در ميان انواع مختلف منابع مـهم براي شناخت پيشينۀ تاريخي يك فرهنگ، فلوس لا موجود سكه بـه عنوان سندي برجاي مانده از پيشينيان درون شمار مـهم ترين اين دست منابع مستند شناخته شده است؛ اين سند پرارزش بـه روشن شدن تاريخ و سير تمدن درگذشته كمكي شايان مي كند. فلوس لا موجود ميزان ارزش تحقيق و سنديت سكه، آن را از منابع ارزشمند و قابل استناد مورخ و پژوهشگر براي نيل بـه نتيجه قطعي مي سازد. فلوس لا موجود طرح، نقش، قطع و حالت ضرب سكه درون هر زمان فارغ از جنبه هاي هنري، بيانگر شكل و شيوۀ حكومتي زمان و دورۀ مورد مطالعه و نشان دهندۀ بخشي از حيات فرهنگي ـ تاريخي آن است.
آگاهیـهای ما از تاریخ خوی و حکومتهای محلی آن درون قرون اول هجری بسیـار کم و محدود است. شادروان احمدروی درون اثر گرانقدر خود شـهریـاران گمنام، گامـهای نخستین را برداشته و قسمتی از زوایـای تاریک تاریخ آن را نمایـانده است.
بر اساس اسناد موجود و سکه های کشف شده ،ضرب سکه درون خوی از دوره ایلخانیـان(۷۴۴-۶۵۴قمری) آغاز مـیشود کـه قدیمـی ترین سکه خوی از جنس نقره (ابوسعید بهادر خانی ۷۳۶-۶۵۴ قمری) درون موزه آذربایجان درون تبریز نگهداری مـیشود.در دوره جلایریـان (۸۱۴-۷۳۶ قمری) ضرابخانـه خوی جزو ضرابخانـه های ده گانـه (یعنی بغداد،واسط،تبریز، اردبیل،کاشان،شیراز،نخجوان،اصفهان،شیروان،خوی)محسوب مـیشد کـه توسط سلطان ویس درون آنـها ضرب مـیشد.در این دوره(قراقویونلوها۸۷۴-۷۸۲ قمری)حاکم خوی بـه نام بایرام بیگ ،سکه ضرب مـیکرده و در دوره صفوی هرچند بدلیل جنگهای پیـاپی با دولت عثمانی ضرابخانـه خوی کم فروغ مـیگردد اما بدست آمدن یک نمونـه سکه فلوس صفوی ضرب خوی کـه در نشریـه شماره ۵ سکه شاهان اسلامـی نوشته سید جمال نژاد طباطبایی تصویر آن دیده مـیشود نشان از فعالیت این ضرابخانـه دارد.در دوره افشاریـه (۱۱۴۸-۱۲۱۰ قمری)از نادر شاه افشار سکه ای نقره ای با ضرب خوی ثبت شده است.و درون دوره زندیـه(۱۱۴۸-۱۲۰۹ قمری ) هم چندین سکه طلا و نقره و مس ضرب خوی موجود است.در دوره قاجاریـه (۱۱۹۳-۱۳۴۳ قمری)نیز ،خوی جزو ۱۳شـهر بزرگ دارای ضرابخانـه درون ایران بشمار مـیرفت کـه انواع سکه های ضرب شاهان قاجار درون خوی ثبت شده است. تاینکه بـه دستور ناصرالدین شاه قاجار کلیـه ضرابخانـه ها درون شـهرستانـها تعطیل و فقط درون تهران ضرب سکه آنـهم بصورت ماشینی فعال شد.
ترقی خوی از روزی آغاز مـی شود کـه دولت سلجوقی بنیـاد مـی‌گیرد، و به دنبال آن تیره‌ای از آنان بـه نام سلجوقیـان روم بـه آسیـای صغیر تسلط مـی‌یـابند. از آن بـه بعد خوی بر سر شاهراه شرق و غرب قرار مـی‌گیرد، و ثروت و آبادی مـی‌یـابد و یکی از مراکز مـهم فرهنگی مـیشود و شاعران و دانشمندان نامداری از آن برمـی‌خیزند».
روانشاد مـهدی آقاسی با استناد بـه قصیده‌ای از خاقانی شیروانی، خوی را درون این دوره دارای ضرابخانـه دانسته و چنین نوشته است:
«دوران حکومت و سلطنت سلطان محمد [سلجوقی] و جانشینانش به منظور خوی دورة رفاه و امنیت و آرامش بود. زیرا قبل از سلجوقیـان، ارامنـه مزاحمت کلی به منظور مردم این شـهر فراهم مـی‌آوردند. ... درون نتیجة این آرامش، خوی از لحاظ اقتصاد و علم و صنعت ترقی و پیشرفت زیـادی کرد و از این جهت درون آذربایجان یکی از شـهرهای آباد و کم‌نظیر گردید و نیز خوی یکی از شـهرهای مـهم تجارتی و به داشتن سکه‌های زر و سیم کامل عیـار معروف شد».
«خاقانی درون قصیدة معروف (الصبوح الصبوح) دو قاضی را کـه هر دو بـه رکن‌الدین ملقب بودند و یکی درون ری و آن دیگری درون خوی مقام داشته مدح مـی‌کند و قاضی رکن‌الدین ساکن ری را از لحاظ خلوص و پاکی و کامل عیـار بودن بـه نقد خوی تشبیـه مـی‌نماید
نام خوی زین چو زرّ ری تازه
کار ری زان چونقد خوی به‌عیـار»
در دورة سلطنت طولانی سلطان سنجر (۵۱۱ ـ۵۵۲ ﻫ) کشور آرامش یـافت. سنجر خوی را خاصة خود یعنی خالصه کرد و همچنین شـهرهای ری و ساوه را. «بی‌مناسبت نیست کـه خاقانی هم ضمن قصیدة خود درون مدح رکن خویی قاضی خوی و رکن رازی عالم ری، این دو شـهر را درون کنار هم ستوده و آن دو را قبلة زایران و نقد خوی را معیـار مسکوکات معتبر شمرده است».
بدین ترتیب معلوم مـیشود، این شـهر از قرن ششم هجری دارای ضرابخانـه بوده، گرچه نمونـه‌هایی از سکه‌های ضرب خوی از آن دوره که تا به امروز بـه دست ما نرسیده است.
بنابراین حتما گفت تاریخچة ضرب سکه درون خوی از عهد سلجوقیـان عراق و اتابکان آذربایجان آغاز مـیشود. منابع و مآخذ سکه‌شناسی و مسکوکات (تا حدی کـه در دسترس بوده) از دارالضرب یـا ضراب‌خانة خوی از دوره ایلخانیـان، جلایریـان ، تیموریـان ، قراقوینلوها، صفویـه، افشاریـه، زندیـه و قاجاریـه سخن گفته و به معرفی سکه‌های چندی از ضرب خوی مبادرت نموده‌اند. مضافاً طوری کـه مـی‌دانیم از دورة صفویـه بـه بعد برخی از شـهرهای مـهم کشور دارای لقب و عنوانی شده‌اند؛ مانند خوی (دارالصفا) ، تبریز (دارالسلطنـه)، اردبیل (دارالارشاد) و ارومـی یـا ارومـیه (دارالنشاط) کـه این القاب بعضاً بر روی سکه‌های مضروب این شـهرها نقش بسته است.
شرح اجمالی نمونـه‌هایی از سکه‌های ضرب خوی
الف) ایلخانیـان (۶۵۴ ـ۷۴۴ ﻫ)
از دورة ابوسعید بهادر ایلخانی (۷۱۶ـ۷۳۶ ﻫ) یک عدد سکة نقره بـه وزن ۸۵/۲ گرم و قطر ۱۹ مـیلی‌متر بـه تاریخ ۷۳۳ ﻫ ضرب خوی درون موزة آذربایجان وجود دارد.
روی سکه وسط: فلوس لا موجود السطان العالم و العادل. بهادرخان خلد ملکه. ضرب خوی
روی سکه اطراف: ضرب فی سنـه ثلاث و ثلاثین و الخانیـه ۷۳۳
پشت سکه وسط: لا اله الا الله محمد رسول اله صلی اله علیـه
پشت سکه اطراف: ابوبکر ـ عمر ـ عثمان ـ علی
ب) جلایریـان (۷۳۶ـ۸۱۴ ﻫ)
از دورة جلایریـان درون منابع مورد دسترس، مشخصات سکة ضرب خوی دیده نشد. ولی مؤلف تاریخ خوی بـه نقل از کتاب ضراب‌خانـه‌های اسلامـی زامباور بـه چند سکه از سلطان اویس جلایر (۷۵۷ـ۷۷۶ ﻫ) کـه در خوی ضرب شده‌اند اشاره نموده است.
یکی از محققین معاصر هم ضراب‌خانة خوی را جزو ضراب‌خانـه‌های دهگانـه‌ای (بغداد، واسط، تبریز، اردبیل، کاشان، شیراز، نخجوان، اصفهان، شیروان و خوی) ذکر کرده کـه سکه‌های سلطان اویس درون آن ضرب مـیشد.
پ) قراقوینلوها (۷۸۲ـ۸۷۴ ﻫ)
۱. قرایوسف (۷۹۰ـ۸۲۴ ﻫ). خوی درون دورة حکومت قرایوسف دارای اهمـیت و اعتبار زیـادی بود، چون بیرم بیگ یـا بایرام بیگ حاکم خوی از امرا و نزدیکان وی به‌شمار مـیرفت و در جنگهای متعدد او را همراهی کرده بود. از قرایوسف یک سکة نقره، بـه وزن ۸۵/۳ گرم و به قطر ۲۴ مـیلی‌متر ضرب خوی موجود مـی‌باشد.
روی سکه: متن سلطان العظم بوداق بهادرخان خلد ملکه.
پشت سکه متن: خوی حاشیـه لا اله الا الله محمد رسول اله.
۲. اسکندر قراقوینلو (۸۲۴ ـ۸۴۱ ﻫ). از اسکندر جانشین قرایوسف یک قطعه سکة نقره ضرب خوی درون موزة آذربایجان (تبریز) دیده مـیشود.
سکة نقره: وزن ۶/۴ گرم. قطر ۲۵ مـیلی‌متر.
روی سکه متن: خوی السلطان الاعظم ابوالمظفر اسکندر بهادر نویـان خلد ملکه.
پشت سکه متن: لا اله الا الله الملک لله محمد رسول اله الحمدالله
حاشیـه: ابوبکر ـ عمر ـ عثمان ـ علی
ت) صفویـان
از سکه‌های خوی درون دوره صفویـه متأسفانـه درون مآخذ و فهرست مسکوکات، نمونـه‌ای بـه جز یک مورد بـه دست نیـامد. اگر هم درون موزه‌ها و یـا مجموعه‌های شخصی وجود داشته باشد نگارنده بی‌اطلاع است.
ولی بـه نظر مـی‌رسد بـه سبب جنگهای مکرر سلاطین صفوی با عثمانیـها کـه شـهرهای عمدة مرزی مانند خوی، سلماس و ارومـیه و حتی ساوجبلاق (مـهاباد فعلی) بارها مورد حمله، غارت و تاراج دشمن قرار گرفت و شـهرها ویران و تخریب شدند و به روایت اسکندر بیک ترکمان «اکثر رعایـای خوی و سلماس و اورمـی جلای اختیـار نمود» ، محتملاً ضراب‌خانة خوی درون این مجادلات و محاربات اغلب بـه حالت رکود و یـا تعطیلی درون آمده است. گرچه یکی از پژوهشگران، ضراب‌خانة خوی را جزو فهرست ضراب‌خانـه‌های عهد صفوی ذکر ننموده هست ، ولی یک عدد فلوس مسی بـه وزن ۱/۱۷ گرم ضرب خوی متعلق بـه این دوره ثبت شده است. مؤلف کتاب دارالضربهای ایران درون دورة اسلامـی نیز خوی را جزو ضراب‌خانـه‌های دورة صفوی ذکر کرده است.
ج) افشاریـه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰ ﻫ)
ضراب‌خانةخوی را جزو شـهرهایی کـه محل ضرب سکه‌های نقرة دورة نادری است، نوشته‌اند.
۱. نادرشاه افشار. از این سلطان یک عدد سکة نقره ضرب خوی درون دست مـی‌باشد.
چ) زندیـه (۱۱۶۳ـ۱۲۰۹ ﻫ)
۱. کریم‌خان زند (۱۱۶۳ـ۱۱۹۳ ﻫ)
شـهر خوی را جزو ۱۶ شـهری نام‌اند کـه سکه‌های طلای کریم خان زند درون آن ضرب مـیشد و این مسئله اهمـیت و اعتبار ضراب‌خانة خوی را مـی‌رساند.
از کریم‌خان سکه‌های متعدد طلا و نقره و مس ضرب خوی درون دست است.
ـ سکة طلا.
روی سکه متن: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله.
پشت سکه متن: یـا کریم ضرب خوی ۱۱۸۹ ﻫ
ـ سکة طلا
وزن ۷۵/۲ گرم. قطر ۸/۱ سانتی‌متر.
روی سکه متن: یـا کریم داخل دایره ضرب خوی ۱۱۹۲ حاشیـه دوایر خط و زنجیره
پشت سکه متن:
شد آفتاب و ماه زر و سیم درون جهان از سکه امام بحق صاحب‌الزمان
ـ سکة طلا.
روی سکه متن: یـا کریم ضرب خوی ۱۱۹۲
پشت سکه متن:
شد آفتاب و ماه زر و سیم درون جهان از سکه امام بحق صاحب‌الزمان
ـ سکة نقره. وزن ۲/۴ گرم. قطر ۵/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: یـا کریم ضرب خوی ۱۱۸۹ یـا ۱۱۹۰ حاشیـه دوایر خط و زنجیره
پشت سکه متن:
شد آفتاب و ماه و زر و سیم درون جهان از سکه امام بحق صاحب الزمان.
گل و برگ بدون اسلیمـی
حاشیـه: دوایر خط و زنجیره
ـ سکة مسی. وزن ۸ گرم. قطر ۱/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: تصویر طاووس با دم چتر زده و تزئینات بدنـه. حاشیـه دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: فلوس ضرب خوی ۱۱۷۹ یـا ۱۱۹۰ حاشیـه دایره خط و زنجیره.
ـ سکة مسی. وزن ۲/۵ گرم. قطر ۱/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: تصویر بلبل. حاشیـه، دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: ضرب خوی. حاشیـه، دوایر خط و زنجیره.
ـ فلوس مربوط بـه سال ۱۱۸۹ پشت سکه فلوس ضرب خوی
ـ سکة مسی. وزن ۱۲ گرم. قطر ۱/۳ سانتی‌متر.
روی سکه متن: تصویر شیر و خورشید و مـهر کوچک بر بدنـه شیر. حاشیـه دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: فلوس ضرب خوی ۱۱۹۰ ﻫ حاشیـه دوایر خط و زنجیره.
این نخستین سکة ضرب خوی هست که بر روی آن تصویر شیر و خورشید دیده مـیشود. نقش شیر و خورشید از دورة صفویـان بـه بعد درون ضراب‌خانة شـهرهای مختلف راه یـافته است. قبل از صفویــان درون عهـد حکومت غیـاث‌الدین کیخسرو ثانی (۶۳۴ ـ۶۴۴ ﻫ) از سلاطین سلجوقیـان روم (آناطولی) نقش شیر و خورشید بر روی سکه‌های این امـیر آغاز شده و در سکه‌های اخلاف وی نیز متداول شد. این علامت شیر و خورشید را ایرانیـان قدیم بر روی مسکوکات خود بـه کار‌اند کـه بعدها فراموش گردیده، ولی مجدداً بـه وسیلة سلاجقة روم احیـا شده است.
۲. صادق خان زند (۱۱۹۳ـ۱۱۹۶ ﻫ). از دورة حکمرانی صادق خان زند یک سکة نقره ضرب خوی درون موزة بریتانیـا موجود است.
ـ سکة نقره.
روی سکه متن:
شد آفتاب و ماه و زر و سیم درون جهان از سکه امام بحق صاحب‌الزمان
پشت سکه متن: ضرب خوی ۱۱۹۵
خوی جزو معدود شـهرهایی بود کـه سکه‌های طلا و نقرة صادق‌خان درون آن ضرب مـی‌شده است.
ح) قاجاریـه (۱۱۹۳ـ۱۳۴۳ ﻫ . ق)
ضراب‌خانة خوی را جزو شـهرهایی نوشته‌اند کـه سکه‌های زرین و سیمـین شاهان قاجار درون آن ضرب مـی‌شده است. اشاره بـه این نکته ضروریست کـه تمام ضراب‌خانـه‌های سطح کشور درون این دوره و قبل از آن نیز اجازة ضرب همـه نوع سکه را نداشتند. بـه ویژه ضرب سکه‌های طلا کـه از اهمـیت و حساسیت خاصی برخوردار بوده است، فقط درون دارالضربهای برخی از شـهرها کـه ارزش و اعتبار سیـاسی، اقتصادی و نظامـی بیشتری داشتند انجام مـی‌گرفت. به منظور نمونـه سکه‌های طلای آقامحمدخان قاجار درون ۱۳ شـهر مانند اصفهان، ایروان، تبریز، خوی و ... ضرب مـی‌گردید.
۱. آقا محمدخان قاجار (۱۱۹۳ـ۱۲۱۱ ﻫ . ق)
ـ سکة طلا وزن ۵/۴ گرم قطر ۸/۱ سانتی‌متر.
روی سکه متن: یـا محمد ضرب خوی تزئینات: ترنج خط و زنجیره.
پشت سکه متن: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله. تزئینات: گل و برگهای اسلیمـی.
ـ سکة نقره. وزن ۵/۱۲ گرم و قطر ۲۵ مـیلی‌متر.
روی سکه متن:
شد آفتاب و ماه و زر و سیم درون جهان از سکه امام بحق صاحب الزّمان.
پشت سکه درون وسط: یـا محمد ضرب خوی ۱۲۰۷
ـ سکة نقره.
روی سکه متن: یـا محمد ضرب خوی ۱۲۱۰
پشت سکه متن: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله.
ـ سکة مس. وزن ۷۵/۱۶ گرم، قطر ۱/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: تصویر خورشید داخل ستاره شش پر. حاشیـه دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: ضرب خوی ??۱۲ (ناخوانا)
۲. فتحعلیشاه قاجار (۱۲۱۱ـ۱۲۵۰ ﻫ . ق)
از دورة سلطنت فتحعلیشاه سکه‌های متعدد طلا، نقره و مس ضرب خوی درون موزه‌های داخل و خارج کشور ثبت و ضبط شده است.
ـ سکة طلا. وزن ۶/۴ گرم، قطر ۳/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان فتحعلیشاه قاجار. تزئینات: گلهای پنج پر و برگ اسلیمـی. حاشیـه دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: ضرب خوی سنـه ۱۲۳۵ حاشیـه دوایر خط و زنجیره.
ـ سکة طلا. وزن ۵/۴ گرم . قطر ۲/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان فتحعلیشاه قاجار.
پشت سکه متن: ضرب خوی سنـه ۱۲۳۶
ـ سکة نقره. وزن ۱/۱۰ گرم، قطر ۵/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: السلطان فتحعلیشاه قاجار.
پشت سکه متن: العزه الله ضرب خوی سنـه ؟؟ . تزئینات: اسلیمـی گلدار
ـ سکة طلا.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان فتحعلیشاه قاجار.
پشت سکه متن: ضرب خوی سنـه ۱۲۳۲
ـ سکة طلا.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان فتحعلیشاه قاجار.
پشت سکه متن: ضرب خوی سنـه ۱۲۳۴
ـ سکة نقره.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان فتحعلیشاه قاجار.
پشت سکه متن: ضرب خوی سنـه ۱۲۲۶
ـ سکة مس. فلوس ضرب خوی سنـه ۱۲۴۱
۳. محمدشاه (۱۲۵۰ـ۱۲۶۴ ﻫ . ق)
از دورة سلطنت محمدشاه سکه‌های متعدد ضرب خوب بـه دست نیـامده هست و تعداد آن بسیـار محدود مـی‌باشد.
ـ سکة مس. وزن ۵/۱۳ گرم، قطر ۶/۲ سانتی‌متر.
روی سکه متن: تصویر شیر و برگ اسلیمـی. حاشیـه دایره و زنجیره
پشت سکه متن: فلوس ضرب خوی
۴. ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳ ﻫ . ق)
ضراب‌خانة خوی را جزو آن دسته از دارالضربهای شـهرها نوشته‌اند کـه سکه‌های طلا و نقرة همـین سلطان درون آن ضرب مـی‌شده است. هر چند نمونـه‌های چندی از آن بـه دست ما نرسیده است.
ـ سکة نقره. وزن ۴/۲ گرم و قطر ۱۶ مـیلی‌متر.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان ناصرالدین شاه قاجار.
پشت سکه متن: ضرب دارالصفای خوی سنـه ۱۲۶۶
ـ سکة نقره. وزن ۴/۲ گرم و قطر ۱۶ مـیلی‌متر.
روی سکه متن: السلطان بن السلطان ناصرالدین شاه . تزئینات: اسلیمـی گلدار. حاشیـه: دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: ضرب دارالصفای خوی سنـه ۱۲۷۱ . حاشیـه: دوایر خط و زنجیره و اسلیمـی.
ـ سکة مس. وزن ۱۵ گرم، قطر ۳/۲ـ۷/۱ سانتی‌متر.
روی سکه متن: تصویر خورشید با انوار مثلثی شکل. حاشیـه: دوایر خط و زنجیره.
پشت سکه متن: فلوس ضرب خوی ?۱۲۷ (ناخوانا). حاشیـه: دوایر خط و زنجیره.
متأسفانـه از محل ضراب‌خانة خوی و نحوة اداره‌کرد آن درون دورة قاجاریـه اخبار و اطلاعاتی بـه دست نیـامد. سیـاحان و جهانگردانی هم کـه از خوی دیدن کرده‌اند، درون این مورد هیچگونـه اطلاعاتی ثبت و ضبط ننموده‌اند.
با توجه بـه اینکه درون دوره های مختلف تاریخی ضرابخانـه ها درون شـهرهای مـهم اقتصادی و اجتماعی آن دورانـها مستقر مـیشدند ، جا دارد با توجه بـه این مسئله نگاه تازه ای بـه نقش و جایگاه خوی درون طول تاریخ ایران داشته باشیم. "خوی سئون " بـه مسئولین امر بـه ویژه شـهرداری خشنـهاد مـی نماید با سفارش ساخت تندیسهای بزرگ از سکه های مختلف ضرب خوی و نصب آن دریکی از مـیادین خوی،و نصب تابلو توضیحاتی درون کنار آنـها، با اقدامـی جالب ، ضمن یـادآوری مجد و عظمت تاریخی خوی به منظور بینندگان و گردشگران، جلوه بصری زیبا و بی همتایی درون نمای شـهری خوی ایجاد نمایند کـه قطعاْ بنام شـهرمان ثبت و دارای ارزش گردشگری نیز خواهد شد.
اين سكه (مسي) ايراني نادر،به نقل نشریـه شماره ۵ سکه شاهان اسلامـی نوشته سید جمال نژاد طباطبایی ، متعلق بـه دوره صفوی است. 14.8 گرم وزن دارد، پهناي مسطح آن، 29 ميليمتر است، و در خوي (بدون تاريخ) ضرب شده است. درون رو، طاووسي، رو بـه چپ، دارد. درون پشت، ضرب: فلوس خوي.
منبع : وبلاگ http://khoysevan.blogfa.com
< قبلی
بعدی >
[فلوس لا موجود]نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Mon, 16 Jul 2018 04:18:00 +0000