـه سرزمـین ارمنستان از دیرباز بـه منزله چهارراهی بین آسیـا و اروپا بشناخته بیـه، تومـی حرفهِ سنتی و خانوادگی ارامنـه ره تجارت و بازرگانی دونست.
ورزش
تهران دله ورزشـهای نو از مدارس شروع بیـه کـه این امر دله مرحوم با مگردچیـان کالج سابق آمریکایی و دبیرستان البرز دله سهم بـه سزایی داشته ..
ارامنـه تهران باشگاه (دورک آنگق) ره بنیـان بشتنـه و سپس چند باشگاه فرهنگی و ورزشی نیز تاسیس بینـه. از ادغام پنج باشگاه فرهنگی درون سال ۱۹۴۴م باشگاه فرهنگی نوجوانان ارمنی تاسیس بیـه. اینتا باشگاه بـه باشگاه جوانان ارمنی تغییر نوم هدا کـه بعدن بـه باشگاه فرهنگی ورزشی آرارات تبدیل بیـه.
تعدادی از معروفترین ورزشکارون ارمنی ره تومـی:
کارو حق وردیـان،آندرانیک اسکندریـان،آندرانیک تیموریـان،مارکار آقاجانیـان،آندره آغاسی ره نوم بوردن.
«اولین زن ایرانی هسه کـه قله مون بلان ره فتح هکرده.»
« سال ۱۳۲۷ دله اصفهان دله متولد بیـه و رشته دو و مـیدونی دله ۳ سال قهرمان ایران و رکوردار ایران هسه.»
«متولد ۱۳۱۰ تهران دله درون سال ۱۹۵۶م قهرمان آسیـا بیـه، لیلی ۵ سال متوالی قهرمان تنیس روی مـیز آسیـا بیـه.»
«متولد سال ۱۳۲۱ تهران دله و مودت ده سال متوالی (۱۳۳۹-۱۳۴۹) کاپیتان والیبال ایران موسابقات موتعدد برون مرزی بیـه. »
«متولد ۱۳۲۷ تهران دله سال ۱۳۵۲ دله مسابقات آسیـایی دله کـه تهران دله برگوزار بیـه رشته اپه دله مقام اول و رشته فلوره دله مقام دوم رب هکرده. »
«بوکسور مسابقات آسیـایی دله سال ۱۹۶۷م مقام سوم و در مسابقات المپیک آسیـایی ۱۹۶۶م مقام سوم رهب هکرده.»
«بوکسور »
«بوکسور »
«بوکسور »
- آرتوش ساگینیـان
- ژرژ (کوچار) کاراپت
- هنریک تمرزیـان
«وزنـه بردار »
کتابخانـههای ارمنی
کتابخانـههای ارمنی بـه سبک امروزی ایران دله از نیمـههای سده نوزدهوم توام با تاسیس مدارس بـه وجود بیموئه.
انجمنها و موسسات فرهنگی
- انجمن اجتماعی ارمنیـان تهران (کلوپ ارمنیـان)
اول ژانویـه سال ۱۹۱۸ دله جمعی از ارمنیـان تهران، انجمن مذکور ره بنیـاد بشتنـه. اینتا انجمن برگوزاری جشنـهای ملی و مذهبی وسه و اجرای برنامـههای فرهنگی، هنری و ادبی ارمنیـان وسه هسه.
- انجمن فرهنگی ارمنیـان چهارمحال (۱۹۳۰-۲۰۰۰)
- انجمن فرهنگی و ورزشی آرارات
از بدو تاسیس باشگاه آرارات رشتههای موختلف ورزشی دله فعالیت گستردهای آغاز هکرده مانند: بازیگر ریتا ربیع زاده وزنـه برداری، فوتبال، دوچرخه سواری، کوهنوردی، و غیره و ایجاد مسابقات ورزشی سراسری ارامنـه ایران (المپیک ارمنیـان) هسه.
- انجمن فرهنگی سیپان
- موسسه ترجمـه و تحقیق هور
مدارس ارمنی
از روزگار کهن کلیساها و دیرهای ارمنیـان محل آموزش نوباوگان ارمنی بیـه. درون ایران زمـین نیز ارمنیـان کلاسهای درس ره درون کلیساها و دیرها دایر ه، از نیمـه دوم سده نوزدهم مـیلادی، تهران دله، جلفای اصفهان، تبریز و روستاهای ارمنی نشین مدارسی تاسیس بیـه.
فرهنگ
ادبیـات
اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم دله ویژگی ادبیـات ارمنی ایران جستجو و طلب شیوههای نو بیـه کـه حاصل اون ادبیـات ترجمـهای غنی بیـه. اینتا دوران دله مترجمان مشـهوری چون هوهانس خان ماسحیـان و هوسپ مـیرزایـان پا بـه عرصه ادبیـات بشتنـه. ماسهیـان ادبیـات دله از نظر ترجمـه آثار ویلیـام شکسپیر بـه زبون ارمنی مشـهور هسه هنوز هم بعد از گذشت حدود اتا قرن ترجمـههای وه نظیر ندارنـه.
در سده نوزدهم ترجمـههای هوسپ مـیرزایـان نماینده ارمنیـان درون مجلس شورای ملی تقدیم جامعه ادب دوست بیـه. وی کتابهایی از والتر اسکات، مـیخائیل لرمونتوف، مولیر، لرد بایرون ره بـه ارمنی ترجمـه هکرده و از سال ۱۹۱۲م بـه ترجمـه آثار برگزیده ادبیـات ایران بپرداخته. وه آثاری از سعدی، حافظ، باباطاهر و رباعیـات عمر خیـام ره بـه ارمنی برگردوند.
یکی دیگر از مردان ادبی مـیرزا ملکم خان ناظم الدوله است.
اتا از معروفترین شاعران معاصر آقای واهه آرمن هسه. دو مجموعه شعر نخست واهه آرمن با عنوانهای (به سوی آغاز) و (جیغ) بـه زبون ارمنی بنوشته بینـه کـه مورد استقبال بسیـار زیـادی ارمنستان دله واقع بیـه.[۱۶]
وی تاالآن شعرهای زیـادی ره برگردون هکرده . وه شعرهای برخی از شاعران معاصر ایران ره بـه ارمنی برگردون هکرده و مجموعههای «کلید درم نور خورشید است» (کارهای شاعران معاصر ارمنی)، «شـهد زردآلو و مثلث سیـاه» (شعرهای ادوارد هاخوِردیـان)، «پاییزی کاملن متفاوت» (شعرهای هوانس گریگوریـان) و غیره.[۱۷]
هنر نقاشی و گرافیست
سرژ آواکیـان (ولادت۱۳۱۷ش) گرافیست، نقاش و پایـهگذار زیر مجموعههای نو رشتهٔ گرافیک ایران دله مانند طراحی حروف گرافیک تلویزیونی و چاپ گرافیک، .
از نظر هنر نقاشی ارمنیـان ایران ون بـه نومـهای: آندره سوروگین و آواک هایراپتیـان (نقاش طبیعت و زندگی انسان) و مـیکائل شـهبازیـان و تیگران بازیل و مارکو گریگوریـان (کوبیسم) نوم بوردن.
یرواند نـهاپتیـان (۱۲۹۲ - ۱۳۸۵ش)، نقاش و از پایـه گذاران نقاشی آبرنگ ایران دله، جلفای اصفهان دله بـه دنیـا بیموئه.
تابلوهای کلیسای وانک جلفا و مسجد شاه (اصفهان) از شاهکارهای وی محسوب بونـه.
موسیقی
تاریخ موسیقی ارمنیـان ایران از سده هفدهم سرچشمـه گیرنـه و تا سده بیستم بـه صورت آوازهای عاشقها تبلور یـابنـه. لیکن موسیقی بـه معنی امروزی از سده نوزدهم و مرز سده بیستم دله پدید بیموئه.
از جمله موسیقیدانون و رهبرون برجسته ارکستر ونـه لئون گریگوریـان ره نوم بوردن.
وه درون سال ۱۳۱۹ش.(۱۹۴۰م.) تهران دله اقامت هکرده و گروه کر گوسان ره تشکیل هدا و
لئون گریگوریـان سال ۱۳۳۶ش. (۱۹۵۷م.) دله تهران دله دربگزشته. »[۱۸]
اتا دیگر از چهرهای سرشناس موسیقی ارمنی ایران نیکول گالاندریـان هسه.
اپرای منظومـه (پروانـه) اثر هوانس تومانیـان، اپرای (چوپان) و بسیـاری از آثار گالاندریـان (کلا" حدود ۱۰۰۰ اثر) درون مجموعههای مختلف بـه چاپ رسیدهاند. »[۱۹]
هامبارسوم گریگوریـان از دیگر موسیقیدان معروف ارمنی هسه .
زمـینـه موسیقی دله نامـهای برجستهای چون:
امانوئل ملیک اصلانیـان و لوریس چکناوریـان و روبن گریگوریـان و ژورا مـیناسیـان و غیره قابل ذکرنـه.
هنر تئاتر
تئاتر ارمنی ایران درون اواخر سده نوزدهم تولد بیـافته. دهههای ۷۰ و ۸۰ دله همـین سده درون تبریز، تهران و جلفای نو نخستین نمایشهای مدرسهای ارائه بیـه.
«مگردیچ تاشجیـان، مانوئل ماروتیـان، زوجهایتانیـان تاریخ تئاتر ارمنی ایران دله نقش بـه سزایی ایفا هه.»
علوم، معماری، پزشکی
زمـینـه علوم و معماری دله تومـی بـه نومـهای وارتان هوانسیـان و دکتر آلکساندر باغدیـانس نام بوردن.
کارو لوکس «پِر علم رباتیک ایران»
«باغدیـانس عضو هئیت علمـی شورای دانشکده علوم پایـه پزشکی دانشگاه تهران و جزو ۹ دانشمند ممتاز ایران کـه جایزه البرز بیته رشته زیستشیمـی و فیزیولوژی دله موفق بـه کشف نو هورمون از غده تیروئید بیـه.»
از مـهندسان معماری مشـهور ارمنی تومـی بـه آودیس اوهانجانیـان و مارکار گالستیـانس و گابریل گورکیـان ره نوم بوردن.
مـهندس گورگن پیچیکیـاناتا دیگر از مـهندس معمار معروف ارمنی هسه کـه اثر وه ره تومـی به:
«شعبه مرکزی بانک ملی، مصلای (مسجد) شـهر و پایـانـه اتوبوسها و دانشکده پزشکی شـهر قم دله هسه.»
از دیگر مـهندس معمار تومـی بـه اوژن آفتاندلیـانس(۱۲۹۲-۱۳۷۶ش) نام بوردن.
آلینوش تریـان «مار نجوم» و «بانوی اختر فیزیک ایران»
در زمـینـه علوم بـه نومـهای دیگر بر خرمـی مانند:
دکتر گاگیک استاد دانشگاه تهران .
الکساندر آبیـان و دکتر مارکار گریگوریـان سرپرست سابق دانشکده مـهندسی سازه دانشگاه صنعتی شریف مدتها رئیس کنفرانس بینالمللی سازههای فضاکار و اتا از بنیـانگذارون تحقیقات اینتا رشته دله هسه.
دکتر مانوئل بربریـان از چهرههای سرشناس ایران.
در زمـینـه پزشکی (آنیک استپانیـان) اولین زن دندانپزشک ایرانی هسه کـه او درون سال درون سال ۱۹۱۲م تهران دله بـه دنیـا بیموئه. وی دتر دکتر (آرتین استپانیـان)، از بنیـانگذاران دندان پزشکی نوین ایران هسه.
.[۲۰]
نشریـات ارمنی
از اواخر قرن نوزدهم مـیلادی نیـاز بـه وجود نشریـات ارمنی زبون جامعه کم جمعیت ارمنیـان آن روز تهران دله احساس بیـه. بر این اساس، نخستین نشریـه ارمنی زبون چاپ ایران، یعنی هفتهنامـه شاویق[۲۱] (معنی کوره راه)، بـه مدت سه سال از ۱۸۹۴ ـ ۱۸۹۷م / ۱۲۷۳ ـ ۱۲۷۶ش، تهران دله بـه چاپ برسیـه.
دومـین نشریـه ارمنی زبان ایران، هفته نامـه آستق آرِوِلیـان[۲۲] (به معنی ستارهٔ شرقی)، از ۱۸۹۶م تهران دله شروع بـه کار هکرده
از ۱۹۱۲م بار دیگر چاپ نشریـات ارمنی زبان درون تهران شروع بیـه کـه به ترتیب سال انتشار عبارتنـه از:
- هفته نامـه آرشالویس[۲۳] (۱۹۱۲م). مدت انتشار: شش ماه (ارگان حزب داشناکسوتیون)، صاحب امتیـاز: آرسن (خان) مـیکائیلیـان، سردبیران: هووسپ هُوانسیـان (ه. اِلمار) و زورا ساگینیـان.
- هفته نامـه آراوود[۲۴](به معنی صبح) (۱۹۱۹ـ۱۹۲۰م)، تعداد: هفتاد شماره (دومـین ارگان حزب داشناکسوتیون)، سردبیر: هووسپ هُوانسیـان.
- هفته نامـه فکاهی ـ انتقادی بوبوخ[۲۵] (به معنی لولو) (۱۹۲۰ ـ۱۹۳۳م)، وابسته بـه جریـان فکری چپ، سردبیر: هایک گاراگاش.
- هوریزون[۲۶](به معنی افق) (۱۹۲۰م)، گاهنامـه وابسته بـه نـهضت چپ، مدت انتشار: یک سال، صاحب امتیـاز: هاروتیون پطروسیـان (ه. جرماک)، سردبیر: سیمون سیمونیـان.
- ایرانی آشخاتاوور[۲۷] (به معنی رنجبران ایران) (۱۹۲۰ـ۱۹۲۱م)، وابسته بـه جریـان فکری چپ، صاحب امتیـاز: هاروتیون پطروسیـان.
- هفته نامـه نورگیـانک[۲۸] (به معنی حیـات نو) (۱۹۲۲ـ ۱۹۲۷م)، صاحب امتیـاز: استپان خانبابیـان و سپس وارطان هُوانسیـان، سردبیر: اونیک مخیتاریـان.
- گاقاپار[۲۹](به معنی عقیده) (۱۹۲۵ ـ ۱۹۲۷م)، نشریـهٔ اجتماعی، سیـاسی و ادبی، صاحب امتیـاز: آ. بِگیـان، سردبیر: آ. قازاریـان،.
- فصلنامـه فرهنگی پیمان
- آلیک (روزنامـه)
- رافی، سالنامـه، تقویم(۱۹۴۱م)
- نائیری، سالنامـه، تقویم(۱۹۵۳)
- آرارات ۱۹۶۰/۱۹۵۹م ماهنامـه ورزشی آرارات صاحب امتیـاز و مدیر مسئول و سردبیر آن سواک ساگینیـان مدیر باشگاه آرارات بیـه.
تعدادی از نشریـات ارمنیـان جلفای اصفهان دله
- نور جوقایی لرابر (پیـام آور جلفای نو) ۱۹۰۴ که تا ۱۹۰۸ ماهنامـه دینی و خبری، صاحب امتیـاز و سردبیر اسقف باگراد وارتازاریـان
- نور جوقایی آودابار ۱۹۰۸ که تا ۱۹۱۱م هفته نامـه دینی و خبری
تعدادی از نشریـات ارمنیـان تبریز دله
- گوردز (کار) ۱۹۰۳م هفته نامـه دینی و خبری سردبیر خلیفه یقیشـه مرادیـان، خلیفه ارمنیـان آذربایجان
- آرواد (بامداد) هفته نامـه سیـاسی، اجتماعی، ادبی و اقتصادی ارگان حزب داشناکسوتیون ارمنیـان تبریز
- آقاقان ۱۹۱۲م که تا ۱۹۱۳ فصلنامـه ارگان انجمن روستاییـان آقاقان
- گغاسر (هنر دوست) ۱۹۱۹م ماهنامـه ادبی و هنری دانش آموزان مدارس ارمنیـان تبریز سردبیر موشق هوهانسیـان
نظام کلیسایی ارمنیون ایران و نقش اون
کلیسا درون زندگی ارمنیـان نقش بسیـار مـهمـی دارنـه. همـه مراسم مذهبی ارمنیـان، از روز تولد که تا مرگ، کلیسا دله برگزار بونـه.
کلیسای حواری ارمنی:اکثریت مطلق ارمنیـان عضو اینتا کلیسا هستنـه کـه قدیمـی ترین کلیسای ارمنی هسه.
ایران دله سه حوزه اسقفی وجود دارنـه:
حوزه اسقفی خلیفهگری ارامنـه آذربایجان، خلیفهگری ارامنـه تهران، خلیفهگری ارامنـه اصفهان. کلیساهای ارمنی کاتولیک، پروتستان، جمعیت براری، ادونتیست و کلیسای جماعت ربانی کـه پس از انقلاب فعال بیـه درون ایران وجود دارننـه و کار کننـه.
کلیساهای ارمنی
از کلیساهای تهران ره تومـی بـه کلیسای سورپ گئورگ و کلیسای مریم مقدس (تهران) و کلیسای سرکیس مقدس نوم بوردن.
کلیساهای قدیمـی تهران مـیتوان به:
کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس
از دیگر کلیساهای تهران ونـه از:
کلیسای مریم مقدس درون خیـابان مـیرزا کوچک خان، کلیسای سورپ کلیسای تارگمانچاتس درون وحیدیـه، سورپ وارتان حشمتیـه، کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس مجیدیـه و مـیناس مقدس درون ده ونک نوم بوردن.
ارمنیـان کاتولیک نیز کلیسایی بـه نوم گریگور لوساوریچ مقدس دارننـه کـه سالهای ۱۹۵۰-۵۴ دله بنا بیـه . کلیسای ارمنیـان پروتستان نیز سال ۱۹۴۶ دله بنا بیـه هوانس مقدس نوم دارنـه.
از دیگر کلیساهای معروف و قدیمـی ارمنیـان درون سایر شـهرهای ایران ره تومـی به:
«کلیسای وانک،کلیسای سن استپانوس،سیـاه کلیسا،کلیسای ارامنـهآبادان،کلیسای ارامنـه معموره» ره نوم بوردن.
وابسته جستارون
- تاریخ ارمنستان
- ارمنیها درون مشروطه ایران
- ارمنیها درون جنگ ایران و عراق
- جماعت ارمنیـان پراکنده
- مسابقات ورزشی سراسری ارمنیون ایران (المپیک ارمنیون)
- پیشینـه صنعت چاپ درون ایران
پانویس
↑ ژان دیـالافوآ، ایران-کلده و آشور، ترجمـه علی محمد فره وشی، کتابفروشی خیـام، تهران،1361، ص 217
↑ گلریز، سیدمحمدعلی، مـینودر یـا باب الجنـهٔ قزوین، قزوین، انتشارات طه،1368، چ1، دانشگاه تهران،1337، ص512
↑ Sir Der Merketin
↑ سفرنامـهٔ برادران شرلی درون زمان شاه عباس کبیر، ترجمـهٔ آوانس با مقدمـه و توضیحات دکتر محبت آیین، تهران، منوچهری،1357، ص191
↑ Voyage de Chevalier Chardin en Perse, ed, L.Langels. Paris p. 400
↑ Coruelle le Bruyn
↑ سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، ص1151
↑ گلریز، سیدمحمدعلی، مـینودر یـا باب الجنـهٔ قزوین، قزوین، انتشارات طه،1368، چ1، دانشگاه تهران،1337، ص512
↑ معتضد، خسرو، حاج امـین الضرب، تاریخ تجارت و سرمایـهگذاری صنعتی درون ایران، تهران، انتشارات جانزاده،1366، صص645 ـ648.
↑ سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، دفتر دوم، صص1152 ـ1153.
↑ آلمار هوسپیـان، نگاهی بـه زندگی ارمنیـان تهران درون گذشته نزدیک، سالنامـه رافی، جلد اول،1969م، ص 267
↑ یـاکوب پولاک، سفرنامـه پولاک، ترجمـه کیکاوس جهانداری، انتشارات خوارزمـی، تهران،۱۳۶۱، صفحه ۲۹۷
↑ آرشاک آلبویـاجیـان، تاریخ مـهاجرت ارمنیـان، جلد دوم، چاپ نور آستق، قاهره،۱۹۵۵، ص ۲۶۰
↑ کارلا سرنا، مردم و دیدنیهای ایران، ترجمـه غلامرضا سمـیعی، انتشارات نشر نو، تهران،۱۳۶۳، ص ۲۹۴
↑ مـهدی بامداد، شرح حال رجال ایران درون قرن ۱۲،۱۳،۱۴ جلد پنجم، انتشارات کتابفروشی زوار، تهران،۱۳۵۷، ص۱۱۳
↑ http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920518000033
↑ http://vahearmen.com
↑ http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=8C7C1271-3DC5-403C-A98D-5242E0689ACA
↑ http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=42EA6C69-643A-42FD-BB45-BD068F5B6B96
↑ http://www.dandane.ir/آنیک-استپانیـان-آویدیـان/
↑ Shavigh
↑ Astgh Arevelian
↑ Arshaluys
↑ Aravot
↑ Bobokh
↑ Horizon
↑ Irani Ashkhatavor
↑ norkyank
↑ Gaghapar
- فارسی ویکیپدیـا بازدید: ۹ تیر 139۳.
منابع
- کتاب ارمنیـان ایران، آندرانیک هوویـان،۱۳۸۰، شابک ۲-۰۰۷-۳۶۳-۹۶۴. آندرانیک هویـان، کارمند وزارت فرهنگ سابق و مدیرکل سابق فرهنگ و هنر استانهای زنجان و گرگان بود.[[۱]]
- دیپلماتهای ارمنی درون دوران قاجار، نویسنده: دکتر عبدالرضا هوشنگ مـهدوی، فصلنامـه فرهنگی پیمان - شماره ۳۹ - سال دهم - بهار 1386 [۲]
- دائرةالمعارف بزرگ ارمنی، ایروان ۱۹۷۸
- ارمنیون ایران، نازار گورویـانس، تهران ۱۹۶۸
- مـهاجرنشینهای ارمنی امروز، س. گاسپاریـان، ایروان ۱۹۶۲
- تاریخ مختصر مـهاجرنشینهای ارمنی، دو جلد آ. آبراهامـیان، ایروان ۱۹۶۴-۶۷
- ایرانیـان ارمنی، اسماعیل رائین، تهران ۱۳۵۶
- هم مـیهنان نقش آفرین مسیحی، عباسعلی صالحی تهران:بی تا
- تاریخ جراید و مجلات ایران، محمد صدر هاشمـی، اصفهان ۱۳۶۳-۶۴
- رسم التواریخ، محمد هاشم، بـه کوشش محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸
- تاریخ تهران، عبدالعزیز جواهر کلام، تهران ۱۳۵۷
- تهران قدیم، جعفر شـهری، تهران ۱۳۵۷
- ورزشکاران نامـی ارمنی ایرانی، نویسنده آلفرد هاوان، انتشارات نائیری،۱۳۹۰، شابک:۷-۱۷-۵۳۰۷-۶۰۰-۹۷۸
- درآمدی بر چگونگی حیـات اجتماعی و فرهنگی ارمنیـان قزوین، نویسنده: دکتر ناصر تکمـیل همایون، فصلنامـه فرهنگی پیمان - شماره ۲۸ - سال هشتم - تابستان ۱۳۸۳
- نقش جامعه ایرانیـان ارمنی درون ظهور معماری مدرن شـهر تهران
- عباس اقبال آشتیـانی، مـیرزا تقی خان امـیرکبیر، تهران۱۳۶۳ چاپ سوم ص۱۵۸
- فریدون آدمـیت، امـیرکبیر و ایران، جلد اول تهران۱۳۵۴ ص۳۵۷
- مـهدی بامداد، شرح رجال ایران، جلد اول تهران ۱۳۵۷ ص۴۹۲
- Այս հոդվածը տեղադրելէ է ժիլբերտ Աղաջանյանը