پی وی ایما

پی وی ایما www.dilmun.ir | فهرست اسامـی شرکت های موجود درون نرم فزار پیمانکاران 97 (ش که تا ی) | آب و آتش - مولانا | انجیل لوقا - kalameh.com | جفای جمـهوری اسلامـی بـه احمد مفتی زاده | محسن کدیور |

پی وی ایما

www.dilmun.ir

   

 

  

کارکرد نشانـه شناشی فرهنگ و هنر درون دیدگاه رولان بارت

 

 

 چكيده:

کارکرد نشانـه شناسی بـه عنوان دانش مطالعه نشانـه ها و فرآیند های تاویلی درون مطالعات هنری با وجود اهمـیت روز افزون خود در آرای یکی از مـهمترین  نظریـه پردازان و بنیـانگذاران آن یعنی رولان بارت(1980-1915) مـی تواند مورد پرسش و بررسی قرار بگیرد که درون این مقاله ابتدا با مروری بر پیشینـه و رویکردهای موجود بـه دانش نشانـه شناسی و معرفی رولان بارت  و جایگاهش درون نشانـه شناسی ساختگرا . پی وی ایما بـه بررسی نظریـات نشانـه شناختی وی با توجه بـه آثار مـهمـی همچون عناصر نشانـه شناسی و  اسطوره، پی وی ایما امروز  و نیز دید گاه های نشانـه شناختی وی درباره هنر پرداخنـه شده است. پی وی ایما درون این مقاله بیشتر بـه دوره ساختگرایی بارت توجه شده که تا کارکرد دانش نشانـه شناسی درون مطالعات هنری از منظر رولان بارت مورد ارزیـابی قرار گیرد.      

 

 

واژگان کلیدی:  نشانـه شناسی، رولان بارت، نشانـه شناسی هنر، ساختگرایی

 

 

مقدمـه:

نشانـه شناسی بـه عنوان روش پژوهش درون شناخت دلالتها درون مـیانـه قرن بیستم همراه با ساختگرایی بویژه درون فرانسه اهمـیت چشمگیری پیدا نمود کـه بر پایـه نشانـه شناسی اولیـه مطرح شده توسط سوسور قرار مـی گرفت و درون بسیـاری از شاخه های علوم و فلسفه مورد استفاده گردید. درون زمـینـه نظریـه ادبی، زیبایی شناسی و هنر نیز نشانـه شناسی از سوی اندیشمندان اصلی ساختگرایی مطرح گردید کـه در مـیان آنـها رولان بارت نقش اصلی را عهده دار بود.

رولان بارت (1980-1915) یکی از مـهمترین متفکران و منتقدان ادبی درون قرن بیستم بود کـه همواره درون جستارهای خود و نظریـه پردازی فرهنگی، بر اهمـیت نشانـه شناسی تاکید مـی کرد.

این مقاله درون پی پرسشی هست که درون آثار رولان بارت بیش از همـه مشـهود است. کارکرد نشانـه شناسی درون هنر و ادبیـات و پدیدار های فرهنگی چیست؟ چرا کـه این پرسش درون نشانـه شناسی همواره مطرح بوده هست که نشانـه شناسی نظریـه ای کلی هست یـا روش بررسی؟ و آیـا مـی توان درون جست و جوی آرمان شکل گیری علم نقد ادبی و فرهنگی بود (آنچنان کـه رولان بارت بـه گونـه ای درون پی آن بود). پاسخهای بارت درون دوره های مختلف آثارش از ساختگرایی که تا پساساختگرایی بـه پرسش مذکور، اهمـیت ویژه ای دارند کـه کمک مـی کند که تا فهمـی از حدود و جایگاه نشانـه شناسی درون مطالعات فر هنگی و هنری بدست آید.

بخش اول نوشتار حاضر ابتدا مروری اجمالی هست بر پیشینـه و رویکردهای موجود بـه دانش نشانـه شناسی و سپس معرفی رولان بارت  و جایگاهش درون نشانـه شناسی و ساختگرایی که تا پسا ساختگرایی. درون بخش دوم بررسی نظریـات نشانـه شناختی وی با توجه بـه آثار مـهمـی از وی همچون عناصر نشانـه شناسی و  مقاله  اسطوره، امروز و نیز دید گاه های نشانـه شناختی وی درباره هنر مطرح مـی گردد. درون این مقاله بیشتر بـه دوره ساختگرایی بارت توجه مـی شود و تلاش مـیگردد که تا کارکرد دانش نشانـه شناسی درون مطالعات هنری از منظر رولان بارت مورد ارزیـابی قرار گیرد.  

الف – ملاحظه ای بر دانش نشانـه شناسی و جایگاه رولان بارت از  ساختگرایی که تا پسا ساختگرایی

شروع نشانـه شناسی را بـه عنوان دانش مطالعه نشانـه ها وفرآیند های تاویلی، از کهن ترین ایـام تاریخی ذکر نموده اند اما آن دانشی کـه به عنوان نشانـه شناسی معاصر مطرح شده هست تقریباً از و اوایل قرن بیستم آغاز شد کـه از دو مسیر مختلف منطق و زبانشناسی شکل گرفت.

در نتیجه آراء وپژوهشـهای چارلز سندرس پیرس ؛ منطق دان و فیلسوف عمل گرای امریکایی بود کـه نشانـه شناسی عنوان رشته ای مستقل پیدا نمود . از نظر پیرس نشانـه شناسی (semiotics) چارچوب ارجاعی هست که هر مطالعه دیگری را درون بر      مـی گیرد. دو موضوع مـهم درون نشانـه شناسی پیرس یکی بـه رابطه سه وجهی درون رابطه دلالتی تاکید دارد کـه عبارتند از باز نمون، موضوع (ابژه) و تفسیر، دیگر اینکه به منظور انواع نشانـه ها طبقه بندی های مختلفی را ذکر نمود کـه مشـهورترین آن طبقه بندی      سه گانـه نشانـه های شمایلی(iconic)، نمایـه ای(indexical) و نمادین (symbolic) مـی باشند.

تقریبا همزمان با پیرس، زبانشناس سوییسی فردینان دو سوسور، بـه مطرح دانش نشانـه شناسی پرداخت. سوسور درون مجموعه گرد آوری شده درس گفتارهایش دوره زبانشناسی عمومـی این چنین مطرح نموده هست :

مـی توان دانشی را درون نظر گرفت کـه به بررسی نقش نشانـه ها درون زندگی جامعه مـی پردازد این دانش بخشی از روان شناسی اجتماعی عمومـی خواهد بود کـه ما آن را نشانـه شناسی [semiologie] مـی نامـیم (از واژه یونانی semeion «نشانـه») نشانـه شناسی به منظور ما مشخص مـی سازد کـه نشانـه ها از چه تشکیل شده اند وچه قوانینی بر آنـها حاکم است. از آنجا کـه این دانش هنوز بـه وجود نیـامده، نمـی توان گفت کـه چه خواهد بود ولی چون حق وجود دارد، جایگاهش از پیش تعیین شده است. (سوسور، فردینان، 1382، ص24)

سوسور الگویی دو وجهی یـا دو قسمتی از نشانـه ارائه مـی کند از دید او نشانـه تشکیل شده هست از : پی وی ایما دال ، تصویر صوتی مدلول، مفهومـی کـه دال بـه آن دلالت مـی کند  .از دید سوسور هم دال و هم مدلول جنبه ی روانشناسی دارند و هیچ یک جنبه ی مادی ندارند ، و به نظامـی انتزاعی و اجتماعی تعلق دارند کـه سوسور آن را لانگ نامـیده است. این هر دو از نوع صورت هستند و نـه جوهر . (سجودی، فرزان، 1382، ص23)

از دیگر منابع ذکر شده درون نشانـه شناسی مدرن مـی توان بـه پدیدار شناسی هوسرلی و آراء ارنست کاسیرر اشاره نمود، ارنست کاسیرر درون فلسفه صورت های نمادین ،انسان را حیوان نمادپرداز تعریف مـی کند. امروزه نشانـه شناسی بـه حوزه مطالعاتی تثبیت شده ای تبدیل شده و حجم قابل توجهی از کتابهای پژوهشی و مقالات درون این حوزه وجود دارد . ژان ماری شفر آثار حوزه نشانـه شناسی را درون سه رویکرد شناسایی مـی کند:

1- سنت فکری لاک - پیرس- موریس، کـه از مـیان قلمروهای آن مـی توان از ارتباطات انسانی غیر کلامـی، یعنی از ایما واشاره وحالات چهره (اطوار پژوهی)، و نیز شیوه های تعامل مکانی (فاصله پژوهی) نام برد. واین قلمرویی هست که درون آن نشانـه شناسان با تفکرات مردم شناسان رفتارهای انسانی رویـه رومـی شوند

2- سنتی کـه بر سیبرنتیظریـه ی اطلاع استوار شده است: این رویکرد درون فرانسه درون آثار آ.مول (1956) دیده مـی شود، اما خصوصاً درون دهه های شصت و هفتاد درون اتحاد شوروی سابق (به ویژه درون حلقه ی تارتو ) تکوین یـافته هست مـهم ترین سهم این نشانـه شناسی درون عرصه مطالعه ی نشانـه های فرا زبانی و طرح و بسط نشانـه شناسی فرهنگ هست که مـی توان بـه آثار یوری لوتمن درون باره ی ادبیـات و سینما یـا بـه آثار اوسپنسکی درون باره ی هنر اشاره کرد.

3- سنت زبان شناختی ای کـه به ویژه درون فرانسه چیرگی داشت و در واقع کمابیش با ساختگرایی یکی است.که درون ادامـه و در بررسی آراء رولان بارت، اشاره خواهد شد.

 همچنین وی از آثار اومبرتو اکو یـاد مـی کند کـه آثار امبرتو اکو درون هیچ یک از این سه دسته جای نمـی گیرد. رویکرد اکو اساساً رویکردی ترکیبی هست : او کـه با گذشت سال ها ، اهمـیتی بیشتر به منظور نظریـه ی پیرس قائل شد، آثار ساختگرایـان (به ویژه آثار فرمالیست های روسی، بارت و گره ماس) را باهم ترکیب کرد و توجه زیـادی بـه اندیشـه فلسفی درون باره مسائل مربوط بـه نشانـه داشت. اوبه تدریج جایگاه مـهم تری به منظور فرایند تاویل قائل مـی شود . و پیشنـهاد مـی کند کـه بیـایید تاکید را از روی تحلیل قراردادهای نشانـه ای بر داریم و بر مطالعه ی کاربرد شناسی روایت، یعنی بر  روایت بودگی کلام، آن گونـه کـه خواننده مشارکت گر آن را تاویل مـی کند بگذاریم. اکو همچنین بـه وسایل ارتباط جمعی و فلسفه ی زبان نیز توجه دارد. (شفر، ژان ماری، 1380، ص 152-156)

اما نشانـه شناسی بارت همانطور کـه اشاره شد درون طبقه بندی بالا درون گروه سوم کـه سنت زبانشناختی پساسوسوری و ساختگرایی است، قرار مـی گیرد. ساختگرایی بـه بازاندیشی درباره امور از دیدگاه زبان شناسی مـی پردازد. کلود لوی استروس درون انسان شناسی و مردم شناسی، مـیشل فوکو درون فلسفه و فلسفه علم، ژاک لاکان درون روانکاوی و رولان بارت درون نقد ادبی و فرهنگی، مبانی این ساختگرایی جدید را پایـه گذاری نمودند کـه از نشانـه شناسی استفاده نموده اند . ریچارد هارلند درون باره این دوره مـهم از فعالیت بارت چنین مـی نویسد: «دوره رهبری نشانـه شناسیک او یکسره بـه روزگار شکوفایی ساختار گرایی تعلق دارد کـه به نیمـه دهه 1960 مربوط مـی شود. درون این دوره هست که او درباره ظهور علم عمومـی نشانـه ها آن گونـه کـه سوسور پیش بینی مـی کرد، بـه موعظه مـی پردازد.... بارت درون اسطوره شناسی ، بینش های انفرادی بسیـاری را توضیح مـی دهد ولی برنامـه عظیم علمـی درون عناصر نشانـه شناسی(1964) و نظام مد(1967)، مطرح مـی شود. کل جهان انسانی بـه صورت متنی آشکار مـی شود کـه باید با نوع فنون نمادگرایـانـه ای خوانده شود کـه در اصل به منظور متنـهای ادبی ایجاد شده اند» (هارلند، ریچارد،1385،ص 376)

موضوع آثار بارت گوناکون بود: ادبیـات، موسیقی، پوشاک، مسائل روزمره و اجتماعی، عکاسی، سینما، نقاشی، گرافیک و ... اما یک نقطه همواره درون آثارش نقطه مرکزی محسوب مـی شد: هدف اش نـه کشف حقیقت پنـهان درون آثار، بلکه شناخت زبان آنـها بود. او درون پی کشف معانی نبود و مـی خواست قائده های معنایی را کشف کند، یعنی امکاناتی کـه زبان به منظور معنا بوجود مـی آورد و موضوع نقد ادبی نیز کشف زبان است، نکته اصلی نـه پیـام، بلکه رمزگان است.( احمدی، بابک،1370، ص 216)

بارت درون نخستین کتابش درون درجه صفر نوشتار کـه در باره تاریخ سبک ادبی درون فرانسه بود بـه نقد فرهنگستانی یعنی نقدی کـه متن را رها مـی کند و به اتفاقات زندگی مولف وغیره... مـی پردازد، انتقاد داشت. وی نشان داد کـه تاریخ ادبیـات بـه نظر منتقدان قدیمـی بـه معنای درون هم شدن روش تاریخی با روش روانشناسیک هست . درون نتیجه آنان هرگز تاریخ ادبی را ننوشته اند بلکه تاریخ یـا شرح زندگی مولفان را نوشته اند. ( همان،1370، ص 214)  این سویـه انتقادی وی کـه با دیدگاه سوسیـالیستی وی همراه بود درون انتقادهای وی بر اسطوره، بورژووازی و ... نیز مشـهود است.

بارت درون دهه پایـانی عمر خود از شیوه دوره ساختار گرایی خود بـه دور شد و در متونی کـه خلق کرد، لذت متن(1975)، رولان بارت نوشته رولان بارت (1977) و گفتمان یک عاشق(1978) خط مـیان منتقد و نویسنده را از مـیان بر مـی دارد. بارت درون نوشتار خود شیوه ای خاص داشت کـه خصوصا درون این آثار کـه وی تحت عنوان اخلاقیت یـاد مـی کند بـه اوج مـی رسد، او بـه اشاره وخلاصه مـی نوشت کـه شعر گونـه بود و در واقع بـه روش نیچه درون قطعه های کوتاه مـی نوشت. مایکل پین درون توصیف رولان بارت مـی نویسد : « بارت بیشتردر مقام یک مجری ایده ها کار مـی کرد که تا مصنف ایده ها و دوم آن کـه هر اجرای فردی او تنـها یکی از امکان های بالقوه ی اثر را محقق مـی کند. بعد ،شگفت آور نیست کـه او مصمم بود که تا نقش های نویسنده و خواننده ، نوازنده و شنونده ، را که تا حد امکان بـه یکدیگر نزدیک کند». (پین مایکل، 1382، ص5و6 )

خود بارت درون اشاره بـه قطعه نویسی درون آثارش درون در یکی از مـهمترین آثار متاخرش رولان بارت نوشته رولان بارت چنین مـی نویسد :« نخستین ،یـا تقریبا نخستین، متن او (1942) شامل مجموعه یی از قطعات هست ،این انتخاب درون آن زمان متکی بـه این توجیـه ژید گونـه بود کـه عدم انسجام بـه یک نظم دست وپا گیر ار جحیت دارد از آن پس، او درون واقع هیچ گاه از کوتاه نویسی دست نکشیده : تابلوهای کوچک اسطوره شناسی ها و امپراتوری نشانـه ها ، مقالات و  مقدمـه های جستار های انتقادی ، خوانـه های s/z بندهای سر لوحه یی درون مـیشله ، قطعات جستار دوم راجع بـه ساد درون ساد ، فوریـه،لوبولا، وقطعات لذت متن.» (بارت،1383،ص121)

بارت همچنین از ژانرهای متفاوت آثارش یـاد مـی کند کـه آنـها را درون جدولی بـه نام مرحله ها ترسیم نمود کـه تاثیر پذیری و بینامتن آثارش را ذکر نموده است (همان ،1383،ص190 ) .

 

ب- نشانـه شناسی و متنیت درون آثار رولان بارت

رولان بارت درون عناصر نشانـه شناسی درباره علم نشانـه شناسی اظهار مـی کند کـه اگرچه ایده های سوسور راهنما و سر فصل های بزرگی بودند، اما نشانـه شناسی هنوز دانشی نوپاست. و امروزه برخلاف سوسور کـه فکر مـی کرد زبان شناسی بخشی از دانش عمومـی نشانـه هاست، دیگر اطمـینانی وجود ندارد کـه بتوان درون زندگی امروز نظامـهای جامع کـه از نشانـه ها تشکیل شده اند را بیرون از حوزه زبانشتاسی پیدا نمود. و در شناسایی چنین نظامـهایی حتما گفت، یک زبان درجه دوم هستند کـه واحدهای آن دیگر تک هجا ها و تک واژه ها نیستند بلکه بخشـهای بزرگتری از گفتار هستند کـه به اشیـا یـا قسمت هایی ارجاع دارند. و شاید سرنوشت نشانـه شناسی درون حل شدن آن درون زبانشناسی باشد. ودر نتیجه حتما گفت کـه این نشانـه شناسی هست که جزئی از زبانشناسی است. (بارت،1370،ص 12-14)

بدین ترتیب بارت با استفاده از قوائد زبانشناسی، نشانـه شناسی را با توجه بـه دیـالکتیک های موجود بین زبان/گفتار، دال/ مدلول، نظام/ همسازه ( محور های هنی و جانشینی) و تطابق/ تضمن بررسی مـیکند. همچنین وی خاطر نشان کرد کـه با استفاده از زبانشناسی ساختگرا مـی توان وحدت تحقیقات انجام شده توسط ساختگرایـان درون انسان شناسی، جامعه شناسی، روانشناسی و سبک شناسی کـه همگی حول و حوش مفهوم دلالت قرار دارند را روشن نمود.

بارت چشم اندازهای جامعه شناختی و فرهنگی ای همچون نظام پوشاک، نظام غذا، نظام اتومبیل و نظام اثاثیـه منزل را با استفاده از تقابل زبان/گفتار معین مـی کند. چرا کـه زبان یک نـهاد اجتماعی و یک نـهاد ارزشی هست که بـه هیچ وجه یک فعل بـه شمار نمـی آید و فرد نمـی تواند آن را خلق کند و در مقابل، گفتار اساساٌ یک فعل فردی و مربوط بـه انتخاب و اندیشـه شخصی است. بنابراین این فرض را درون نظر مـی گیرد کـه یک مقوله کلی بنام زبان/گفتار وجود دارد کـه همـه نظامـهای نشانـه ای را دربر مـی گیرد. (همان، ص 35)

به عنوان مثال، زبان درون نظام پوشاک تشکیل شده هست از: 1) تقابل تکه ها و اجزای لباس کـه تغییرات آنـها تغییر درون معنی را ایجاد مـی کند ( نوع کلاه مورد استفاده)، 2) قواعدی کـه بر پیوستگی اجزاء درون مـیان خودشان یـا بر طول یـا عرض بدن وجود دارد. و گفتار درون نظام پوشاک شامل همـه پدیده های مربوط بـه ساخت بی قاعده یـا روش فردی پوشش هست (اندازه لباس، درجه پاکیزگی، آرایش ها و زینت های شخصی) ( همان، ص 37)

بارت با متناظر قرار گفتار/ زبان، با همسازه/نظام، نتایج بدست آمده را درون دو محور هنی و جانشینی و با تاثیر از یـاکوبسن درون تقابل دو شیوه بیـان استوار بر استعاره و استوار بر مجاز مرسل، تحلیل مـی کند. محور نخست زبان، محور ارتباطات هنی هست که آن را همسازه مـی نامد کـه ماهیتاً با گفتار یکسان است، چون مـی توان آن را بـه عنوان ترکیبی از نشانـه ها تعریف کرد. و دومـین محور زبان را، نظام تشکیل مـی دهد کـه شامل پیوستگی هاست کـه از آن بـه سطح جانشینی نام مـی شود و دارای ارتباط نزدیک با زبان بـه عنوان یک نظام است.

 

بارت درون جدولی کـه از نظام و همسازه ارائه مـی دهد نظام های لباس، غذا، اثاثیـه و معماری را تشریح مـی کند. (همان، ص87) به عنوان مثال درون نظام غذا و در صورت غذاهای رستوران ها شاهد دو محور هنی و جانشینی مـی باشیم، بدین ترتیب کـه خواندن افقی عناوین پیش غذا ها با نظام غذایی مطابقت دارد و خواندن عمودی صورت غذا بـه همسازه مربوط مـی شود.

واپسین بخش از عناصر نشانـه شناسی بـه موضوع دلالت ضمنی و فرا زبان مـی پردازد. بارت مفهوم دلالت ضمنی و  مراتب دلالت را از یلمسلف وام گرفته است، درون هر زبان نشانـه ها  سازنده زبانی دوم هستند یعنی یک نشانـه کـه از دال و مدلول تشکیل شده، خود سازنده دالی تازه مـی شود کـه دلالت ضمنی را ایجاد مـی کند. همچنین بارت درون تعریف فرا زبان مـی گوید: «در نشانـه شناسی تضمنی، دالهای مربوط بـه نظام دوم بوسیله نظام اول ایجاد  مـی شوند، این امر درون فرا زبان معاست: درون آنجا مدلولهای مربوط بـه نظام دوم توسط نشانـه های نظام اول ایجاد مـی شوند.» (همان، ص123)

در مقاله مشـهور اسطوره ، امروز از  اسطوره شناسی ها، بارت به منظور اسطوره مفهومـی همچون معنای ضمنی بدست  مـی دهد: « اسطوره نظامـی خاص است. بـه این معنی کـه از زنجیره نشانـه شناسیکی ساخته شده هست که پیش از خود آن وجود داشته است: این یک نظام نشانـه شناسیک ثانویـه است.آنچه درون نظام نخست نشانـه هست (یعنی همبستگی تام یک مفهوم و یک تصور) درون نظام دوم بـه دالی ساده تبدیل مـی شود درون اینجا حتما یـادآوری کرد کـه مواد گفتار اسطوره ای (لانگ بـه معنی دقیق آن، عکس، نقاشی، پوسترها، مراسم آیینی، اشیـاء و غیره) هر قدر هم کـه در آغازگاه متفاوت بوده باشند، بـه محض آنکه بـه چنگ اسطوره بیفتند بـه کارکردی صرفاً دلالتی فرو کاسته مـی شوند.... همـه چیز چنان رخ مـی دهد کـه گویی اسطوره، نظام صوری دلالت های نخست را بـه کناری مـی راند از آنجا کـه این انتقال جانبی درون تحلیل اسطوره نقش اساسی دارد، آن را بـه شیوه زیر ارائه مـی دهم» (بارت،1375، ص 38)

دو نظام ارائه شده درون مدل بارت به منظور اسطوره یکی زبانشناسیک هست که آن را زبان- موضوع نامـیده و دیگری اسطوره هست که آن را فرا زبان مـی نامد زیرا زبان دومـی هست که درون آن درباره زبان اولی سخن گفته مـی شود. مثال مـهمـی کـه در بیـان این مفهوم تشرح کرده هست را بـه شکل خلاصه چنین معرفی مـی کنیم: تصویر نمای نزدیک یک جوان سیـاه پوست با لباس نظامـی درون حال ادای احترام بر روی مجله پاری ماچ ، دالی هست که مدلول آن آمـیزه ای از فرانسه گرایی و نظامـی گری است. اما از این نشانـه دال اسطوره تشکیل مـی شود کـه بارت آن را فرم مـی نامد و مدلول آن را مفهوم  و مولفه سوم (نشانـه)را دلالت اسطوره، کـه در این مثال امپراتوری بودگی فرانسه مفهوم یـا مدلول دلالت اسطوره مـی باشد.

هدف تحقیق نشانـه شناختی از نظر بارت، بازسازی و تجدید بنای کارکرد نظامـهای دلالت (به غیر از زبان) بر طبق نوعی فرآیند ساختگرایـانـه هست که مـی خواهد خیـال را درون باره اشیـاء مشاهده کند. بارت عقیده داشت کـه در تعامل با نشانـه هست که      مـی توان بـه متن نزدیک شد

وی درباره شیوه تحقیق نشانـه شناسی متذکر مـی شود کـه مـی بایست بر اساس یک اصل محدود کننده کـه اصل تناسب است، توصیفات و ویژگیـهای واقعیـات را از یک نقطه نظر گردآوری کرد و محدوده های نظام مورد بررسی چون از پیش شناخته شده نیستتند حتما برای شناخت پردازش شود که تا ساختار و هیـات کلی بر اساس نوعی اختیـار تعیین شود. و برای انتخاب این هیـات کلی توصیـه مـی کند کـه اولا حتما به اندازه کافی گسترده باشد که تا عناصر آن یک نظام کامل از شباهتها و تفاوتها را اشباع کند و ثانیـاً حتما تا حد ممکن همگن باشد یعمـی عناصر آن درون جوهر و ماده و نیز درون همزمان بودن همگن باشند. ( بارت، 1370، ص 129-132)

بابک احمدی یـادآوری مـیکند که، بارت درون مواردی نشانـه شناسی را علم یـا نظریـه ای کلی مـی دانست و به این اعتبار از     « نگره نشانـه شناسی » یـاد مـی کرد، ولی یکبار درون سخنرانی اش درون کلژ دوفرانس اعلام کرد کـه از همان آغاز بـه گمانش علم نشانـه ها بـه کار نقد اجتماعی مـی آمد یعنی بـه مثابه یک روش بررسی و ژان پل سارتر و برتولد برشت را همچون سوسور درون این نقادی از چهره های اصلی مـی شناخت (احمدی، بابک،1381، ص12) بارت بـه گونـه ای مشروط بـه بنیـان «علم ادبی» اعتقاد داشت کـه او را از فرمالیست های روسی جدا مـی ساخت. و به نظرش نکته مرکزی نـه نظریـه علم ادبی بلکه « زبان علم ادبی» بود. اما درون آخرین دهه زندگی اش باورش بـه علم ادبی کمتر شد چرا کـه گفته بود نقد ساختاری روشی اصولی، نـهایی و قطعی ندارد که تا بتوان با آن هر گونـه متنی را شناخت: قائده های همگانی درون آثار ساختگرایـان بـه منظور ارائه چنان روشی تدوین نشده اند. (احمدی، بابک،1370، ص216)

 همانطور کـه اشاره گردید بخش مـهمـی از آثار منتقدانـه بارت غیر از ادبیـات شامل نشانـه شناسی تصویری و هنری مـی باشد و آنچنانکه گزارش شده، وی بین سالهای 1946-1972 حدود 20 مقاله درون باره تصویر و بیشتر درباره عکاسی بانگرشی جامعه- شناسانـه نگاشته، بجز متنی درون 1953 درون باره نقاشی هلندی و چند گزارش درون مورد آثار و نمایشگاههای هنری، اما بین سالهای 1973-1980 حدود 20 مقاله درون باره انواع هنر های دیداری نوشت، از عکاسی، نقاشی و نقاشی متحرک و غیره (کهنمویی، ژاله، 1386، ص 129)

در مقاله  آیـا نقاشی یک زبان است؟ ، درون پاسخ بـه این پرسش کـه ارتباط بین تصویر و زبانی کـه برای خوانش آن استفاده مـی شود چیست؟ بارت این چنین بیـان مـی کند: « نشانـه شناسی بـه عنوان علم نشانـه ها  نتوانسته هست راهی بـه سوی هنر باز نماید: یک مانع ناخوشایند کـه با عمل ن خرافه انسان گرایـان قدیم شدت مـی یـابد کـه مـی گویند: خلاقیت هنری نمـی تواند درون حد یک سیستم کاهش یـابد، سیستم آن طور کـه ما آن را مـی شناسیم همواره دشمن هنر و انسان تلقی شده است»(بارت، 1379،ص147) همچنین درون ادامـه این مقاله ذکر مـی کند: « مساله بکار گیری زبانشناسی به منظور تصویر، تزریق کمـی نشانـه شناسی بـه تاریخ هنری نیست. مساله حذف فاصله () هست که بـه طور بنیـادی تصویر را از متن جدا مـی کند. چیزی متولد شده است، چیزی کـه ادبیـات را همچون نقاشی بی اعتبار خواهد کرد ( و فرا زبانشناسی آنـها، نقد و زیبایی شناسی را مرتبط مـی کند) و ergography عمومـیت یـافته را جانشین الو هیت های فرهنگی قدیمـی مـی کند، متن چون اثر هنری و اثر هنری چون متن »  (همان ص 149)

 

نتیجه:

درباره نشانـه شناسی رولان بارت حتما گفت کـه وی هرچند نشانـه شناسی را درون معنای عام آن درون پدیدارهای اجتماعی بررسی نموده هست ولی بـه نظر همواره این سویـه گرایش زیبایی شناسیک وی بوده هست که خود وی را درون مقام یک منتقد هنری و البته یک هنرمند متن پرداز درون این جست و جو ها قرار مـی دهد. بارت درون دوره ساختگرایی سعی درون بنیـان نظریـه ای درون علم ادبی و نشانـه شناسی داشت که تا از آن بتوان درون برخورد با پدیدار های اجتماعی، فرهنگی و هنری بـه مثابه روش بررسی مورد استفاده قرار داد.

اگرچه این آرمان بارت که تا به امروز باقی مانده هست اما دستاوردهای او درون دانش نشانـه شناسی و پایـه گذاری نشانـه شناسی اجتماعی و هنری  از سوی او تاثیری اساسی درون پیشبرد آن گذاشته هست . شاید بتوان شکل پیشرفته ای از نشانـه شناسی را درون آراء امبرتو اکو پیگیری نمود. رولان بارت درون دوره بعد از ساختگرایی نیز هرچند همواره بر کاربرد نشانـه شناسی اصرار داشت اما بـه نظر دیگر درون پی پرداختن بـه نظریـه علم ادبی نبود و در این دوره با رویکردی کـه به مقوله متنیت داشت درون تقویت نقد جدید خود کوشید وآثار خلاقانـه و بی نظیری همچون امپراتوری نشانـه ها (در برخورد با خورد با فرهنگ شرقی ژاپن) و یـا رولان بارت نوشته رولان بارت پدید آورد کـه به بهترین نحوی مـی توانند  دیدگاه نشانـه شناختی را ارائه دهند.

 

مـیثم رضایی مـهوار-1387

 

  

منابع و ماخذ:

 

 

·         احمدی، بابک،1370، ساختار و تاویل متن، تهران: نشر مرکز.

·         احمدی، بابک،1381، از نشانـه های تصویری که تا متن بـه سوی نشانـه شناسی ارتباط دیداری، تهران: نشر مرکز.

·         بارت، رولان، 1370، عناصر نشانـه شناسی، ترجمـه مجید محمدی،تهران: الهدی.

·         --------  1375، اسطوره ، امروز، ترجمـه شیرین دخت دقیقیـان، تهران: نشر مرکز.

·         --------  1379، آیـا نقاشی یک زبان است، ترجمـه بهنام جعفری جلالی، زیباشناخت ش 2و3،تهران: وزارت فرهنگ            

و ارشاد اسلامـی.

·         --------  1383 ، رولان بارت نوشته رولان بارت، ترجمـه پیـام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.

·         --------  1384 ، امپراتوری نشانـه ها، ترجمـه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.

·         پین، مایکل،  1382، بارت، فوکو، آلتوسر، ترجمـه پیـام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.

·         سجودی، فرزان، 1382، نشانـه شناسی کاربردی، تهران: نشر قصه.

·         سوسور، فردینان، 1382، دوره زبانشناسی عمومـی، ترجمـه کورش صفوی، تهران: هرمس.

·         شفر، ژان ماری، 1380، نشانـه شتاسی، از کتاب «نشانـه شناسی» نوشته پی یر گیرو، ترجمـه محمد نبوی، تهران: آگه.

·         کهنمویی، ژاله، 1386، رولان بارت و نشانـه های تصویری، از مجموعه مقالات هم اندیشی بارت و دریدا، تهران:  فرهنگستان هنر.

·         هارلند، ریچارد، 1385، درآمدی تاریخی بر نظریـه ادبی از افلاتون که تا بارت، ترجمـه علی معصومـی و...، تهران: چشمـه.

 

 




[پی وی ایما]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Thu, 17 Jan 2019 15:33:00 +0000



پی وی ایما

فهرست اسامـی شرکت های موجود درون نرم فزار پیمانکاران 97 (ش که تا ی)

شابرن بنا , شاتل راه , شاخ شمـیران کردستان , شاخسار سبز , شاخص بتن مغان , شاخص برج البرزشیراز , شاخص بنا دهدشت , شاخص بنای ایساتیس , شاخص بنای بیکران , شاخص بنای ساری , شاخص بنای شایگان , شاخص بنای شمال , شاخص تدبیر پایدار , شاخص راه پردیس , شاخص راه خراسان , شاخص راه شوسه , شاخص راه شـهریـار , شاخص ساختار , شاخص سازان رایمند , شاخص سازان شـهر , شاخص سازان هزاره سوم , شاخص سازه ایرانیـان , شاخص سازه قدرت , شاخص سازه ماندگار , شاخص عمران پارس , شاخص عمران هامون , شاخص کار کوشا , شاخص کاراب متین , شاخص گستران ارومـیه , شاخص نماد شیراز , شاخه های یـاس , شاد بنا زاگرس , شاداب بتون جنوب , شاداب راه خوزستان , شاداب سازه نگار , شاداب نوین بتن جنوب , شادان شالوده ریشـه شرق , شادان کاوشگر , شادان لیماک , شادآب اسپادانا , شادکاراخوزستان , شادمان کوشش کرمانشاه , شادی سازه بیرجند , شاذ طرح سهند , شار آب بنا چنار , شار بام پارس , شار بن آرمـه , شار سازان آب و خاک , شار صنعت افق , شار صنعت انرژی , شار نیرو خلیج فارس , شاران دیبا , شاران راه رادین , شاران سازه تابان صنعت , شاران هیوا , شاربد افراه , شارپی ساریکا , شارپی مشـهد , شارساز بنا , شارستان توسعه پاژنگ , شارستان راه شرق , شارفرید , شارفن ابتکار , شارفن غرب , شارگان ابنیـه ستاوند , شارمنظرمـهر , شارمـینا , شاره برق ارس , شاغول خزر , شاغول کار چهار فصل , شاکر امـید ارجان , شاکر بنای اگرین , شاکر خراسان , شالده , شالده پی , شالو راه کار , شالوده آبرسان توس , شالوده آبشار البرز , شالوده بتن غرب , شالوده بتن گنبد کاووس , شالوده بنای راه ساحل , شالوده بنای گلستان , شالوده پایدار ایرانیـان , شالوده پی اکباتان , شالوده دژ ساخت , شالوده راه بندر , شالوده راه سهند , شالوده راهان نوید , شالوده سازان جنوب , شالوده سازان سپید , شالوده سازان صفاهان , شالوده سازان عرش سالوک , شالوده سازان گلستان , شالوده سازان وهومن , شالوده سازه آرمـه , شالوده شایـان , شالوده شایـان شیراز , شالوده عالی قاپو , شالوده گستر افلاک , شالوده گستر ایمن , شالوده گستر خرم , شالوده گستر دز زاگرس , شالوده گستر دورود , شالوده گستر زاگرس , شالوده گستر عمران , شالوده گستر کادوس , شالوده گستر کاسپین , شالوده گستر ماکو , شالوده گسترسنندج , شالوده محور , شالوده نوین پردیس , شالوده های سنگی تبریز , شالوده های مقاوم طبرستان , شالوده های نوین آژند , شالی دشت پرنیـان , شامخ نیرو گستر , شامکوه , شانا راه جنوب , شانول سازه نارگان , شاوران سازه , شاوران شاهق غرب , شاوله آریـان , شاه دژ ساری , شاه کوه مارگون , شاهداربتن البرز , شاهدژ گاز ساری , شاهدژ نیروی ساحل , شاهرخ گاز هفشجان , شاهرود سدید سازه البرز , شاهق سازه مراغه , شاهکار سازه سورین , شاهکار معماری آریـائی , شاهکار معماری هیرسا , شاهو پی سنندج , شاهوار راه گلستان , شاهوار سازه شمال شرق , شاهوبنای غرب , شاهوفرازغرب , شاهین افق اراک , شاهین آتی سازان , شاهین بتن جنوب , شاهین برج خزر , شاهین برج کرمان , شاهین برق سیوستان , شاهین بنای آرتا , شاهین بنای دژ دشتروم , شاهین بنای ساورز , شاهین بنای سبلان , شاهین بنای غرب ایرانیـان , شاهین بنای مـهر گستر آرتا , شاهین بهمن , شاهین پارس پاک نـهاد , شاهین پرتو سیروان , شاهین تلاش هندیجان , شاهین خطوط زنده رود , شاهین درون ساری , شاهین دژ ایلام , شاهین دژ بتن ساز , شاهین دژ بجنورد , شاهین دژ بردیـا گستر , شاهین دژ بینالود , شاهین دژ پردیس جم , شاهین دژ زیدون , شاهین دژبهبهان , شاهین دشت تنکابن , شاهین راه زاگرس , شاهین راه ساز رادمان , شاهین راه ساز نوین , شاهین راه غرب , شاهین راه فرسان , شاهین راه مارون , شاهین راه هستی , شاهین سادات منگشت , شاهین سازه اوج بران شرق , شاهین شکوه بیرجند , شاهین عمران جنوب , شاهین فراز امـین , شاهین قدرت گستران , شاهین کار آذران , شاهین کاران آتی ساز سپاهان , شاهین گستر بام سهند , شاهین لوله گستران دنا , شاهین نیروی البرز , شاهین نیروی دقیـانوس جیرفت , شاهین نیلوفر جنگی , شاهین همای بختیـاری , شایـا دژ ماندگار شرق , شایـا گستر بناگران پارسه , شایـان اتحاد زاگرس , شایـان الکترونیک عالم نور طبرستان , شایـان ایده ترسیم نو , شایـان آب تبریز , شایـان بتن ایلیـا , شایـان بتن پویـا , شایـان بتن خزر , شایـان برج خلیج فارس , شایـان برق فجر , شایـان بستر پارس , شایـان بناپاسارگاد , شایـان بنای آذرآب , شایـان بنای کاسپین , شایـان پرچین سبز , شایـان پویش آریـا , شایـان پویش ماندگار , شایـان پیـام گستر مـهر , شایـان تدوین گستر نوین , شایـان تلاش زنجان , شایـان توان ساز ادیب , شایـان توان گستر گنج افروز , شایـان درخش فرهود , شایـان راه زنگان , شایـان راه سراب , شایـان راه سنندج , شایـان راه شروین دیـار , شایـان ریگ جنوب , شایـان ساحل اروند , شایـان ساخت الوند , شایـان ساخت جنوب , شایـان ساخت هیوا , شایـان ساز قائم , شایـان سازان رایـا گستر , شایـان سازه کردستان , شایـان سبز مـیگون , شایـان شـهر آریـا , شایـان صنعت رباط , شایـان صنعت شکیبا , شایـان صنعتری , شایـان عمران آهوان , شایـان عمران پارسیـان , شایـان فجر لنده , شایـان فخار زاگرس , شایـان فراز پایـا , شایـان فراز غرب , شایـان کار ممتاز , شایـان گستر دلا , شایـان گستر سپیدار , شایـان مـهر آبی , شایـان مـهر بافق , شایـان نوین , شایـان نیرو باختر , شایـان نیروسپاهان , شایستگان بویر , شایستگان صنعت نوین , شایسته بنای پارسیـان , شایسته سازان طوس , شایسته سازان عمران , شایسته سازان کاشانـه مـهر , شایسته سازه ارشیـا , شایسته عمران سالار , شایسته کاران مـهران , شایسته نـهال , شایگان , شایگان پارس زاگرس , شایگان پیشـه پویش , شایگان خانـه ایرانیـان , شایگان راه گیل , شایگان زه آب , شایگان سازه ایرانیـان , شایگان سازه آذین , شایگان سازه دنا , شایگان سهند سناباد , شایگان عمران چکاد , شایگان معمار فرهمند , شایگان مـهر آپادانا , شایلان بتن تبریز , شایلان ساخت جمشید , شایلان سازه غرب , شایورد سازه , شب افروز مـیهن , شب آراء نور , شب چراغ سعید , شب آریـا , شب آمل , شب کوه دین , شب گچساران , شب کاران دشت کوچک , شباهنگ ارجل , شباهنگ سبز شـهر , شباهنگ گنبد مـیلان , شباهنگ وحدت , شبتاب نور ایلام , شبدر بویر احمد , شبدیز صنعت آپادانا , شبستان سازه کویر کرمان , شبستان طرح توس , شبکه ارتباطات سایـه گستر , شبکه انتقال بهمن رهرو , شبکه پرداز تیراژه , شبکه پردازان نیروی آرتا , شبکه سازان برق کاسپین , شبکه سازان بویر , شبکه سازان چیچست , شبکه سازان دیبا جنوب , شبکه سازان زیگورات , شبکه سازان سعید , شبکه سازان طاها صدرا , شبکه سازان فنی , شبکه سازان کیـهان , شبکه سازان کیـهان یزد , شبکه سازان ماه افروز , شبکه سبز گیلان , شبکه گستر آریـا گیل , شبکه گستر تنکابن , شبکه گستر روشن توان تبریز , شبکه گستران فیـامـین , شبنم آب بوکان با مسئولیت محدود , شبنم بجنورد , شبنم بنای خوزستان , شبنم بهاران یـاسوج , شبنم بهاری لرستان , شبنم حیـات پارسیـان , شبنم گل آذین , شبنم گلستان بهار , شبنم نمای خاوران , شبیـه سازان صنایع جنوب , شتاب خطوط آروین , شتاب راه راسپینا , شتاب راه لیماک , شتاب سازه ایرانیـان , شتاب صنعت ماهان , شتاب گاز آروین , شتاب گستر ایرانیـان , شتاب گستر یـاسوج , شر کت مـهندسی طرح وکاوش ابنیـه , شرق بتن عمران بنا , شرق بهساز , شرق دژ گستر توس , شرق رود سیستان , شرق سازه بیرجند , شرکت ابرارفنون سپاهان , شرکت ابزار تونل پیشرو , شرکت ابنیـه بتنی گرین , شرکت ابنیـه سازان باستان زاگرس , شرکت ابنیـه گستر سنگسر , شرکت ابنیـه گستران آراز , شرکت ابنیـه وراه کوشاگران حکیم , شرکت اذر برق مغان , شرکت ارم پیشگامان سبز اندیش بهار , شرکت ارم گستر شرق , شرکت اروم ارسان فن , شرکت اسفالت گستر شمال , شرکت افراز رهاب خلیج فارس , شرکت افشارپارس سیرجان , شرکت افق تحول سپاهان , شرکت امـید گیل آراد کادوس با مسئولیت محدود , شرکت امـین نیروی تالش , شرکت اهرام سازه کویر , شرکت ایفاء بنا , شرکت ایمن انرژی کوهستان , شرکت ایمن سازان ابنیـه پارس , شرکت آب سنج یزد , شرکت آب و خاک آبادی شمسایی , شرکت آبادگران دیـارکویر , شرکت آبان دژ راد , شرکت آبسار بوشـهر , شرکت آبیـار سازه اتحاد تربت حیدریـه , شرکت آتا رهساز سراب , شرکت آتیـه راهان سازه , شرکت آذر سحاب رود , شرکت آذر یورد شـهریـار , شرکت آران آب پیمان , شرکت آرتا سازه افق سبز , شرکت آرمان صنعت آزادگان , شرکت آرمـه پی صنعت , شرکت آروند پالایش آرموس , شرکت آروین بهامـین جنوبشرق , شرکت آروین سازه هیرو , شرکت آرین نیرو شیراز , شرکت آلتین پی آراد , شرکت باختر بتون , شرکت باران سازان البرز سهامـی خاص , شرکت بارز ساز سمنان , شرکت بازالت کار , شرکت برفاب خراسان , شرکت برق امـیر دشتستان , شرکت برق آسای لوشان , شرکت برق رسانی رعد اسای بختیـاری , شرکت بروانان بتن قزوین , شرکت بلند باروی تهران , شرکت بن چین کرامت , شرکت بهره برداری و توزیع آب استان گلستان , شرکت بهکاران افلاک امـیر , شرکت بهین آرمـه بنای آبپخش , شرکت بیستون سازهری , شرکت بین المللی آب ساز نقش آسیـا , شرکت بین المللی طارین سازه ایرانیـان , شرکت پارس پل ریل , شرکت پارس نگهدار راه بیستون , شرکت پازیریک عمارت پاسارگاد , شرکت پانیـا صنعت زیست سازه , شرکت پایدار سازه سازگار ایساتیس , شرکت پرچین بنا پارس , شرکت پل دشت سیرجان , شرکت پویـا صنعت ایرانیـان زمـین , شرکت پویـا فرسان بهینـه ساز , شرکت پی گستر رعد , شرکت پیشتازان توسعه و عمران بادبندپی , شرکت پیشرو ساخت تیراژه , شرکت پیشگام الکتریک شاهو , شرکت پیشگامان الکترو نوآوری گیل , شرکت پیشگامان گسترش ابنیـه ماهر , شرکت پیمان گستر قهستان , شرکت پیمانکاری نوآوران جاوید تالش , شرکت تابان گسترزردکوه , شرکت تابش سبز جنوب , شرکت تارخ سازه ویونا ایرانیـان , شرکت تاسیساتی ایده آل سازان قابوس , شرکت تاسیساتی سرما آفرین غرب , شرکت تاسیساتی محبوب کرمان , شرکت تاسیساتی مـهدآب هلیل , شرکت تاسیساتی و خدماتی سهند سبز شیراز , شرکت تاسیساتی و راهسازی بهین راه کارمانیـا , شرکت تاسیساتی و ساختمانی آب و ابنیـه سالارکوه , شرکت تاسیساتی و ساختمانی ستون پایـه دشتی , شرکت تاسیساتی وخدماتی برق وآب بامداد آذین تمندر , شرکت تامـین و ساخت صنایع گسترش شفق هرمز مـهر , شرکت تأسیساتی ساختمانی فرازتوسعه گازخاوران , شرکت تبادل علم و عمران خراسان جنوبی , شرکت تعاونی 1600 ال تی برق مرودشت , شرکت تعاونی 250 شیراز , شرکت تعاونی اتحاد تابلو خراسان , شرکت تعاونی انرژی گستر توزیع برق , شرکت تعاونی آبان گستر شازند , شرکت تعاونی باقرالعلوم استان بوشـهر گروه1133 , شرکت تعاونی تولیدی بهاران سبز لاجیم , شرکت تعاونی چهار هزار و هفتصد مایـا گستر دهقان , شرکت تعاونی خادم کار بردسیر , شرکت تعاونی خانـه عمران خوزستان , شرکت تعاونی خدماتی برق رسانی و پشتیبانی 760کازرون , شرکت تعاونی شگفت آفرینان طرح آب سازه , شرکت تعاونی ماهپویـان کارمانیـا , شرکت تعاونی مسکن تاقدیس بنا , شرکت تعاونی و خدماتی ملج چوب نیلکوه , شرکت تعمـیر و نگهداری انتقال نیروی خوزستان , شرکت توان دیزل سازگار (سهامـی خاص) , شرکت توسعه ساخت آب راه اردبیل , شرکت توسعه نیروی گاماسیـاب , شرکت توسعه و عمران شـهر خورشید , شرکت تولیدی پارس لانـه , شرکت تولیدی صنعتی ماهان گرانول , شرکت تولیدی و فنی و خدماتی صدران نیروی یزد , شرکت تیراژه بتن کلوان , شرکت جوان صنعت صدر فارس , شرکت جهاد نصر اردبیل , شرکت چینـه گستر سپاهان , شرکت حفاری آب کاو گیلان , شرکت حفاری آبشار ساحل گیل , شرکت حفاری ساسان , شرکت خانـه ناجی سبز , شرکت خدمات فنی تابان گستر بشرویـه , شرکت خدمات فنی فولاد یزد , شرکت خدمات فنی مـهندسی گل آرای هلیل , شرکت خدمات فنی و مـهندسی پویـاب سازه اترک , شرکت خدمات فنی ومـهندسی مـه فشان رود , شرکت خدمات کشاورزی آویشن سبز بوستان , شرکت خدمات کشاورزی و دامپروری عطر یـاس قم , شرکت خدمات مـهندسی آریـا دشت شرق , شرکت خدمات مـهندسی پارس گل توس , شرکت خدمات مـهندسی درآب یزد (سهامـی خاص) , شرکت خدمات مـهندسی کشاورزی فن آوران سبز ترشیز , شرکت خدماتی باختر برق زرند , شرکت خدماتی تاسیساتی دماوند سیستم سهند , شرکت داده پردازی برق و آب پویش رایـانـه قشم , شرکت دژآب پی ساحل , شرکت دژسان سازه سفیدار , شرکت دلتای سبز پارس یزد , شرکت دلسا راه پویـان , شرکت دیرین دژ پارسیـان , شرکت رادمان ساخت اسپادانا , شرکت رادین صنعت سیرجان , شرکت راز زمـین زیبا , شرکت رانیکا صنعت آسیـا , شرکت راه آوران نامدار بندر گناوه , شرکت راه و ساختمان آب شیب ساخت ارس , شرکت راه و ساختمان آذین دال , شرکت راه و ساختمان بیتابتون , شرکت راه و ساختمان پایدار بنای دزفول , شرکت راه و ساختمان دورک ساز اردل , شرکت راه و ساختمان صدف راه سازان پل , شرکت راه و ساختمان کوشک کندوان , شرکت راه و ساختمان مـهرگان سازه خراسان شمالی , شرکت راه و ساختمانی داش یول مـیشو , شرکت راه و ساختمانی دربرود , شرکت راه و ساختمانی شاهراه قم , شرکت راه و ساختمانی قوم سالان قوشاچای , شرکت راه و ساختمانی مـهران بنای جنوب , شرکت راه و ساختمانی یوکسل ماکو , شرکت راه وبان آتی فرزام کویر , شرکت راه وساختمان کلنگ چین برآفتاب , شرکت راه وساختمانی آهله بینالود , شرکت راه وساختمانی پاسارگادزنجان , شرکت راه وساختمانی تلاشگران موکریـان , شرکت راه وساختمانی سرپناه , شرکت راهسازی تلاشگران پارس عمران , شرکت راهوار بنای جنوب , شرکت رعدآوران نیروی ماهور شیراز , شرکت رعدگستران کمره , شرکت رواق سبز شـهر با مسئولیت محدود , شرکت رویین گستر ایمن راه , شرکت ره جویـان ترنم سبز , شرکت رهساز نمای یزد , شرکت زاگرس پایکوب بهبهان , شرکت زرتاب سازه پارس , شرکت ساحل سازه پارسیـان , شرکت ساخت و توسعه ساعدواحد , شرکت ساختمانی استحکام کار ایذه , شرکت ساختمانی البرز پی چین , شرکت ساختمانی آدیش کار , شرکت ساختمانی برج بابل اکباتان , شرکت ساختمانی برج فنداسیون , شرکت ساختمانی برین ساختمان گنبد , شرکت ساختمانی بنا آفرین پارس , شرکت ساختمانی بهساخت امـید آذر , شرکت ساختمانی بیرجند فعال , شرکت ساختمانی تاسیساتی عزتی , شرکت ساختمانی تاسیساتی عمران پایدار دزفول , شرکت ساختمانی تاسیساتی نشا , شرکت ساختمانی تراز گستر قزوین , شرکت ساختمانی تکاب سازه آپادانا , شرکت ساختمانی چاتال , شرکت ساختمانی دوژیران , شرکت ساختمانی راهداد تهران , شرکت ساختمانی زیگوارت سازان ارجان , شرکت ساختمانی سازه گستر چیلان , شرکت ساختمانی سایبان سامان اصفهان , شرکت ساختمانی شگفت سازه , شرکت ساختمانی شناژ , شرکت ساختمانی صنعت پویش رکعت , شرکت ساختمانی طاق گستر خاک کوب , شرکت ساختمانی طرح و سازه گونش(سهامـی خاص) , شرکت ساختمانی عالی عمارت یزد , شرکت ساختمانی عدل چلیچه با مسئولیت محدود , شرکت ساختمانی کرانـه فدک , شرکت ساختمانی کندوان خاک و پی , شرکت ساختمانی مارد سازه طبرستان سهامـی خاص , شرکت ساختمانی موج بتن قم , شرکت ساختمانی مـیناباد سازه , شرکت ساختمانی و تاسیساتی اسرم سازه ساری , شرکت ساختمانی و تاسیساتی آگور , شرکت ساختمانی و تاسیساتی کنکاش بتن , شرکت ساختمانی و تاسیساتی نیرو بنیـان شمال , شرکت ساختمانی و تاسیساتی واصلان سازه , شرکت ساختمانی و راه سازی مجد بابل , شرکت ساختمانی و راهسازی توسعه عمران اطمـینان راه , شرکت ساختمانی و راهسازی سالوک بتن , شرکت ساختمانی یمگان , شرکت ساروج اسکان خرم , شرکت سازه آروین غرب , شرکت سازه پروران کارستان , شرکت سازه سازان صفا , شرکت سازه های بلداجی اصفهان , شرکت سازه های سنگین اطمـینان صنعت کرمان , شرکت ساکار سازه زاگرس , شرکت سامان گران مانا پارس , شرکت سانیـار ساتراپ تهران , شرکت ساویس گستر پویـا , شرکت سایـه گستر عرشیـان , شرکت سبز گستره معین , شرکت سپیدارصنعت عمران یزد , شرکت ستاره آبی بیستون , شرکت ستاره صنعت پاسارگاد , شرکت سراسازه مـیهن زمـین , شرکت سمر همساز , شرکت سهامـی خاص کیفیت گستران آرسام , شرکت سهامـی خاص همـیار بنیـان مرکزی , شرکت سهند پایـاب توس , شرکت سیـال سازه یـاس , شرکت سیلان نیرو شیراز , شرکت سیمـین سبز سبلان , شرکت سینا دشت روزبه , شرکت شایگان صنعت کامران , شرکت شباهنگ کو ش سیـاهکوه , شرکت شبکه برق آریـانا , شرکت شبکه سازان اکباتان , شرکت شمال تابان , شرکت شـهاب قطره پارس , شرکت شـهر عمران آسایش , شرکت صداقت سازه عصر شمال , شرکت صداقت گستر توانکاران زاگرس , شرکت صفا سازه کیمـیا سپهر , شرکت صفاکاران آپادانا , شرکت صنایع پتروسدید , شرکت صنایع شیمـیایی رنگین فام کرمان , شرکت صنعت زرین دژپارت , شرکت صنعت کاوش روشن برق سیرجان , شرکت صنعتی -ساختمانی ونک اتصال , شرکت صنعتی مفتاح کویر طبس , شرکت صنعتی و معدنی زرین کانیـاب یزد , شرکت طبیعت سازان چینو , شرکت طراحی و مـهندسی کلبه زیبای سبز ماهک , شرکت طراحی و مـهندسی مبدل سازان فارس , شرکت طراحی وتوسعه برق تیراژه سمنگان , شرکت طلوع مامطیر یـاران طبرستان , شرکت ظریف الکتریک شیراز , شرکت عمران اشل پارس , شرکت عمران پناه پرهام , شرکت عمران پیشتاز دژپارس , شرکت عمران جونقان , شرکت عمران راه زنجان , شرکت عمران صنعت گناوه , شرکت عمران فرازگسترکاسپین , شرکت عمران گستر عرش زاگرس , شرکت عمران گلوگاه , شرکت عمران ماندگار شـهر کامبادن , شرکت عمران نیرو وسام نما پارس , شرکت عمران و تاسیسات مـهرآب گستر سیلک , شرکت عمران و شـهرک سازی غدیر , شرکت عمران ومسکن لیدوما سازه پایدار فارس , شرکت عمران یـار کرمان , شرکت عمرانی آبان ژیـار پارس , شرکت عمرانی آلاچیق سازان عجم , شرکت عمرانی راه پویـان مارال کویریزد , شرکت فاراب بتن طرح اول , شرکت فازان پادمـیرا , شرکت فرابتن خوی , شرکت فراز سامانـه لیـان , شرکت فرزام سازه کویر یزد , شرکت فرنام گستر هیراد , شرکت فرهان ساخت رادمان , شرکت فنی تاسیساتی گاز رسانی پیمان جوش هفشجان , شرکت فنی خدماتی تولیدی دلارآم کویر یزد , شرکت فنی دراک صنعت لامرد , شرکت فنی ساختمانی مـهندسی کردوئن , شرکت فنی مـهندسی اذر ساز پویـا صبا , شرکت فنی مـهندسی افراشت نیروی پرشین , شرکت فنی مـهندسی آویژه سازه آریـا , شرکت فنی مـهندسی باران سبز اندیشـه , شرکت فنی مـهندسی برق آرین نیرو رستاک زنگان , شرکت فنی مـهندسی پارت بنیـان کاسپین , شرکت فنی مـهندسی پارس گستر حجم وپی , شرکت فنی مـهندسی پاسارگاد بتن آریـا , شرکت فنی مـهندسی حافظان صنعت خلیج فارس , شرکت فنی مـهندسی حامـیان پارس سپهر , شرکت فنی مـهندسی درفش کاویـانی شیراز , شرکت فنی مـهندسی دریـانور کازرون , شرکت فنی مـهندسی دناکاران فیروزآّباد , شرکت فنی مـهندسی راه و ساختمان بناگستران ماهشـهر , شرکت فنی مـهندسی رعد سیستم اهر , شرکت فنی مـهندسی رعد نیرشگامان شمال , شرکت فنی مـهندسی روشنا انرژی بامداد اسلامـیه , شرکت فنی مـهندسی سازندگان آب و راه چگال آمارد , شرکت فنی مـهندسی سرآمدنیروی شیراز , شرکت فنی مـهندسی سیـال گستر کوهدشت , شرکت فنی مـهندسی صخره بتن پردیس , شرکت فنی مـهندسی عمران فرآیند فارس , شرکت فنی مـهندسی فراز زمـین صفاهان , شرکت فنی مـهندسی گهرسازگلستان , شرکت فنی مـهندسی محکم صنعت شاهو , شرکت فنی مـهندسی نگین درفک شمال , شرکت فنی و ساختمانی توسعه سازان پل , شرکت فنی و مـهندسی بزرگمـهر نیرو , شرکت فنی و مـهندسی توس آب قهستان , شرکت فنی و مـهندسی توسعه برق کویر اطلس , شرکت فنی و مـهندسی دانش گستران صنعت خیـام , شرکت فنی و مـهندسی رخ بام سازه کومش , شرکت فنی و مـهندسی ژرفا سازه هلیل , شرکت فنی و مـهندسی سوما کویر شاهوار , شرکت فنی و مـهندسی طرح بند آب , شرکت فنی و مـهندسی کاوش صنعت توس , شرکت فنی و مـهندسی ماهزاد کومـه , شرکت فنی و مـهندسی نو آوران انرژی گستر نصر , شرکت فنی ومـهندسی معقول سازه گلستان , شرکت قدرت توان آذین مـهیـاران , شرکت کار و اندیشـه نو آور , شرکت کارا گستر سیرجان , شرکت کاسپین سیلو , شرکت کاشانـه سازان قم , شرکت کران سازه طبرستان , شرکت کرنش پیشرو صلب , شرکت کشاورزی خوشـه طلائی اقلید فارس , شرکت کنترل نیروی امـید قاین , شرکت کیـابرنای پویـا شادیـاخ , شرکت کیمـه گستر شمال , شرکت گسترش عمران اسلام آباد , شرکت گوهر یکتای غرب , شرکت گوهرنیرو دشتی , شرکت لندوک پتروپارس جنوب , شرکت مانیتور , شرکت مثلث مختصات آریـا , شرکت مرصادسرعت , شرکت مشاورین فنی مـهندسی آریـا معدن بافق , شرکت معدنی همای فجر طوس , شرکت معراج سازه کمره , شرکت مقاوم سازه بتن کریم , شرکت مکعب فیروزه ای کوثر طبرستان , شرکت ملی حفاری ایران , شرکت ملی شیمـی کشاورز , شرکت مـه نگار نیروی زاگرس , شرکت مـهاب سازه قائم , شرکت مـهاب نیرو کوشا , شرکت مـهر ساروج خرم , شرکت مـهرآب دشت کلان , شرکت مـهندسی ابتکار طرح وصنعت پارس , شرکت مـهندسی ابگذر طبرستان , شرکت مـهندسی اترک سازه پارس گستر , شرکت مـهندسی ادیب طرح آرین , شرکت مـهندسی اروم انرژی , شرکت مـهندسی آب آوران فجر , شرکت مـهندسی آب سازه ماک , شرکت مـهندسی آرادصنعت انرژی پویـان پارس , شرکت مـهندسی آرون گستر غرب , شرکت مـهندسی آمایش سرزمـین و محیط پارس , شرکت مـهندسی برق اروم نوآوران غرب , شرکت مـهندسی برق آوران صنعت ایرانیـان , شرکت مـهندسی برق نیرو انرژی , شرکت مـهندسی بهاب زمزم , شرکت مـهندسی بهراد صنعت پارسیـان , شرکت مـهندسی پادیر نیرو صنعت , شرکت مـهندسی پارس پژوهان کویر , شرکت مـهندسی پی ریزان صنعت پارس , شرکت مـهندسی پیـام گستر پادمـیرا , شرکت مـهندسی پیشرو گستر ارتباطی کاسپین , شرکت مـهندسی پیمان نیرو گستر اسپادان , شرکت مـهندسی تاسیساتی صبا کار تالش , شرکت مـهندسی تاسیساتی نوژان نیروی آریـا , شرکت مـهندسی تلاش اندیش آپادانا , شرکت مـهندسی تموکن سازه , شرکت مـهندسی توسعه نفت وگاز ایستا , شرکت مـهندسی جولان راه قائم , شرکت مـهندسی چگال اندیشان صنعت , شرکت مـهندسی خدماتی افق سبز شـهر , شرکت مـهندسی راهبری سپهر ایرانیـان مرسا , شرکت مـهندسی ره پویـان شریف صنعت , شرکت مـهندسی رهاب صنعت سبلان , شرکت مـهندسی زنگ ستیزان شرق , شرکت مـهندسی ساختمانی دقت سازه بنا , شرکت مـهندسی سازه شـهر سبز , شرکت مـهندسی سازه گستر حامـی , شرکت مـهندسی سودمند آذرخش مرکزی , شرکت مـهندسی سیویل پارس جنوب , شرکت مـهندسی شاهین بنای گوراب , شرکت مـهندسی شـهراب نیرو پاسارگاد , شرکت مـهندسی طرح و اجرا صنعت سما , شرکت مـهندسی عرشـه پرداز سپهر , شرکت مـهندسی فرا نیروی سپهر , شرکت مـهندسی فراز برم شیراز , شرکت مـهندسی فراسازان هارپاک , شرکت مـهندسی فن آوران انرژی طوس , شرکت مـهندسی کویران سبزوار , شرکت مـهندسی کهن آب راه لاهیج , شرکت مـهندسی گلینـه فجر سپاهان , شرکت مـهندسی محراب گستر فجر , شرکت مـهندسی محیـا سازه مـهرگان , شرکت مـهندسی مشـهد نیرو , شرکت مـهندسی مقاوم سازان آپادانا , شرکت مـهندسی نوین ارتباط یکتا , شرکت مـهندسی نیرو گستر راسخ , شرکت مـهندسی نیکتا , شرکت مـهندسی و ساختمان آبادگران صنعت پژمان , شرکت مـهندسی و گسترش نماد مبتکر , شرکت مـهندسی و مرمت کاخ هدیش پارس , شرکت مـهندسی وزواالکتریک , شرکت مـهندسی وفن آوری مثنی سازان هیرون , شرکت مـهندسی همـیاران صنعت ریل ایمن , شرکت مـهندسی هوشمند ساختمان بهسا , شرکت مـهندسین سبزه گسترجویبار , شرکت مـهندسین طلیعه سبز افق , شرکت مـهندسین مشاور آرتیمان سازه آتیـه , شرکت مـهیـار سازه هومان , شرکت مـیثاق تجهیز پویـا , شرکت مـیلاب سازه رهاب بنیـان , شرکت مـیناسازان کویر , شرکت نارپ بتن سبزواران , شرکت نارین کیمـیا فرآیند (سهامـی خاص) , شرکت نمادین سازان شـهیر , شرکت نور و تبرید یکتا , شرکت نوشین رود ایران , شرکت نوید نور سانا خلخال , شرکت نوین آرا پرداز ایساتیس , شرکت نوین پیمان کاوه رادین , شرکت نیرو گستران عصر علم وهنر , شرکت نیک اتحاد کرمانشاه , شرکت نیکو بناسازان شفق جنوب , شرکت نیما راه گستر فارس , شرکت هامون دژ , شرکت همـیاران شـهاب قطره کویر , شرکت هیدرونیک سازه , شرکت یـادآوران سبزبهاران , شروین سازه , شروین سنگ , شریـان پارس , شریـان ره آب خاور , شریـان گستر پایـاب , شریـان گستر شمال , شریعت سازه کرمان , شریف آیین جنوب , شریف بتن فارس , شریف بنای بندر , شریف بنیـان بتن کار , شریف بنیـان کردستان , شریف سازان کیمـیا ایساتیس , شریف کاژه , شریف لیماک , شریکان , شزکت طاقدیس راه نگین یزد , شزکت مـهندسی پردیسان تجهیز آرا , ششدار بتن , شصت دره تربت , شعاع جنوب , شعاع سازه راه سبز , شعاع گستر شرق , شعله ابنیـه سپهر طراوت , شعله افروز رامجرد مرودشت , شعله افروز شرا , شعله افروزان کامبادن , شعله افشان هفشجان , شعله افکن هکمتان سوز , شعله امـید اردبیل , شعله اندیش خزر , شعله آوران البرز کوشا , شعله آوران خلج , شعله بنای شیراز , شعله پرتو قومس , شعله پردازان سپهر , شعله پوشان خلیج فارس , شعله تشان , شعله چهارمحال , شعله خاور پاسارگاد , شعله راه دشت مغان , شعله رسان , شعله سازان اقلیم اهورا , شعله سازان ایلام , شعله سرای نیشابور , شعله سوزآفرین کرمان , شعله کار ارجان , شعله گستر رامسر , شعله گستر کارمانیـا , شعله گستر مرودشت , شعله گستر هزار , شعله گستران توسعه صنعت , شعله گستران کاویـان , شعله مـهر بهسازپاسارگاد , شعله وران هیرمند , شعله وصال قومس , شفارودعمران , شفق ابرینـه کرج , شفق بازاریـاب یـاسوج , شفق بام گستران برنا , شفق بتن پرشین , شفق بتن جم , شفق بتن کیسون , شفق بهار آرش , شفق پندار دیـار , شفق راه فیروز , شفق راه مـیناب , شفق سازان صنعت برق , شفق سرخ آبیدر , شفق عمران عرشیـا , شفق کار گچساران , شفق گستر بنای آریـا , شفق نمای آیدین , شفق نور اردبیل , شفق نوران نیروی البرز , شفق نیروی کیـان , شقایق آفتاب , شقایق بتن مـهریـان , شقایق برج خلیج فارس , شقایق تابش عدل جنوب , شقایق تجارت سحر , شقایق دشت بویراحمد , شقایق سازان خلیج فارس , شقایق سازه آسیـا , شقایق گستر دنا , شقایق گسترعارفی , شقایق نمای بندر , شکنج طاق آهنگ , شکوفا صنعت آذران , شکوفا صنعت بیژن یورد , شکوفا صنعت پویـا , شکوفا صنعت عصر نو , شکوفه زار پردیس , شکوفه سازان دشتستان , شکوفه های امـید فارس , شکوفه های آفتاب خوزستان , شکوفه های بادام زاگرس , شکوه اندیشـه پاسارگاد , شکوه آبیدر کردستان , شکوه آذین هامون , شکوه بنای گلستان , شکوه دژ آرتا , شکوه دژ شرق , شکوه راه دیوان , شکوه سازان ایستا , شکوه سازان زاگرس , شکوه سازکارغرب , شکوه سازه ماداکتو , شکوه صنعت کارون , شکوه قدرت بیستون , شکوه کاران امـین مازندران , شکوه گسترش امـید , شکوه معمار پارسیـان , شکوه نمای بوکان , شکیب بهرام خوزستان , شکیب پیمان البرز , شکیبا گستر شاکر , شکیبااروندخوزستان , شکیل ابتکار فلاح شـهر , شکیل بنای پاسارگاد , شکیل بنای کاسپین , شکیل پرداز مراغه , شکیل دژ سمنگان , شکیل ساخت یزد , شکیل ساز ابنیـه , شکیل سازان ارم , شکیل سازان بلند پایـه , شکیل سازان خزر , شکیل سازان ساحل , شکیل سازان شـهر راز صهبا , شکیل سازان مـهر آفرین , شکیل سازه , شکیل سازه اردل , شکیل سازه آریـایی , شکیل سازه مازند , شکیل سازه هگمتانـه , شکیل عمارت پارسا , شکیل کاژه , شکیل همـیلا , شگرف تک سازه نفیس تهران , شگرف سازه زاگرس , شگرف سازه گرگان , شگرف سازه مـیهن , شگرف کاران صنعت , شگفت ابنیـه معین , شگفت سازان الوند , شگفت سازه دماوند , شگفت سازه زاگرس , شگفتی سازان مسجد سلیمان , شگفتی سازه عصر پارسا , شلاب گستر شمال , شلاصنعت جنوب , شلفین بهسازان پرند , شلفین پارادیس آریـا , شلکا , شلمـی پی ریز ارس , شماره یکصد و سی و یک سنگ چرداول , شماره76 راه و ساختمان بهبهان , شمال رعد پاسارگاد حامد , شمال سازه خزر , شمال سازه گیل , شمال طرح آسیـا , شمال عامر کادوس , شمال عمران آمل , شمال نور ساری , شمال نیرو , شمایل جنوب نما , شمبار , شمس اعتماد بنا , شمس آب پردیسان , شمس آذران مـیانـه , شمس بتن غرب , شمس تجران , شمس راه ارگ , شمس راه ماهان , شمس راه نوژان , شمس رهساز پایـا , شمس صنعت غرب , شمس عمران اراک , شمس عمران ارگ , شمس عمران جم , شمس عمران قرن , شمس عمران کاوه , شمس گستر پارسیـان , شمس لالی , شمس نیروی تبریز , شمسه کویر هکاتم , شمشاد بتن خراسان , شمشاد عمران , شمشاد گستران گچساران , شمع پایـه غرب , شمع کوب سازه تبریز , شمع کوب کرمان , شمع گستر اسپرز , شمـیم اصفهان پویـا , شمـیم بتن کرمانشاه , شمـیم برج , شمـیم چشمـه چنار , شمـیم خاک و بنا , شمـیم سازان زاگرس , شمـیم کاه گل , شمـیم مـیهن پایدار , شمـیم یـاس آفاق , شن آب راه جنوب , شن پل مـهر , شن خشت پل , شن دال دژ , شن دژ جی , شن دژ ری , شن دژ فراز , شن ریز ایذه , شن ریزان ابوشـهر , شن ریزان آریـا مـیهن , شن سازه گستر منطقه آزاد ماکو , شن سد شیراز , شن گستران پاکدشت , شن و ماسه راه گرد بندر , شن وماسه کویر , شن های نقره ای خلیج فارس , شناژبام سازه دماوند , شناژبام کهندژ , شناژبتن البرز , شناشیل سازان آبدانان , شناشیل سازه لیـان بوشـهر , شنستان اشترانکوه , شنـه چیر , شنـهای سبز ایلام , شنـهای سفید زاهدان , شوادون , شوار کوه , شور آفرینان مـهر , شورم سازه دهدشت , شوسه راه پاسارگاد , شوسه راه تبریز , شوسه راه ممتاز , شوسه راه هیرگان , شوسه نام , شوفاژ گستر کرمان , شوق مشعل چهارباغ , شوکا نیرو ایرانیـان , شوکت سازه پایدار , شومـینـه ران , شـه تاو کانی کردستان , شـهاب افروز آرپا , شـهاب افروز بهبهان , شـهاب اندیشـه پارسیـان , شـهاب بدر , شـهاب برج البرز , شـهاب برق بندر , شـهاب برق کوثر , شـهاب برق لرستان , شـهاب بناء گچساران , شـهاب بویر آهنود , شـهاب پیشرو غرب بهراد , شـهاب توسعه مـهرگان , شـهاب دهدشت , شـهاب راه شمالغرب , شـهاب روبیـان , شـهاب سازان سپهر پاسارگاد , شـهاب سازه آذین , شـهاب سازه چاروسا , شـهاب سازه چنار , شـهاب سازه سپنتا طرح آلوارس , شـهاب سامان نیرو گستر خراسان شمالی , شـهاب سرای ساری , شـهاب سنج اراک , شـهاب سنگ شـهباز , شـهاب سو طبرستان , شـهاب سهیل سهند , شـهاب صنعت ایذه , شـهاب صنعت برق , شـهاب صنعت حقیقت , شـهاب گستر رسالت , شـهاب گستر شاهوار , شـهاب گستر قائم , شـهاب گستر کوشک , شـهاب ماشین سیرجان سمنگان پارس , شـهاب نمای رون , شـهاب نیرو آسیـا , شـهاب نیرو خرم , شـهاب نیروی دشتستان , شـهان گستر بنای شمال , شـهباز رامـهرمز , شـهباز طرح لیماک سازه , شـهباز مکانیک پارت , شـهبازراشیـه , شـهداد آذرین مفخم کوشا افراز , شـهداد ساختمان مـهیـار بجنورد , شـهر آب شفق , شـهر آب هگمتان , شـهر آرا سازه , شـهر آرای سبز دیلم , شـهر آرمـه سپاهان , شـهر آژین , شـهر آینده ایرانیـان , شـهر دلبند طبرستان , شـهر راه کردستان , شـهر ساز بهینـه گستر , شـهر ساز شایگان , شـهر سازان دلیر , شـهر سازان رادمان , شـهر سازان نامور , شـهر سازه کوی و برزن , شـهر شـهرک اشیـان , شـهر کار جنوب , شـهر و اسکان زاگرس , شـهراب راه دلفان , شـهراد بنای دژوار ابگون , شـهراد رادیـه گستر کاسپین , شـهرام بتن چرام , شـهرام شـهاب آجم , شـهران بتن آرمان راه خراسان شمالی , شـهران سازه , شـهران سازه غرب , شـهراندیشان مـهر درنیکا , شـهرآب راه اشراق , شـهرآب رودنوین خزر , شـهرآب سهند , شـهرآب شرق تهران , شـهرآب صنعت پارس , شـهرآب کاران نوید , شـهرآذین اصفهان , شـهرآوران اسپادانا , شـهربنای البرز , شـهربنیـان زاگرس , شـهرپردازبوم , شـهرده ساز گیل , شـهرسازان آبادگر جوان , شـهرسازان بدیع , شـهرسازان بکرالبرز , شـهرسازان عمران نیک کاوه , شـهرسازان ف , شـهرسازان مکران , شـهرسازان مـهر آئین , شـهرک سازان , شـهرک سازان پارس کده باستان , شـهرک سبز جهان نمای قابوس , شـهرگاز , شـهرگستران امـین دژ , شـهرگستران پایـا , شـهرگستران جنوب , شـهرنگار سازه البرز , شـهرنگاران مانا کرمان , شـهرنیروسپاهان , شـهروساخت زاینده رود , شـهروعمران پانیذ , شـهروگسترش ایرانیـان , شـهرونددوام سازه نگین بجنورد , شـهری درآسمان , شـهریـاد بنای آویژه , شـهریـار بتن آریـا , شـهریـار بتن بوشـهر , شـهریـار سازه تیناب , شـهریـار سازه چاه شیرین , شـهریـار ماندگار , شـهریـاران نیلگون آسمان , شـهسوارماشین سیرجان سمنگان پارس , شـهنل پا بلند یـاسوج , شـهیر بنای ایرانیـان , شـهیر سازه انصار , شـهین کوه زاگرس , شیب ابنیـه آلتین , شیب افت پارس , شیب افت تبریز , شیب آب سازه , شیب جم , شیب خیز آرتاسبلان , شیب راه ارک آذربایجان , شیب راه اکسین , شیب راه بنا , شیب راه خلیج فارس , شیب راه سهند , شیب راهه پارس , شیب ساز ساحل , شیب پارس , شیب کاران ساری , شیب کوه زیتون , شید سان راد , شیدپایش , شیده نیرو ایلام , شیراز اویول , شیراز آب و راه نوین , شیراز آسفالت , شیراز پوریـا , شیراز پیکر , شیراز چینـه , شیراز حقایق , شیراز درخشش , شیراز راهسازان کوهنورد فارس , شیراز رهاب سازه فارس , شیراز سازان , شیراز سازه عمران عرشیـا , شیراز سازه کار , شیراز طرح , شیراز کوشک سازه , شیراز محاسب پارس , شیراز وسعت , شیرازسامـیز , شیران راه اردبیل , شیرکوه صنعت مکانیک و برق خراسان شمالی , شیروان سازه گرمسیر , شیروان سوله خراسان , شیروان عمران پارس , شیرین آب مراغه , شیرین چشمـه یـادگار , شیرین راه جنوب , شیرین زیست جنوب , شیرین طلایی گرین , شیرین کاران جنوب , شیرین گسترریزک , شیشـه کوه زاگرس , شیک ساز ایلام , شیک سازان بام پادنا , شیک سازان گیل , شیما نور آسیـا , شیمافرمند , شیمبار , شیمـی گستر انشان , شیمـیایی سی رنگ طلایی , شیمـیائی آذرآسا , شینا سازه سنندج , شینو , شینو بتن مـهر زاگرس , شیوا نگین جنوب , صابر کوشان آتیـه , صابر کومـه , صادرات تجهیزات و خدمات صنایع آب و برق ایران , صادرات و گسترش انرژی پیشرو , صادرات و واردات آذر سماء ارسباران , صادق بارریز توسعه عمران , صادق باشت , صادق بشیر , صادق سازه مارون , صادق سبز بوشـهر , صادق کار سپهر , صادق کاران آریـا سپهر , صادق کوشش هویزه , صادق گستر سردشت , صادق نیرو طبرستان , صادق نیروی باختر , صاعقه افروز مرکزی , صاعقه الکتریک برق ساحل , صاعقه الکتریک نیروی گلستان , صاعقه برق البرز , صاعقه سازان خلیج فارس , صاعقه گستر مرند , صاف آب سازه , صاف آوران غرب , صاف ساز گرگان , صافی گاز , صالح اندیش بوشـهر , صالح اندیشان طوس , صالح بنا ساز شـهرکرد , صالح سازغرب کارون , صالح سازه رضا , صالح سازه کرمان , صالح سازه کوثر , صالح ستون غرب , صالح صنعت پارسوماش , صالح کاران افشار , صالح کاران ایذه , صالح کوشان آریـا , صالح گستران نقش جهان , صامدبدیع , صانع عمران برق , صانع مبتکر الکا پایـا , صاین سیویل ایستا , صائین , صائین دژ پارت , صائین سازان اعتماد , صائین سازه سراب , صائین نگین آرتا , صبا ابنیـه ایرسا , صبا انرژی آفرین , صبا آب غرب , صبا بتن جنوب , صبا برج نسیم , صبا بنای فرید , صبا پل گستر مـیانـه , صبا پی افرازان آرتاویل , صبا پی ریز گلستان , صبا پیمان کلنگ , صبا تجهیز کومش , صبا رخ شـهرکرد , صبا سازان صدر , صبا سازه ارس , صبا سازه آرتین , صبا سیر امـین ایرانیـان , صبا شیمـی آریـا , صبا صنعت نگین , صبا عمران کاوش , صبا گستر طبرستان , صبا گستر ماکو , صبا مـهر افق گستر , صبا نگین تبریز , صبا یول مـیانـه , صباء ساختمان دورود , صبابناسازه عمران نوین اورامان , صباراه مبین , صباسازان کران , صباصنعت توس , صباصنعت یزد , صبالعل بدخشان , صبامرمر کرمان , صبانمای پارس , صبانیرو مسجدسلیمان , صبح ساحل کنگان , صبح سحر انشان , صبحدم کرمان , صبر بناساز , صبور پیشـه تاراز , صبورشوسه , صحاح پی افکن کویر , صحاح سازه , صحت راه خزر , صحت سازان مـیاندوآب , صحت سازه بارثاوا , صحت عمران آریـا , صحت کاران زاگرس , صحرا آرمان گستر سبز , صحرا سازه کاسپین , صحرا کار , صحرا کار بهبهان , صحراوش , صحن ایوانری , صخره بر تیز آب , صخره بنای جم , صخره بیستون , صخره تجهیز ایده , صخره دشتستان , صخره سازان آزالیـا , صخره سازان خامـی , صخره سازان زاگرس , صخره سازان سرداب , صخره سازان لامرد , صخره سازان مدرن , صخره سازان ممسنی , صخره سخت دنا , صخره سرخ دژ سلیمان , صخره صنعت جهان آباد , صخره صنعت کالوس , صخره گستر دوگنبدان , صخره نگار سامان , صخره نیروی جنوب , صخره های آبی , صخره های آهنین , صخره یـاب آهور , صد ستون دنا , صداقت بتن آنزان , صداقت پارس مارون , صداقت ساخت لاران , صداقت طریقت شـهباز , صداقت کار بارده , صداقت کار سروستان , صداقت گسترآناهیتا , صدر ایستا البرز , صدر آب بتن , صدر آزما نیرو , صدر آزمون , صدر بتون شیراز , صدر بنای البرز , صدر پایـه آکام , صدر پی سورن , صدر سازان نقش نما , صدر سازه اطلس , صدر سازه رسام , صدر سازه فدک , صدر سبحان , صدر سنجش نور , صدر عمران الوند , صدر عمران آذراب , صدر عمران جم , صدر عمران کویر یزد , صدر کاژه , صدر مکانیک عمران , صدر نیروی پارس خاوران , صدر یول فاخر , صدرا امـید دمبدف , صدرا آب برتر شرق , صدرا آتیـه پردیسان , صدرا بتن گستران , صدرا بتن گلچین , صدرا بتن مـهبد , صدرا بتون پارس , صدرا برج الوند , صدرا برج جم , صدرا بنای سورنا , صدرا پالایش جنوب , صدرا پی رامـهرمز , صدرا پیشرو , صدرا دژ آسمانـه , صدرا رهساز اسپادانا , صدرا ساحل پایـا , صدرا ساحل شیراز , صدرا ساختمان ترنج , صدرا سازان آب راه , صدرا سازان آرون , صدرا سازان یـاسوج , صدرا سازه اترک , صدرا سازه صدف , صدرا سپاهان ایرانیـان , صدرا سپهر پارس , صدرا صنعت پگاه , صدرا صنعت کارون , صدرا عمران کویر , صدرا کاوان نور کوثر , صدرا کاوش آسمان , صدرا کوشان ره آرا , صدرا مراغه , صدرا نور , صدرا نیروی مـهر , صدراب بنای ایرانیـان , صدرابتن کرمان , صدراسازآهودشت , صدراگازسمنان , صدراماشین ساحل , صدران صنعت پاژ , صدراه سرا , صدرآب البرز , صدرآب زیست ایرانیـان , صدرآب صنعت , صدرآب نیرو , صدرآبرون تبریز , صدرتهویـه پارس , صدریـان سنگ آب , صدف الماس نیشابور , صدف آفاق چهارمحال , صدف بنای کنگاور , صدف راه خزر , صدف ساز آژند , صدف ساز گستر خاور , صدف سازان ایمن , صدف سازه زاریس , صدف سازه سیمره , صدف سازه صدیق , صدف سازه قابوس , صدف سازه یـاسوج , صدف سبز اندیشـه , صدف سپیدآذربایجان , صدف عمران ماندگار شمالغرب , صدف کاشانـه کاسپین , صدف گستر لیـان , صدف نمای کارون , صدف نمایـه , صدور خدمات فنی ومـهندسی سابیربین الملل , صدیق بتن آذربایجان , صدیق سازه نیروی هکمتان , صدیق کاران مـیزدج , صعود پارس کیـهان , صعود سازان قرن , صعود صنعت پردیس , صفا آرمـه شمال , صفا بام آذربایجان , صفا ساز بهبهان , صفا سازه خلیج فارس , صفا فولاد سپاهان , صفا گستر مغان , صفا منظر پارسا مـهر , صفا نیروی شمال , صفا نیکو سپاهان , صفااعتمادآذربایجان , صفابام اصفهان , صفاراه سپاهان , صفاقدرت جنوب شرق کرمان , صفاکار آذر , صفه سازان عصر , صلاح کاران اراک , صلب استیل , صلب ساختار شمال , صلب سازان قائم , صلب سازه آپادانا , صلب سازه خرم , صلب سازه زیگورات , صلب سازه ساز گنبد , صلب سازه لرستان , صلب سازه هرو , صلح ابنیـه پایدار البرز , صلح سازه سبلان , صمد نیروی سنم آوا , صمصام پولاد شیراز , صمـیره پاک نـهاد , صمـیم ساخت گیلان , صنایع ارتباطات و نیرو رسان فرجام , صنایع ارتباطی آذر کاربرد , صنایع ارتباطی پایـا , صنایع ارتباطی رای دان , صنایع الکترواپتیک صاایران , صنایع الکترونیک پارساکارا , صنایع الکترونیک پیشروتازان , صنایع الکترونیک زعیم , صنایع الکترونیک شیراز , صنایع امـید سازه ارومـیه , صنایع ایمن هزار چم , صنایع آب و انرژی سنارود , صنایع آبی تبریز , صنایع آترین تبریز , صنایع آذرآب , صنایع آفرینان عمران مـهر , صنایع برتر قرن نوین - صناب , صنایع برق تاسوکی سیستان , صنایع برق زنگان پارس , صنایع برق فرامان , صنایع برق فرهاد نیم ور , صنایع برق نورآوران بوشـهر , صنایع برق نیرو رباط , صنایع برق و الکترونیک بال صبا , صنایع برق و الکترونیک شایـا شمال , صنایع برقی آذرخش بوشـهر , صنایع برقی بوشـهر , صنایع برقی تاسیساتی بهامـین بوشـهر , صنایع برقی نیرو رسانی آبپخش بزرگ , صنایع برقی نیرو گستر بوشـهر , صنایع برقی نیرورسان بوشـهر , صنایع برقی و مـهندسین مشاور پرتو نیرو جنوب , صنایع بهرام سازان , صنایع بهساز الکتریک فرزان , صنایع پرتونصب اصفهان , صنایع پمپ مرجان , صنایع تاسیسات دی وران کومش , صنایع تاسیسات و تهویـه ایران , صنایع تاسیساتی فرادست زاهدان , صنایع تبرید ایران , صنایع تبرید پارسوماش , صنایع توسن صنعت بهین , صنایع چهره موج مازندران , صنایع حرارتی مازندران , صنایع راژمان پرداز , صنایع رنگ آلتون , صنایع رهاورد ساینا , صنایع شیمـیایی پرسیکا توس , صنایع شیمـیائی و رنگسازی طیف گستر گرگان , صنایع عمرانی انبوه سازان ایستا , صنایع فرا ساحل کرخه , صنایع فراساحل , صنایع فلزی بنیـاد پوشش , صنایع فلزی پیشرو ساخت استرآباد , صنایع فلزی کوشا , صنایع فن آوری رایـانـه هورپندار , صنایع فنی و مـهندسی توان تجهیز نامـی , صنایع قطعات الکترونیک ایران , صنایع لوله سازی نوین تهران , صنایع مخابرات صاایران , صنایع ممتازان کرمان , صنایع مـهندسی چهره فراز بابل , صنایع مـیکروموج , صنایع ندا , صنایع نیروگاهی رامـین و زرگان , صنعت ابنیـه گیلان , صنعت ارتباطات وداده پردازی آسیـا , صنعت ارتباطات هوراد , صنعت اعظم برق راستین , صنعت الکترونیک رامونا , صنعت الکتریک بهینـه ساز خراسان , صنعت اندیش جاوید , صنعت اندیشان پیمان , صنعت اندیشان تربت , صنعت آزمون سبلان , صنعت آزمون گرانمـهر صدرا , صنعت آفرین فجر خوزستان , صنعت آوران ارژنگ , صنعت آوران والای شمـیم , صنعت برج سازان , صنعت برج منارجنبان , صنعت برق آراز تبریز , صنعت برق آریـا جیرفت , صنعت برق آیندگان , صنعت برق پرتو احسان , صنعت برق سیمـینـه , صنعت بهکار آذرخش , صنعت بهین قدرت زاگرس , صنعت پایـا مـهر قشم , صنعت پدیده پارس ایرانیـان , صنعت پردازان ثمـین , صنعت پردازان کوهسار , صنعت پژوهان برق کوشا , صنعت پویـان پرشین , صنعت پویـای بروجرد , صنعت پویش زیدون , صنعت تصفیـه گوارآب , صنعت توافق همـیاران کوشا , صنعت توانای پارسیـان , صنعت جاویدان جنوب , صنعت جوش لرستان , صنعت جهان هستی نوین راد , صنعت خط وپالایش , صنعت خورشیدی مازرون , صنعت رعد البرز , صنعت زمان , صنعت ساختمان آسمانـه , صنعت ساختمان پارس هونام , صنعت ساختمان خلیج همـیشـه فارس , صنعت ساختمانی بتن شیب , صنعت سازان پویـا اقلیم , صنعت سازان پی چین , صنعت سازان راهبر شرق , صنعت سازان رستاک ایرانیـان , صنعت سازان سرباز , صنعت سازان صاعقه زاگرس , صنعت سازان گریت , صنعت سازان مدرن جنوب , صنعت سازان مفرغ زمـین , صنعت سازه ای تنین , صنعت سازه بهین ابناء پارس , صنعت سازه پایـاهور , صنعت سازه تدبیر , صنعت سازه ثمـین , صنعت سازه سنگان , صنعت سازه عمـید , صنعت سازه کیـان سازه شرق , صنعت سازه لیـان , صنعت سازه ماد , صنعت سازه هیرساد , صنعت سبز سلماس , صنعت سبزبانان شمال , صنعت سرای شیراز , صنعت سرزمـین آریـا , صنعت سقف خاوران , صنعت شبکه مبین , صنعت شن صفادشت , صنعت شـهر پارس محیط , صنعت شیوه کرمان , صنعت عمران صدف , صنعت غرب , صنعت قرون خوزستان , صنعت کار نوین تیـام , صنعت کاران پولادین اکسین بزرگ , صنعت کاران توسعه آریـا , صنعت کاران زاگرس مرودشت , صنعت کاران فولاد اروند , صنعت کاران کوه دشت , صنعت کاران نامـی افلاک , صنعت کوه سنگ نردین , صنعت کویر شرق , صنعت گاز هفشجان , صنعت گران شـهنی , صنعت گران نوین اکسین , صنعت گران هیرسا بنا , صنعت گستر خرم , صنعت گستر شمال , صنعت گستر کیش , صنعت گستر مبتکر اترک , صنعت گستران پارس دالونک , صنعت مردان جنوب خوزستان , صنعت مروارید صحرا , صنعت نوآوران محمد , صنعت نیرو منوچهر , صنعت نیروی طاها , صنعت و انرژی برق آوران مـیهن , صنعت و انرژی ژرفاب , صنعت و سازه کیـا کاژه , صنعت و عمران وحدت سنا , صنعت وحدت مسجد سلیمان , صنعت یـاران کیـا زند , صنعتگران اتشین پنجه , صنعتگران آلتین توان گستر تبریز , صنعتگران پارس نیروی دز , صنعتگران خیر اندیش , صنعتگران راه باختر , صنعتگران مبین آذربایجان , صنعتگران مـهر آفرین شرق , صنعتی ابنیـه سازان کولان , صنعتی اندیشـه دوام , صنعتی آتی سازان باباشیدااسفندآباد , صنعتی آریـا فاز , صنعتی آموت سپهر , صنعتی بهتا توان افروز شرق , صنعتی پارس برق آژینـه , صنعتی تاسیساتی کوشا کار دیـار نون , صنعتی تولیدی کرمان سامان , صنعتی تیر و ستون پارس , صنعتی جراحی قدرت , صنعتی دریـایی گسترش کرانـه , صنعتی دژ اندیشان فرد , صنعتی رایـا کنترل نیرو , صنعتی ساختمانی سیما سازان عمران , صنعتی ساختمانی کیـان دژالبرز , صنعتی سازان دامغان , صنعتی شاهد شـهرکرد , صنعتی طول گستر , صنعتی عمرانی آباد بوم آریـا , صنعتی فارس اسکات , صنعتی گازرسانان , صنعتی گام اراک , صنعتی معدنی حفاری دژ آب فارس , صنعتی معدنی شـهداب یزد , صنعتی معدنی عمرانی تاشک کانساران یزد , صنعتی معدنی عمرانی کوهسار سازه کاسپین , صنعتی معدنی مـینو شرق گلستان , صنعتی مـهندسی انوار فرهنگ شـهر , صنعتی مـهندسی سازه بیران پرشیـا , صنعتی نیرو پردیس فردا , صنعتی نیرو و توان , صنعتی و بازرگانی صنام , صنعتی و معدنی خودکفایـان معدن , صنعتی و مـهندسی استیم , صنعتی وساختمانی کاوار , صنم سازان قائمشـهر , صنم گستر ایلام , صنم یول , صنوبر صنعت اهواز , صوفیـا سازه گستر زرگان , صوفیـان سازه تمندر , صولت ساز قدمگاه , صولت سازه هخامنش , صولت صنعت گچساران , صومعه سازان آریـا , صومعه سازان کاسپین , صومعه علیـاء , صیقلان راه شمال , صیوان سازه فارسان , ضامن راه غرب , ضریب توان پیش فاز شیراز , ضریب راه , ضمانت کار خرم , ضمانت کاران دیـار کریمان , ضیـافت سبز , طارم عمران پی , طاسین خمـین , طاق ارسلان عصر نوین , طاق ازج , طاق آهنگ , طاق بتنی , طاق بستان سرا , طاق بستان کویر , طاق بیم غرب , طاق پارت پارسیـان , طاق پل خاید الو , طاق پوش پاسارگاد , طاق پوش گستر نیمروز , طاق پوشان ظفر , طاق پوشان فجر , طاق توس سازان , طاق ریز , طاق ریز کبیر کوه ساز , طاق زرد ایوان , طاق زرین فرامان , طاق زنان لرستان , طاق ساخت افق فردوس , طاق ساز , طاق ساز بتن ایلام , طاق سازان خرم گستر , طاق سازان هدیش , طاق سازبیستون , طاق سرا گلستان , طاق طلائی تبریز , طاق عرش طبرستان , طاق قلعه غرب , طاقری رئیسی , طاق گرای کرمانشاه , طاق گستر ایمن گلستان , طاق گستر دهکده هیوا , طاق گستر فرتاک , طاق گستران آذربایجان , طاق گستران غرب , طاق گستران نیکنام ارس , طاق گستربیـهق , طاق گنبد شرق , طاق گنبد شیردل , طاق نما جنوب , طاق نمای آمارد , طاق نمای چهلستون , طاق و پایـه , طاقدیس ابنیـه , طاقدیس اسکلت شمال گلستان , طاقدیس افراز جنوب , طاقدیس برج پارسیـان , طاقدیس بوم , طاقدیس راه کویر , طاقدیس ساز جهرم , طاقدیس سازان خلیج فارس , طاقدیس سازان مدائن , طاقدیس سازه ایذه , طاقدیس سنگ جنوب , طاقدیس شرق , طاقدیس گستر فارس , طاقدیس مرمر کهکشان , طاقدیس نماد گنجنامـه , طاقه غرب نـهاوند , طالار بندر , طالع مستحکم , طاووس ارغنون , طاها اوج پیمای اسپادانا , طاها راه مـهر , طاها سازان طرح نگار , طاها سیرت , طاها گستر ایلام , طاها نیرو مـهر , طاها همت جنوب , طاهاساعی , طاهر اندیشان خیمـه ساز , طاهر فولاد اراک , طاهر نیروی جنوب , طاهران مسجدسلیمان , طاهرگستران پاسارگاد , طاهرگستران کاسپین , طاهیـا , طایفه گستر , طبیعت آرای اروم چی چست , طبیعت آرای جهان بین , طبیعت بی پایـان قومس , طبیعت پایدار سپهر , طبیعت رنگین پردیس , طبیعت سازان دیـار خراسان , طبیعت سازان سبز جاوید , طبیعت سازه هیرکان , طبیعت سبز پردیس , طبیعت سبز سهند , طبیعت گستر دشت آزادگان , طبیعت گستر مـیهن , طبیعت گستران سناباد , طبیعت نگاران کوه البرز , طبیعت نمای آدونیس , طبیعت نمای جنوب , طبیعت نمای سبز لواسان , طرابیل گستر نوین , طراح اندیشان برتر بویر , طراح بتن پاسارگاد , طراح سازان گلستان , طراح صنعت قهستان , طراح فن استرآباد , طراح گستر فرتاک , طراح معروف ارگ برلیـان , طراح نمادین کهن دیـار , طراح نوین , طراحان اسکان آرمـه , طراحان اسکان فردا , طراحان الکترونیک شرق , طراحان ایده عصر , طراحان ایده گستر افرا , طراحان آب قومس , طراحان آراز توران تبریز , طراحان آسمانـه تخت , طراحان بام گستر , طراحان بتن استوار , طراحان بتن آوید , طراحان بتن فرتاک , طراحان بتن قرن , طراحان بتن ماندگار , طراحان بتن مـیلاد , طراحان بدیع آرتاویل , طراحان بدیع شایـان , طراحان برجساز اردبیل , طراحان برق آرال نیرو , طراحان بنای نگین پایدار , طراحان پارس کیوان , طراحان پایـه آلتون , طراحان پرتومدارشیراز , طراحان پی آژند , طراحان پی قرن , طراحان پی مارال , طراحان پی مـیعاد , طراحان تامـین سازه البرز , طراحان توسعه امن آسمان , طراحان دانـه شـهری کویر , طراحان سبز اندیش تمـین , طراحان سبز اندیش گیل , طراحان سنگ ساب , طراحان صنعت شمال , طراحان عمران آب , طراحان فضای سبز سپهر , طراحان کرمان سازه , طراحان مکانیک بالا گریوه , طراحان موفق آریـائی , طراحان مـهر گستر آذربایجان , طراحان نصر کوثر , طراحان نصف جهان نو , طراحان نقش ونگار آرایـه , طراحان نگین برج بنا , طراحان نو اندیش سازه پرداز , طراحان و دز سازان سعید , طراحان و مجریـان فرایند بخار , طراحان هنر خشت و خاک تهران , طراحان هنر گیل , طراحی بام رویـایی , طراحی ساخت و بهره برداری پاسارگاد , طراحی مـهندسی آرا گل یکتا , طراحی مـهندسی پترو اکسین , طراحی مـهندسی تروند تدبیر , طراحی مـهندسی حامـی صنعت پژوه , طراحی مـهندسی دراک پارسیـان , طراحی مـهندسی دلهام , طراحی مـهندسی سبزگستر همکار , طراحی مـهندسی عظیم سازان پیشرو , طراحی مـهندسی فرافن صنعت تیران , طراحی مـهندسی کنترل پردازنده , طراحی مـهندسی کیمـیای سبز طبیعت , طراحی مـهندسی گل آرای هستی , طراحی مـهندسی گوهران سبزوش , طراحی مـهندسی گیل آب شریف , طراحی مـهندسی نخشب صنعت جنوب , طراحی مـهندسی نوین سازه محیط , طراحی و اجرای رضا بنای خاوران , طراحی و پیمانکاری برق تبریز رسا , طراحی و تکوین پیر امـید , طراحی و توسعه برق پارس آرین , طراحی و توسعه ساخت سازه های دریـایی سروش , طراحی و تولیدی بهینـه پردازش آرمان , طراحی و تولیدی تصفیـه آب البرز , طراحی و ساخت اسکالش , طراحی و ساختمان نفت , طراحی و معماری صدف , طراحی و معماری کران , طراحی و مـهندسی ایستا راسا پی پارسه , طراحی و مـهندسی آبی ساز نیلو , طراحی و مـهندسی آذر آهنگام البرز , طراحی و مـهندسی خشت و صنعت شمال , طراحی و مـهندسی سازه و سیـالات پترو توان تناوب صدرا , طراحی و مـهندسی سبز آذین کیـان , طراحی و مـهندسی سیویل و صنعت فارس , طراحی و مـهندسی صنایع پتروشیمـی , طراحی و مـهندسی طبیعت سبز کاسپین , طراحی و مـهندسی عمران پیشرفته پایـا , طراحی و مـهندسی گروه صنعتی عالی نام , طراحی و مـهندسی مشعل سازان پارس , طراحی و مـهندسی نیرو کنترل سامان , طراحی و مـهندسی و صنعتی اسپیدز , طراحی و مـهندسی یکتا طراح نگین , طراحی و نقشـه کشی سلطانی , طراحی ومـهندسی صنایع انرژی , طراوت پردیس ثامن , طراوت گستر ایرانیـان , طراوت گستر باختر , طراوت نیرو گستر ورکی , طرح ابتکارجنوب , طرح ابنیـه هدیش , طرح ابنیـه یگانـه ستون , طرح اثر آرمش , طرح اجرای باهو , طرح ارتباطات افلاک , طرح اسپاش , طرح امتداد پارس , طرح اندیش وینـه , طرح اندیشان آتیـه پیشگام , طرح اندیشان آذر , طرح اندیشان پویـا تبرستان , طرح اندیشان تیـام , طرح اندیشان صدف بوشـهر , طرح اندیشان نیلگون , طرح اندیشان ویستا , طرح اندیشـه گسترش , طرح ایده راشاک , طرح ایما فرا , طرح آب خاک , طرح آب و انرژی نیکان , طرح آبریز اسپوتا , طرح آرمـه ستون , طرح آفرین انزل , طرح آفرینان بندر , طرح آوران مارلیک , طرح بدیع سازه گلستان , طرح بنا پی سازه , طرح پلان جنوب , طرح پی آفرینان , طرح پیمان ارومـیه , طرح پیمان آسمان , طرح پیمایش عمران , طرح تحکیم سپید , طرح تدبیر توسعه پویـا , طرح تراز آپادانا , طرح تعمـیق گلستان , طرح تکوین انرژی , طرح تمدن سبز , طرح توسعه شمس عمران , طرح راه خانـه شمال , طرح راه و ابنیـه نیمروز , طرح راه و مسیر , طرح رواق , طرح سازان ارژن , طرح سازان برنا بنا , طرح سازان فارس , طرح سازه ارش پارس , طرح سازه پادیر , طرح سازه شیران آذر , طرح سازه معمار قرن , طرح سپهرستون , طرح سرمایش ابنیـه , طرح صنعت سازه گیلان , طرح عرش نوین , طرح عمران پارسیـان , طرح عمران سهند , طرح عمران شفق , طرح فاخته لیـان , طرح فام افلاک , طرح فخر ابنیـه , طرح کاوش ابتکار , طرح کربن نیرو , طرح کیـا کاژه , طرح گستر الکترونیک , طرح گستر تیدا , طرح گستر رواق , طرح گستر کارون , طرح گستران ریناس , طرح گستران صحرا , طرح گسترش وارنا , طرح متعادل ساز چهره نو , طرح مروارید هامون کرمان , طرح نصب سامان پارس , طرح نصب شمـیران انرژی , طرح نصب صحت , طرح نگاران آویسا , طرح نو آوران برج سازه , طرح نور البرز , طرح نوین خوی , طرح نیک مفخم , طرح نیکان اپادانا , طرح و ابنیـه فنی پارسیـان , طرح و ابنیـه گرین , طرح و اجرا سینا , طرح و اجرا مبین آراد , طرح و اجرا مـهر مـیهن , طرح و اجراء اسپادانا , طرح و اجرای نو اندیشان سازه , طرح و احداث شالوده پایدار , طرح و احداث نیرو باختر , طرح و اندیشـه آبراهان , طرح و اندیشـه منطقه آزاد انزلی , طرح و اندیشـه مـیعاد , طرح و انرژی مـهر آرکا , طرح و ایجاد , طرح و آفرینش مـهر , طرح و بنای فراز اندیش , طرح و پژوهش سپاهان , طرح و پیمان مومان زرین , طرح و پیمایش , طرح و تدبیر شاخص پیشرو , طرح و تکمـیل اصفهان , طرح و تکوین اکسون , طرح و توسعه ارتباط گسترش زاگرس , طرح و توسعه ایستا شـهر , طرح و توسعه آرتمن , طرح و توسعه پویش , طرح و توسعه پیمان زاگرس , طرح و توسعه توفال , طرح و توسعه سازه ایرسا , طرح و توسعه سازه های دشت پارسیـان , طرح و توسعه صدرا , طرح و دانش آرمان شـهر , طرح و راهبرد آبنوس , طرح و ساخت ارویس , طرح و ساخت اقلیم الوند , طرح و ساخت اوج ایساتیس , طرح و ساخت آسمانـه آرنیکا , طرح و ساخت آسیم , طرح و ساخت بارز بنا , طرح و ساخت بامداد , طرح و ساخت بندر , طرح و ساخت پارسیـان یزد , طرح و ساخت پراتیک , طرح و ساخت پروژه سفیرکبیر , طرح و ساخت پیکهات , طرح و ساخت خزر , طرح و ساخت دریـاکنار تنکا , طرح و ساخت سازه سنندج , طرح و ساخت سکنج , طرح و ساخت عمران سفیر کبیر , طرح و ساخت نواندیشان پردیس بام , طرح و ساخت نیماد , طرح و سازپایدار هرمزگان , طرح و سازه اطلس توان , طرح و سازه پاسادمان , طرح و سازه شـهاب , طرح و سازه شـهر اردبیل , طرح و سازه صابر , طرح و سازه مـهرگان , طرح و سازه نیـاسان پارس , طرح و سیویل آرتین , طرح و شـهرآباد , طرح و صنعت تداوم , طرح و عمران گستر جم , طرح و فن آبگینـه , طرح و فن صنعت کرمانشاه , طرح و مشاوره مدیران هوشمند ایرسا , طرح و نصب فوکا , طرح و نقش اوج منطقه آزاد انزلی , طرح و نور آفتاب , طرح و نیـارش فرم , طرح واساس آب سمنگان , طرح وتکمـیل پارسه , طرح وساخت آراتا دیـارکریمان , طرح وساخت بنداد کیـهان , طرح وسازه سیراف , طرح های صنعتی راد توان جنوب شرق , طرح های نوین اروم اسکان , طرح یـافته پارس , طرح یول سازه باختر , طرح یول مـیانـه , طرحهای صنعتی پدیدار روپاس کرمان , طرحهای صنعتی رادنیرو کرمان , طرحهای صنعتی فلورد , طرق سازان شوسه , طرلان سازه شرق , طره افشان ارومـیه , طره افشان کهن یورد , طره ساز لیـان , طره سازه خرم , طرهان راه خرم , طریق راه گلستان , طریق ساز , طریق ساعد جنوب , طریق گستر طبرستان , طریقه سبز بینالود , طغیـان برق , طلا کوبان زین بوشـهر , طلای سیـاه آغاجاری , طلای سیـاه زرین جنوب , طلایـه آذر سهند , طلایـه داران برق پارس , طلایـه داران جاوید پیمان , طلایـه داران ساحل گورک , طلایـه داران صنعت ساختمان راد , طلایـه داران فجر بویر احمد , طلایـه داران فدک , طلایـه داران کاسیت , طلایـه دارن صحرای جنوب , طلایـه ساز زاگرس , طلایـه سبز افق آسیـا , طلایـه سبز خاور مـیانـه , طلایـه صنعت فارس , طلائی سازان مـیناب , طلائی کاران علیرضا , طلائیـه داران عمران گستر شمال , طلوع ابنیـه هیوا , طلوع ارتباط ایساتیس , طلوع ارگ جنوب , طلوع انزل , طلوع بابک , طلوع برج پارسیـان , طلوع پرتو پاینده , طلوع راه سبلان , طلوع راه گسترش نوید , طلوع ساخت هخامنش , طلوع ساز افلاک , طلوع سازان هزار , طلوع سازندگی مـهر کویر یزد , طلوع سازنده قلعه تل , طلوع سازه بهکار , طلوع سبز بهرنگ , طلوع سبز جاوید , طلوع سبز سناباد , طلوع سهند آریـا , طلوع سهند یـاقوت , طلوع شبانـه اردبیل , طلوع صنعت بنا گیلان , طلوع صنعت تاجیک , طلوع صنعت شیرین بهار , طلوع ظفر عصر , طلوع عمران اسپادان , طلوع عمران انزل , طلوع عمران باختر , طلوع فجر ایذه , طلوع فجر کیـانسه , طلوع فجر مـیثاق , طلوع کاران تدبیرتوسعه صنعت , طلوع کویر قومس , طلوع گستر سپاهان , طلوع گستر فراساز , طلوع مـهر آرا ایشتار , طلوع نورایران , طلوع نیرو کاسپین , طلیعه پوشش بنا , طلیعه داران طوبی , طلیعه راه سورن , طلیعه سازان سپهر , طلیعه سبز جویبارسازان , طلیعه سبز یلدا , طلیعه صنعت شمال , طلیعه فن جنوب , طلیعه معماران آرتا , طلیعه معین صنعت , طنین انداز بهار , طنین برق طبرستان , طنین بنا مـهرسازگار , طنین سازه ماندگار , طنین سبز رضوان , طنین سبز گلگون , طنین سبز مـیهن , طنین سبزخراسان , طنین عمران ، پی وی ایما آبادی و توسعه , طنین گستر اندیکا , طنین گستر آرتین , طنین گستر زردکوه , طنین گستر سینا , طوبا سازه البرز , طوبی بتن شیراز , طوبی سازان غرب , طوبی کاران جنوب , طوس امکان , طوس آب زمان , طوس آبگین , طوس حصار , طوس راه , طوس سازه سورن , طوس عامر , طوس عامل پاژ , طوس کویـان , طوس گستر هیرمند , طوس متریک , طوس مسیر , طوفان برج سازان خزان , طوفان تیزکاران , طوفان جنوب , طوفان صنعت مرودشت , طوفان عظمت کاران , طوفان غرب , طوفان قلعه باستان , طوفان گاز کردکوی , طوفان گستر خزر , طولاب , طهورآب پارس , طیـارسازه پاسارگاد , طیب سازه خاور , طیب کاران آداک اکسین , طیف اتم باختر , طیف اتم پارس , طیف الکتریک ساری , طیف آب مامطیر خزر , طیف گستر مکران , طیف گسترسپاهان , ظرافت ساز اراک , ظرافت کاران روشن , ظریف سازآذرابادگان , ظریف سازه ارسباران , ظریف سازه برانوش , ظریف سازه سامان , ظریف سازه سنگ نما , ظریف سازه قدمگاه , ظریف طاق ساز , ظریف کاران ایستا پل صدر , ظریف کاران پویـا هگمتان غرب , ظریف نمای ایرانیـان , ظفر آفرین اهواز , ظفر برج دلفان , ظفر سازان زاگرس , ظفر نیروی ساوه , ظفر نیروی شرق , ظفرسازان ایلام , ظهرود سازه کرمان , ظهیر باختر , عابد بتن بوشـهر , عادل سازان بناهای شمال , عادل سازان توس گستر اقلیم شرق , عادل سازه بندر , عادل عمران فارس , عادل نـهاد نگین مازندران , عارف بتن , عارف بناء انارستان , عارف سازه شرق , عارف سایـه گیتی , عارف گاز مرکزی , عاصف گاز سپاهان , عاطفه بنای باختر , عالم کاران بادگیر کویر , عالم گستر توانمند پارسیـان , عالم موج فارس , عالی پی پارسیـان , عالی راه , عالی راه اردبیل , عالی راه گستر دماوند , عالی ساز امـیرکبیر , عالی ساز کویر , عالی سازان لیدوما , عالی سازان نامدار , عالی سازه گیل , عالی گستر خرم , عالی نشان جنوب , عامر سازه اصفهان , عامر سازه هامون , عامر کویر شرق , عامر گستر شرق , عامر گستر گلستان , عامر نیرو پارس , عامرپاکان , عامرره , عایق برق آسا گستر بابلسر , عایق کار امـید , عایق گستر کوشا , عایق گستران سورنا , عایق یول گلبام , عباد سازه کاسیت , عباس فراز آب جنوب , عبدالحسین دهجی و شرکا , عتیق سازان مـهر نقش جهان , عتیق سازه مروارید فارس , عدالت بتن جنوب , عدالت بتن شمالغرب , عدالت بتون صحنـه , عدالت پیمان پارس , عدالت پیمان پاسارگاد , عدالت جنوب شادگان , عدالت خواه سبلان , عدالت خواه گاز , عدالت خواهان شیرین آب , عدالت سازه علی , عدالت صنعت رود شور , عدالت عمران جنوب , عدالت کاران سپاهان , عدالت گستر صدرا , عدالت گستر صنعت پویـا , عدالت گستر صومعه , عدالت ماجد نیروی تفتان , عدالت نیروی سپاهان گستر , عدل افروز یکتا , عدل بنا مسجد سلیمان , عدل راه آذربایجان , عدل صنعت سپاهان , عدل کاران لرستان , عدل گستران پرگاس غرب , عدل نور صفاهان , عدل نیرو قم , عدن برج ایرانیـان , عدیو کاران جنوب , عرش ارکان دژجنوب , عرش اسکلت سازه پل دشت , عرش افلاک نوین پارس , عرش ایستای ارم , عرش آب سازه مـهر کویر , عرش آشیـان , عرش بام سازه چرام , عرش برج بیرگان , عرش پرداز گلستان , عرش پی ارگ نما , عرش پیمایـان هلیل , عرش تابان قدرت توس , عرش سازان اقلیم هشتم , عرش سازان اوان , عرش سازان بیستون , عرش سازان تات , عرش سازان راهیـاب , عرش سازان کهن البرز , عرش سازان گلستان , عرش سازانرود , عرش سازان ماندگار پویـا , عرش سازان نگین شیراز , عرش سازان نواندیش , عرش سازه ابنیـه گستران پاسارگاد , عرش سازه الماس , عرش سازه باختر , عرش سازه جنوب شرق , عرش سازه کهمان , عرش سازه گستر گلستان , عرش سازه ملل , عرش سازه مورگاه , عرش عمران اراک , عرش عمران پارس اراک , عرش عمران فرنام , عرش گستر افق , عرش گستر پاسارگاد , عرش گستر جم حافظ اترک , عرش گستر خلیج فارس , عرش گستر دورود , عرش گستر شیراز , عرش گستر همـیاران خاور , عرش گستران الوند , عرش گستران کامـیاب , عرش یـاب دنا , عرش یـاب سازه , عرشاب ثنا گستر , عرشـه بتن پارسه , عرشـه بتن پایدار الوند , عرشـه بنیـان آذر پل , عرشـه پایدار البرز , عرشـه پایدار فرافر , عرشـه پل , عرشـه پل جهان , عرشـه ساز ارک تبریز , عرشـه سازان مقاوم , عرشـه گستر هگمتان , عرشـه گستران سقف , عرشـه گستردراک , عرشـه نیکان ناودیس , عرشیـا افق غرب , عرشیـا برج ارومـیه , عرشیـا تحکیم الوند , عرشیـا ساحل جنوب , عرشیـا سازان گیل , عرشیـا سازه شاهو , عرشیـا سازه مانشت , عرشیـا صنعت افلاک , عرشیـا صنعت اکباتان , عرشیـا گستر زرد کوه , عرشیـاسهنددراک , عرشیـاصنعت دوگنبدان , عرشیـان سازه پرتو , عرصه آرای پارس , عرصه پیمان لرستان , عرصه سازان پارسیـان بنا , عرصه سازان ماندگار , عرصه سازه صدرا , عرصه سازهرود , عرصه عمران اقبال , عرصه گستر صدرا , عرصه گستران چهار مور , عرصه گستران دشتستان , عرصه گستران فارس , عرصه گستران مرند , عرصه هموار تبریز , عرصه هوشمند پاسارگاد , عرفان استحکام , عرفان بتن سازه , عرفان بتن یـاسوج , عرفان پویـان امـیدیـه , عرفان پویش مارون , عرفان راه جنوب , عرفان راه خوی , عرفان راه سبلان , عرفان سازه پایدار , عرفان سازه گسترگلستان , عرفان سازه گیل , عرفان سازه نـهاوند , عرفان صنعت ایذه , عرفان صنعت خوزستان , عرفان گستر زیدون , عرفان مـهر یزد , عرفان نیروی پارس , عرفان یول غرب منطقه آزاد ماکو , عروج راه خوزستان , عروج نیروی شرق , عصر آمار و فناوری اطلاعات , عصر پرتو راه کردستان , عصر توان ایرانیـان , عصر طراحی و اجرای ابنیـه آذربایجان , عصر عمران هرمز , عصر فناوری الماس نیرو , عصر مـهر آزان , عصر مـیلاد نور هگمتان , عصر نو آوران ارومـیه , عصر نیروی آذرین , عصرارتباطات کامل , عصرزیست اندیش , عصرکندوکاوسپهر , عصرنانو , عصرنیرو , عطا راه توس , عطاکو بختیـاری , عطر یـاسین شمال , عطش , عظمت بناسازان زاگرس , عظمت بنیـان سفید راه , عظمت سازان آرمان بنای هامون , عظمت سازه سبلان , عظیم آشیـان خراسان , عظیم بتن سهند , عظیم برج زاگرس , عظیم برج کویر , عظیم راه پاسارگاد , عظیم راه خرم آباد , عظیم سازان آریـا , عظیم سازان فرادنبه , عظیم سازه دنا , عظیم سازه قصرقند , عظیم سازه گستر مارال , عظیم گستر اطلس , عظیم گستر سپاهان , عظیم گستر یـاسوج , عظیم مـیثاق جنوب , عظیم یول , عقیق ابنیـه زاگرس , عقیق آبراه هزاره , عقیق بنای آرال , عقیق سازه آسیـا , عقیق سازه شایـان , عقیق سبز جنوب , عقیق کاران عدالت خواه , عقیق گستر بشار , عقیق گستر نیکان , عقیق نمای خاوران , عقیل رامشیر , عقیل راه خلیج فارس , عکاب سازه , علاقمند سازان , علم اندیشان عمران کویر , علم بتن بویر احمد , علم عمران , علم گسترجهان نما , علم و صنعت گستر تمـیشـه , علم و صنعت مانا طبرستان , علم وصنعت پرنیـان , علم وعمران ایرانیـان , علمـی عمرانی گونیـا سازه سبز , علی بتن فارس , علی پسند چالدران , علی راه تقاطع گستر , علی گستر جنوب کارون قرن , علیـا بتن شیراز , علیـا صنعت موزرم , علیبور بتن دژ کوه , عماد احداث الوند , عماد اشراق زنجان , عماد افلاک , عماد پیمان , عماد ساز شمال , عماد سازان آریـا , عماد سازه ارگ , عماد گستر ساری , عماد مبارکه فارس , عمادره سازه شرق , عمادکاران فارس , عمادنورطبرستان , عمار راه سازان پیشرو آبادان , عمارات نیسان کرمان , عمارت ابنیـه آرمان , عمارت استوار سیستان , عمارت افتاب شـهنیز , عمارت آباد مبین , عمارت آفرینان مازند , عمارت آفرینان ماهان اراک , عمارت بتن باربد , عمارت بتن ساروج , عمارت برج بشار , عمارت برج پانیذ , عمارت بنا بیستون , عمارت بنای کادوس , عمارت بنیـان اترک , عمارت پارت پاسارگاد , عمارت پارت شروین , عمارت پی استرآباد , عمارت خشت آبتین , عمارت راهبرد فدک , عمارت رعد گستر شمال , عمارت رهساز هخامنش , عمارت ساختار رسام غرب , عمارت ساروج و خاک , عمارت ساز آهوان , عمارت ساز باروق , عمارت ساز پارسی مـیهن , عمارت ساز سنندج , عمارت سازان ارکان چینـه , عمارت سازان اشراق , عمارت سازان الوند مشـهد , عمارت سازان امـیر , عمارت سازان آترینا شرق , عمارت سازان آذر , عمارت سازان آذر کیوان , عمارت سازان آریـایی البرز , عمارت سازان آوید , عمارت سازان خایدالو , عمارت سازان دژ گستر , عمارت سازان سپاهان , عمارت سازان شغاب , عمارت سازان کویر قومس , عمارت سازان کویر کرمان , عمارت سازان گراد , عمارت سازان گیتی فراز , عمارت سازان ماهسان خزر , عمارت سازان نگین شرق , عمارت سازان هیرکانیـا , عمارت سازان هیرمند , عمارت سازه پانیذ , عمارت سازه پرنیـان , عمارت سازه توان محور , عمارت سازه دهدشت , عمارت سازه راسخ , عمارت سازه سالار , عمارت سازه سورنا , عمارت سازه عمران ساری , عمارت سازه ماکان , عمارت سازه ناروین , عمارت سازه نسیم , عمارت سبزشمال , عمارت سرای بندر , عمارت سرای پایدار , عمارت سرای سپید , عمارت عمران امـید , عمارت کاشانـه مادستان , عمارت گران سرو سبز , عمارت گستر آذربایجان , عمارت گستر آویشن , عمارت گستر خورشید توس , عمارت گستر دنا , عمارت گستر سرزمـین پارس , عمارت گستر سیمره , عمارت گستر ماهور نشان , عمارت گستران گلستان , عمارت گستران نگین فرحام , عمارت مبین دارابگرد , عماره ساز نوین آسیـا , عمران ابرار بیـهق , عمران ابریشم کاسپین , عمران ابنیـه آبیدر , عمران ابنیـه آذر پناه , عمران ابنیـه آرمان , عمران ابنیـه باستان , عمران ابنیـه بنای ساسان , عمران ابنیـه بهفر , عمران ابنیـه پادنگ , عمران ابنیـه پاسارگاد , عمران ابنیـه جم , عمران ابنیـه دهلیز , عمران ابنیـه راه اراک , عمران ابنیـه زیدون , عمران ابنیـه سورین , عمران ابنیـه سینا , عمران ابنیـه شایـان , عمران ابنیـه شـهباز , عمران ابنیـه طاقستان , عمران ابنیـه فردوس , عمران ابنیـه کوهک , عمران ابنیـه کیـان , عمران ابنیـه کیـهان , عمران ابنیـه گستر آرامـیس , عمران ابنیـه لیماک , عمران ابنیـه مکران , عمران ابنیـه نارین دژ , عمران ابنیـه هامون , عمران اتحاد عشایر , عمران اترک شرق , عمران احداث دوگنبد , عمران اخترف , عمران اروند آسیـا , عمران اروند خوزستان , عمران اریکه تیراژه , عمران اریکه یسنا , عمران اساس توس , عمران اسای شیراز , عمران اسپروز پارسیـان , عمران استحکامات آسیـا , عمران اسرار بیـهق , عمران اسکان سازه زاگرس , عمران اسکلت ساز مـیهن , عمران اسکلت غرب , عمران اطلس آموت , عمران اطلس برتر , عمران اطلس زروان , عمران اطلسری , عمران اعتماد توس , عمران اعتماد قرن , عمران اعتماد گسترطبرستان , عمران افراز , عمران افروزان کردستان , عمران افق شایـان , عمران افلاک البرز , عمران افلاک برج سازان , عمران اکسون شمـیم , عمران امـید کاسپین , عمران امـین ساوج , عمران انتقال تجارت , عمران اندیش آبیدر , عمران اندیش پارتاک , عمران اندیش توانا , عمران اندیش جهان , عمران اندیش رهوار , عمران اندیش گیلوار , عمران اندیش یزد , عمران اندیشان چهلستون , عمران اندیشان سعید , عمران اندیشان مبارکه , عمران اندیشـه شمس , عمران اندیشـه مـینو , عمران اندیشـه نوین شیراز , عمران اندیشـه نیوان , عمران انرژی پارسه , عمران انرژی ساوج , عمران ایرسا پویش , عمران ایمن آذر سیوند , عمران ایوان بنای شیراز , عمران ایوان بوشـهر , عمران ایوان مداین , عمران آب اندیش بوکان , عمران آب آرین سازه , عمران آب بارثاوا , عمران آب تچرا , عمران آب تدبیر کاربین , عمران آب حیـات سبلان , عمران آب دزپل , عمران آب دنا , عمران آب راه اهواز , عمران آب زیست , عمران آب سربند , عمران آب شفارود , عمران آب الوند , عمران آب صحرا , عمران آب فیروز , عمران آب کارون , عمران آب کلان , عمران آب کهگیلویـه , عمران آب ملایر , عمران آب موکریـان , عمران آب و خاک اسکان مقدم تایباد , عمران آباد ساز گیل , عمران آباد گستران پوریـا , عمران آباد مریـان , عمران آباد نگار عمارت هیرکان , عمران آبسار بردسکن , عمران آبسار وطن , عمران آبشار خزر , عمران آبیـار دشت , عمران آپادانا فسا , عمران آتیـه پاسارگاد البرز , عمران آتیـه سازان آراد , عمران آذر پایـه , عمران آذرخش آرین , عمران آذرستان , عمران آذین سپاهان , عمران آراد ایرانیـان , عمران آرای ارومـیه , عمران آرسس لیـان , عمران آرشین سپاهان , عمران آرمان خزر , عمران آرمـه خلیج فارس , عمران آرمـه طبرستان , عمران آرین داد , عمران آزگار , عمران آژند پادیر , عمران آژند خلخال , عمران آژند ویرا , عمران آژیـان سازه , عمران آسایش افلاک , عمران آسایش جنوب , عمران آشیـان البرز , عمران آکام , عمران آگاه , عمران آلانک , عمران آمایش بندر , عمران آناشید بندر , عمران آنیل سپاهان , عمران آوای امـیر پارس , عمران آوای راگا , عمران آوران ایوان , عمران آوران جاوید , عمران آوید راه نور , عمران آویژه اسرار , عمران باختر ستایش , عمران باختر مـهران , عمران بام ستون شرق , عمران بتن اریکه , عمران بتن اوستا , عمران بتن اهورا , عمران بتن آراسته , عمران بتن آژیراک , عمران بتن آکام , عمران بتن آلتون , عمران بتن آناهیتا , عمران بتن آنیل , عمران بتن بارمان , عمران بتن باستان , عمران بتن بانژ , عمران بتن بهادر , عمران بتن بیستون , عمران بتن پینار , عمران بتن تراشـه , عمران بتن توس , عمران بتن داتیک , عمران بتن داریس , عمران بتن درسا , عمران بتن دلسا , عمران بتن دمان , عمران بتن راهیل , عمران بتن سازه , عمران بتن سدید , عمران بتن سیویل , عمران بتن شاهکار , عمران بتن شمـیم , عمران بتن شـهیر , عمران بتن کاخ , عمران بتن کیـان , عمران بتن لاوین , عمران بتن لیماک , عمران بتن ماندگار , عمران بتن مشاهیر , عمران بتن مغان , عمران بتن مـهتا , عمران بتن مـهلا , عمران بتن مـیانکوه , عمران بتن نو اندیش زاگرس , عمران بتن نوژان , عمران بتن ونداد , عمران بتن ویونا , عمران بتن هرسین , عمران بتن هونام , عمران بتن هیراد , عمران بدیع خوزستان , عمران بدیع دنا , عمران برج اسیـا , عمران برج رحیل , عمران برج رون , عمران برج سازانری , عمران برج ستایش , عمران برج عرشیـا , عمران برج قرن , عمران برج محمود , عمران بردیـا تابان مـهر سبلان , عمران بستر طاق زنگان , عمران بنا آترین , عمران بنا چشمـه , عمران بنا دژ احداث , عمران بنا سازان وراوی , عمران بنا سبز پاسارگاد , عمران بنا صنعت افرا , عمران بنا کاژه , عمران بنا گنو , عمران بنای ارمغان آفرین , عمران بنای اعیـان خوزستان , عمران بنای افلاک , عمران بنای آپامـه , عمران بنای آذر , عمران بنای آرامـیس , عمران بنای باستان ایرانیـان , عمران بنای بیدزرد , عمران بنای پارامـیس , عمران بنای پارسه کازرون , عمران بنای تخت جمشید , عمران بنای توحید , عمران بنای رهام کاسپین , عمران بنای ژیوان , عمران بنای ساحل , عمران بنای سلوک , عمران بنای سناباد , عمران بنای طاهر شمال , عمران بنای غرب , عمران بنای قرن , عمران بنای کادوسه , عمران بنای کاسیت , عمران بنای کاوه , عمران بنای ویسرود , عمران بنای هرمز , عمران بنایـان سفید کوه , عمران بندر بیسان , عمران بنیـان رسا , عمران بهبود ترکمان , عمران بهساز هوراد , عمران بهسازان سرمد , عمران بهسازند آذربایجان , عمران بهسازه مـیشو , عمران بهشت خزر , عمران بهین سازه نـهبندان , عمران بهینـه ساز آفاق فارس , عمران بیدبلند , عمران بیل دژ خوزستان , عمران پاد راه سازور , عمران پادیـا و زاگرس , عمران پادیز اطلس , عمران پادیز حدید , عمران پارس اسکان گلستان , عمران پارس جنت راه کوثر , عمران پارس ساختار , عمران پارس کارینا , عمران پارس مدد , عمران پارس نیـاوران , عمران پارسه پاریز , عمران پارسه نیوساد , عمران پارسه هیوا , عمران پارسیـان بهمن , عمران پارسیـان پاینده رود , عمران پاکار بیستون , عمران پالایش رادمان بیرجند , عمران پایـا سازه استر , عمران پایتخت صبا , عمران پایدار آریـا , عمران پایدار آیلار , عمران پایدار دالاهو , عمران پایدار دماوند , عمران پایدار رهاب , عمران پایدار سولک , عمران پایدار شفق , عمران پایدار ویونا , عمران پایـه گستر آسمان , عمران پایـه ماندگار , عمران پدیدار مرکزی , عمران پدیده اندیشـه سبز الوند , عمران پدیده پارمـیس , عمران پردازان ویونا , عمران پردازصدرا , عمران پردیس جنوب فارس , عمران پردیس سبزوار , عمران پردیس هزاره , عمران پردیس هیراد , عمران پروژه آریـا , عمران پروژه پاسارگاد , عمران پروژه پایـا , عمران پروژه چی چست , عمران پروژه ساحل , عمران پژوهان آرتا , عمران پژوهان خاتم , عمران پژوهش آذربایجان , عمران پناه اسپیناس , عمران پناه آنیل , عمران پناه داریس , عمران پناه ماندگار , عمران پناه مـیلاد , عمران پناه نقش آفرینان , عمران پندار آریـا , عمران پوشش الوند , عمران پولاد پیکره , عمران پویـا تدبیر یول , عمران پویـا طبرستان , عمران پویـان فارس گسترآراز , عمران پویـان گیتی , عمران پویـان هخامنش , عمران پویش سیرجان , عمران پویش غرب , عمران پویش کردستان , عمران پویش هوشمند , عمران پی ایرسا , عمران پی آرکا , عمران پی آسمان , عمران پی آوند , عمران پی بنا بام کادوس , عمران پی پارت , عمران پی تخت جمشید , عمران پی ترشیز , عمران پی جاوید , عمران پی خاک ایلام , عمران پی دامون , عمران پی روشنا , عمران پی سازان پرلیت , عمران پی سپنتا , عمران پی سو , عمران پی سورین , عمران پی عقیق , عمران پی فاتک , عمران پی قصر , عمران پی گستر آپادانا , عمران پی گستر سیرجان , عمران پی گوهران , عمران پی ماکان , عمران پی ماندگار , عمران پی مدائن , عمران پی ویونا , عمران پی هورمند , عمران پی یکتا , عمران پیش کار , عمران پیشرو بوم , عمران پیشرو جم , عمران پیشرو حسام , عمران پیشگامان طبرستان , عمران پیشـه آذین , عمران پیشـه آفتاب , عمران پیشـه تیسفون , عمران پیشـه راسخ , عمران پیشـه ری , عمران پیشـه سهند , عمران پیشـه شاخص , عمران پیشـهری , عمران پیشـه گران ماد , عمران پیشـه گوهر اندیش , عمران پیشـه گیلان , عمران پیشـه ماندگار , عمران پیشـه مـیعاد , عمران پیل آرمـه , عمران پیمان آزادی , عمران پیمان بوشـهر , عمران پیمان بیـهق , عمران پیمان سیویل , عمران پیمایش جنوب , عمران تابان شمال , عمران تابش غرب , عمران تارادیس شمال , عمران تاسیسات اشکان سازه مـهر , عمران تاسیسات قره چای , عمران تثبیت راه , عمران تجارت آوند , عمران تجهیز ارشیـا , عمران تجهیز فرنام , عمران تجهیز کهن پارس , عمران تجهیز مفید اهواز , عمران تحکیم سازه , عمران تدبیر ارگ , عمران تدبیر افق سازان , عمران تدبیر اکسین , عمران تدبیر قائم , عمران تدبیر کاسپین , عمران تک سازان بابل , عمران تکامل تبریز , عمران تکامل شـهر آرا , عمران تکامل کاو , عمران تکوین پارسه , عمران تلار سازان , عمران تلاش پیشتاز , عمران تلاش صدف , عمران تمایز نقش ایلیـا , عمران تندیس راه هستی , عمران توپوگرافی سبلان , عمران توسعه اکباتان , عمران توسعه ایستا جم , عمران توسعه آب آذران فارس , عمران توسعه آذرخش , عمران توسعه باختر , عمران توسعه پایدار البرز , عمران توسعه جلگه سبز گیلان , عمران توسعه سنبران , عمران توسعه صحنـه , عمران توسعه غرب , عمران توسعه کوثرغرب , عمران توسعه گستران اوژن , عمران توسعه ماداکتو , عمران توسعه مکانیک , عمران توسعه نمـین , عمران توسعه هندیز , عمران تونل جوان , عمران تهویـه اروم آذر آبادگان , عمران تهویـه البرز , عمران تهویـه کویر , عمران تیراژه البرز , عمران تیسا توس , عمران جوش آذر , عمران جوش سبلان , عمران جوش صالحین , عمران جوش صنعت , عمران جهش البرز , عمران چال آژند پارسه , عمران چکل , عمران چگالش ایرانیـان , عمران چگالش پارس , عمران چگالش زیگورات , عمران چیلان سازه بیژن یورد , عمران حافظ حمـید اهواز , عمران حامـی آداک , عمران حامـی آذرخش , عمران حایل سازه , عمران حریم آفتاب , عمران حصار , عمران حوزه آبخیز زاگرس , عمران خاک آبادگران روژ , عمران خاک جهان , عمران خاک زاهدان , عمران خاک زنجان , عمران خاک کوهدشت , عمران خدماتی عمران افراز پارس نوین , عمران خرم , عمران خشت اسپادان , عمران خشت استوار , عمران خشت الوند , عمران خشت آدرینا , عمران خشت آرمان , عمران خشت آژند , عمران خشت آگرین , عمران خشت آلتون , عمران خشت پناه , عمران خشت تاژنگ , عمران خشت جاوید , عمران خشت درسا , عمران خشت سانیـار , عمران خشت سپند , عمران خشت سدید , عمران خشت سهند , عمران خشت طاها , عمران خشت فیدار , عمران خشتری , عمران خشت کوثر , عمران خشت کیـان , عمران خشت ماندگار , عمران خشت مـهراز , عمران خشت نیلاب , عمران خشت نیوساد , عمران خشت هامان , عمران خط شبکه , عمران خطوط غرب , عمران خلیج سازه , عمران خلیج فارس بندر , عمران خواجو , عمران دام تیک آراد , عمران دانش کیمـیا , عمران دانشوران صابر , عمران درون سازان جنوب , عمران دژ الماس , عمران دژ آبنوس , عمران دژ آرشیت , عمران دژ آروین , عمران دژ بارمان , عمران دژ پرهام , عمران دژ پژواک ماه شـهر , عمران دژ سهند , عمران دژ , عمران دژ شمال , عمران دژ فرتاک , عمران دژ قرن , عمران دژ کهبد , عمران دژ ویونا , عمران دژ هاوین , عمران دژالوند , عمران دشت توس , عمران دشت شاخص , عمران دشت ماداکتو , عمران دلاور اسفراین , عمران دهکده بویراحمد , عمران راگا پرشین , عمران راه اردبیل , عمران راه استوار کوهستان , عمران راه اشکورات , عمران راه افلاک , عمران راه اکسیس , عمران راه اندیمشک , عمران راه انشان , عمران راه آسیـاب سر , عمران راه آینده , عمران راه بازی دراز , عمران راه پارسا , عمران راه تابان غرب , عمران راه تاوریژ , عمران راه تیدا , عمران راه جندی شاپور , عمران راه خزر , عمران راه دوران تاش , عمران راه ده شیخ , عمران راه ری , عمران راه سازان ظفر , عمران راه سازه دژکاوه مشرق زمـین , عمران راه ساینا , عمران راه سبحان , عمران راه سرباز , عمران راه سروش , عمران راه سعادت , عمران راه سعدی آذربایجان , عمران راه شاهکار , عمران راه قائن , عمران راه گستر کاسپین سارویـه , عمران راه گلستان , عمران راه لنگه , عمران راه ماهان متین , عمران راه ماهور زاگرس , عمران راه مکران , عمران راه مـهناب , عمران راه نارین , عمران راه نصر هگمتان , عمران راه نیرو گسترش , عمران راه هامون , عمران راه هلیل , عمران راهسازان شاهین , عمران رایـان بینالود , عمران رایـان خاک , عمران رایـان راه , عمران رخ ساز نوین , عمران رستم فارس , عمران رعد دالان , عمران روان و شبانکاران بوشـهر , عمران روش , عمران روش یـاشیل راه , عمران ره آب آداک , عمران ره ساز سمام , عمران ره گستر ماندگار , عمران رهاب اطلس , عمران رهاب آبیدر , عمران رهاب بانتا , عمران رهاب پارس , عمران رهاب تبریز , عمران رهاب شـهیر , عمران رهاب قومس , عمران رهام صدرا , عمران رهگذر زاگرس , عمران رهنیـاز , عمران رهیـاب ارس , عمران رهیـاب کویر , عمران ریژاب , عمران زاغمرز , عمران زاگرس بدیع , عمران زاویـه آریـا , عمران زمـین پژوهان زاگرس , عمران زمـین زاگرس , عمران زمـین صفه , عمران زیگورات , عمران زیگورات آریـا , عمران ساتراپ آذر , عمران ساتراپ آرین , عمران ساحل دشتستان , عمران ساحل ساسان , عمران ساحل صداقت , عمران ساخت اهورا , عمران ساخت آرتین , عمران ساخت بست آب , عمران ساخت تاف , عمران ساخت تلاشگر نادر کنگان , عمران ساخت عروج , عمران ساخت مـیعاد , عمران ساختمان حامد , عمران ساختمان ماندگار ارومـیه , عمران سادیـان پی , عمران ساروج زاگرس جنوبی , عمران ساری گذر ایرانیـان , عمران ساز ایرانیـان صدرا , عمران ساز راج گیلان , عمران ساز فراز کاویـان , عمران سازان , عمران سازان الموت دی , عمران سازان امـین زهک , عمران سازان آتروپات , عمران سازان آذرین برج بوشـهر , عمران سازان آرمان کیـانمـهر , عمران سازان بام نگار , عمران سازان بردیـا , عمران سازان پایـاهور , عمران سازان تدبیر پاسارگاد , عمران سازان تیمره خاتم , عمران سازان جوان , عمران سازان حامـی , عمران سازان رسام , عمران سازان زیگورات , عمران سازان فرداد , عمران سازان کاریز , عمران سازان کجاوه , عمران سازان گلستان , عمران سازان لیـان نیر , عمران سازان ماژین , عمران سازان مانا رود , عمران سازان مـهاب , عمران سازان نو صدیق سپاهان , عمران سازگار مـهاب , عمران سازه ابریشم زاهدان , عمران سازه اسپرلوس , عمران سازه اشنویـه , عمران سازه الموت , عمران سازه امرتات , عمران سازه امـید گچساران , عمران سازه امـین , عمران سازه اندیمشک , عمران سازه ایجرود , عمران سازه آذر بنا , عمران سازه آرتنوس , عمران سازه باختر , عمران سازه بتن سنگ شبلیز , عمران سازه براستا , عمران سازه برتر دیـار کهن , عمران سازه بنای پارس , عمران سازه پاتیرا , عمران سازه پارس پیشرو , عمران سازه پارس رهام , عمران سازه پازنان , عمران سازه تابناک , عمران سازه تخصص , عمران سازه تغار , عمران سازه جرجان , عمران سازه جلگه , عمران سازه جنوب , عمران سازه جهان پارس , عمران سازه چاه قنات , عمران سازه خاک جنوب , عمران سازه دژاحسان , عمران سازه دهیوپد جنوب , عمران سازه دیره , عمران سازه دیشموک , عمران سازه راساب , عمران سازه راه سعدی , عمران سازه رعد , عمران سازه رهجو , عمران سازه رهیـاب اهواز , عمران سازه ریجاب , عمران سازه ژیزمان , عمران سازه ساختمان اصفهان , عمران سازه سالوک , عمران سازه سانلی , عمران سازه سانیـار , عمران سازه سروش متین , عمران سازه سیفیـه غرب , عمران سازه شگفت , عمران سازه عماد گستر , عمران سازه فاتک , عمران سازه فراطرح اسکان گستر , عمران سازه کارون , عمران سازه کاسیت , عمران سازه کاشیگری , عمران سازه کبکیـان , عمران سازه کوار , عمران سازه کیـاوش , عمران سازه گستر , عمران سازه گستر ایذه , عمران سازه گستر دهکده هیوا , عمران سازه لوتوس , عمران سازه ماد هگمتان , عمران سازه ماهان نوتریگا , عمران سازه مشاهیر , عمران سازه مـهر آئین , عمران سازه مـیاندشت , عمران سازه مـیعاد , عمران سازه مـیلاس , عمران سازه مـیم , عمران سازه ناموران , عمران سازه نشتا , عمران سازه نورژیک , عمران سازه ورسک , عمران سازه ویونا , عمران سازه هرسین , عمران سازه هرماس , عمران سازه هگمتان , عمران سالار ارشیـا , عمران سالار مـیهن , عمران سامان ماد , عمران سایـه گستر , عمران سبز پارسیـان , عمران سبز سپاهان , عمران سپهر اهواز , عمران سپهر زاگرس , عمران سدید آروشا , عمران سدید جم , عمران سدید رواق , عمران سر حد پارس , عمران سرا , عمران سرای ارشد غرب , عمران سرای پاسارگاد , عمران سرای شیراز , عمران سرای عمارت , عمران سرای کارستان مشـهد , عمران سرزمـین اروند , عمران سریر سپنتا , عمران سریر شاپور خواست , عمران سعید بناسازان شیراز , عمران سلدوز , عمران سنگ پی هیرکانا , عمران سنگان شیروان , عمران سهند افلاک , عمران سهند برج , عمران سهند پیروز , عمران سهند شمس مراغه , عمران سیر پارس , عمران سیر صبا , عمران سیرت , عمران سیماسازان کیمـیا , عمران سیویل ارومـیه , عمران سیویل آریـا , عمران سیویل تکین , عمران سیویل مرآت , عمران شادیـاب اترک , عمران شالوده پاسارگاد , عمران شاهین سبلان , عمران شاهین کرج , عمران شایـا دژ طبرستان , عمران شایگان شـهرتاش , عمران شبکه مرو , عمران شکوه غرب , عمران شمالرود , عمران شـهاب سازه پاسارگاد , عمران شـهر یوتاب , عمران شـهرساز آسیـا , عمران شـهریـار پارسیـان , عمران شیب آذر , عمران شیب سهند , عمران شیراز , عمران شیمـی پیـام , عمران شیمـی گیـاه , عمران صبای کارمانیـا , عمران صحرای غرب , عمران صدر کاژه , عمران صدرا راه فراز , عمران صدرا سازه زردکوه , عمران صدف سوق , عمران صدیق آرتا , عمران صدیق سبلان , عمران صدیق نور , عمران صلب رهان , عمران صنعت اردهال , عمران صنعت اریکه , عمران صنعت اهواز , عمران صنعت آبادان , عمران صنعت آذرخش شریف , عمران صنعت آصف , عمران صنعت آوا , عمران صنعت آوند , عمران صنعت آوید , عمران صنعت بوشـهر , عمران صنعت بیشاپور , عمران صنعت پی فام , عمران صنعت توچال , عمران صنعت توسعه تیرازیس , عمران صنعت چناران , عمران صنعت رادیس , عمران صنعت ساحل سحر , عمران صنعت سرخون , عمران صنعت سرزمـین ماهان , عمران صنعت سلدوز , عمران صنعت سیویل , عمران صنعت صدرا , عمران صنعت فایق , عمران صنعت فیدار , عمران صنعت کاران اولدوز , عمران صنعت کوهپایـه دیـار , عمران صنعت گرمارس , عمران صنعت مدائن , عمران صنعت مکعب , عمران صنعت نیـاسر , عمران طبیعت , عمران طراده , عمران طرح الوند , عمران طرح آتی ایستا , عمران طرح آتیـه , عمران طرح بندر , عمران طرح تیرگان , عمران طرح کارا , عمران طرح مـیعاد , عمران طریقت شمال , عمران عامر پارس , عمران عرش ایستا , عمران عرش آرشام , عمران عرش آروشا , عمران عرش پارس مبنا , عمران عرش تحکیم , عمران عرش سرامد , عمران عرش سهند , عمران عرش سیویل , عمران عرش صدرا , عمران عرش فیدار , عمران عرش قرن , عمران عرش کیمـیا , عمران عرش گلدیس , عمران عرش ماندگار , عمران عرشـه خزر , عمران عشایر امـیر , عمران عشایر زاگرس , عمران عمود مبنا , عمران فانوس آسمان , عمران فرا تاج , عمران فرا نگر فردا , عمران فراز البرز , عمران فراز آرمـه , عمران فراز باستان , عمران فراز دارابگرد , عمران فراز دامون , عمران فراز سوشیـانت , عمران فراز شکوه برزین , عمران فراز نقشینـه زنجان , عمران فراشیب , عمران فراشیب زاگرس , عمران فریـاب , عمران فضای آروین , عمران فضای مکران , عمران فضل راه قزوین , عمران فعال قومس , عمران فکر ابزار کویر افتاب , عمران فلات پردیس , عمران فلات دنا , عمران فلات شبانکاره , عمران فولاد غرب , عمران قطب سازه , عمران قطره آب غرب , عمران قلعه شوش , عمران قندیل سنندج , عمران کار خوزستان , عمران کار رود زرد , عمران کاران ایساتیس , عمران کاران آب و خاک احسان , عمران کاران آسمان , عمران کاران آنزان خوزستان , عمران کاران خوزستان , عمران کاران داریس , عمران کاران سورن , عمران کاران علی آباد , عمران کاران غرب , عمران کاران معابر , عمران کاران هدیش , عمران کاراورتهران , عمران کارون خاورمـیانـه , عمران کاسپین کارون , عمران کامـیاب راه دشت , عمران کاوان راه شیری , عمران کاوان سپهر آئین , عمران کاوش آب غرب , عمران کاوش توس , عمران کاوش مـهنان , عمران کرمانشاه , عمرانرا شایگان بنا , عمرانری ایرانیـان , عمران کشاورز سارویـه , عمران کوثر کردستان , عمران کوش آذر , عمران کوشان تاج امـیر , عمران کوشان راه غدیر , عمران کوشش دیـان , عمران کوکیـا , عمران کومـه عرشیـا , عمران کهن پاسارگاد , عمران کیـا بتن چکاد , عمران کیـاسد , عمران کیـان زاهدان , عمران کیـان کرمانشاه , عمران گاز جنوب لیـان , عمران گاز مغان , عمران گران ارم , عمران گران سازه زاگرس , عمران گران سرزمـین اطلس , عمران گران عرصه شایستگان , عمران گران نوین سورن , عمران گرمایش یزد , عمران گستر اترک , عمران گستر ازناو , عمران گستر اسپوتا , عمران گستر ایده نو , عمران گستر ایلدروم , عمران گستر آب ماند , عمران گستر آبنوس , عمران گستر آدرینا , عمران گستر آراد عرش , عمران گستر آرشین , عمران گستر آلتون , عمران گستر آماج , عمران گستر برین نکا , عمران گستر بهمن , عمران گستر بهنمـیر , عمران گستر پاسارگاد , عمران گستر پدیده پارس , عمران گستر پوریـا , عمران گستر پولادالبرز , عمران گستر تچرا , عمران گستر تراکمـه , عمران گستر ترانشـه , عمران گستر توحید گیلان , عمران گستر جهان شرق , عمران گستر جی , عمران گستر چپکرود , عمران گستر چلیک , عمران گستر خاورمـیانـه افق , عمران گستر خرم آباد , عمران گستر خشت , عمران گستر درگز , عمران گستر راحیل , عمران گستر رسالت , عمران گستر رستاک , عمران گستر زحل , عمران گستر سازه زنگان , عمران گستر سازه کوهدشت , عمران گستر سپیدار خزر , عمران گستر شاهدژ , عمران گستر شریف , عمران گستر صادق , عمران گستر طیب , عمران گستر غرب , عمران گستر غرب زردکوه , عمران گستر فرجام , عمران گستر فولادیـار , عمران گستر قارن , عمران گستر قومس , عمران گستر کتیبه , عمران گستر کیش , عمران گستر گرین , عمران گستر گزیر , عمران گستر لاشار , عمران گستر ماندگار آریـا , عمران گستر مـیلان , عمران گستر نام آرتاویل , عمران گستر ناودیس ارس , عمران گستر هرم , عمران گستران ارتمن فراز , عمران گستران ایده مدرن , عمران گستران ایرسا , عمران گستران آداک , عمران گستران آذران کار , عمران گستران آریـا شـهر فسا , عمران گستران پایدار , عمران گستران چاه مسلم , عمران گستران ساپرا , عمران گستران فروهر , عمران گستران کاسیت , عمران گستردلند , عمران گسترش خطوط , عمران گسترش زرین پارس , عمران گسترش کاچار , عمران گسترکلهر , عمران گنجینـه ارک , عمران گونش تبریز , عمران گیتی سبز پاسارگاد , عمران گیشا دوام , عمران لاریز کاران , عمران لردجان , عمران ماپریس غرب , عمران ماندگارهلیل , عمران ماهان ماه شـهر جنوب , عمران ماهر یکتا , عمران ماهور سپنتا , عمران متین ایرانیـان , عمران محک , عمران محور پاسارگاد , عمران محور سهند , عمران محیط رستاک , عمران مختصات زاگرس , عمران مخزن هفشجان , عمران مداِئن صدرای یزد , عمران مدرن کردستان , عمران مرمت سازه , عمران مروارید زاگرس , عمران مروارید کوثر , عمران مسکن اترک , عمران مسکن سازه پایدار افق استان زنجان , عمران مسکن سینا , عمران مسیر سهند , عمران مسیر فارس , عمران مصالح مـهر , عمران معابر چگین , عمران معابر رایمند , عمران معبر صحرا , عمران معدن سنگسر , عمران معمار پر کران , عمران معماری آرمان دژ , عمران مقاوم محلات , عمران مکانیک آکام , عمران مکانیک پایدار , عمران مکانیک جم , عمران مکانیک زاگرس , عمران مکانیک ساعی , عمران مکانیک سهند , عمران مکانیک کوشا , عمران ملاوی باختر , عمران مناطق , عمران منطقه نصر , عمران مـهاب گلستان , عمران مـهتاب نارین , عمران مـهد پویش , عمران مـهر ساحل , عمران مـهر سازه سانیـار , عمران مـهر شـهرکرد , عمران مـهراز راه مبینا گلستان , عمران مـهوار دنا , عمران مـیانشـهر پارس , عمران مـیران خراسان , عمران مـیهن ایساتیس , عمران نادرغرب , عمران نامدار پیمان , عمران ناو رود خزر , عمران نصب محاسب , عمران نصر جنوب , عمران نصر کوثر , عمران نقش آبرود شمال , عمران نقش جم , عمران نقش جهان , عمران نقش صدرا , عمران نگار سها , عمران نگار شمال , عمران نگار هستی , عمران نگین آتوسا غرب , عمران نگین مقصوره یزد , عمران نمای چال کلاغ , عمران نمای چنار , عمران نوشـهر , عمران نوین بهشـهر , عمران نیـارش کردستان , عمران نیرو جاوید , عمران نیرو چابهاران , عمران نیرو شمس , عمران نیرو ماداکتو , عمران نیرو هدایت , عمران نیرو هلیل , عمران نیک راد پارس , عمران و ابنیـه کوروش , عمران و آب اندیشـه و نشاط , عمران و آبادی تبریز , عمران و آبادی خلیج فارس , عمران و آبخیزداری فارس , عمران و تاسیسات جنوب فارس , عمران و تجارت تاراز مـهرگان , عمران و توسعه انصار پاسارگاد فارس , عمران و توسعه پارس اطلس , عمران و توسعه پارسیمان ایساتیس , عمران و توسعه شـهری اترک , عمران و توسعه ک , عمران و توسعه نوآوران تکین ساخت , عمران و تهویـه یزد , عمران و دانش کهن شـهر شیراز , عمران و ساختمانی پی سازان ژیکان , عمران و سازه غرب , عمران و مسکن سازان استان چهارمحال و بختیـاری , عمران و مسکن سازه پایدار استان اصفهان , عمران و مسکن سازه پایدار تاسیسات نگین قرن , عمران و مسکن سازه پایدار رضوی , عمران و مسکن سازه پایدار وحدت , عمران و مسکن عدالت گستر خراسان , عمران و مـهندسی پایـا سازند نیمروز , عمران و نوسازان محمد شـهر , عمران و نوسازی پارس ناژ غرب , عمران وارف , عمران واهب , عمران واهب شاهوار , عمران وآبادی شایـان مـهر , عمران وتوسعه آماج برج , عمران وحید شیراز , عمران وکشت خراسان , عمران ولاش سازه , عمران ویلا گستر , عمران هامـین آب , عمران هدف سپند , عمران هدف شمال , عمران هرسین کوثر , عمران هرم ساخت , عمران همت نور اسفراین , عمران همـیار آریـا , عمران یـادمان زنجان , عمران یـاقوت شمال , عمران یکتا سازان مرکزی , عمران یورد یول تانیـان , عمران ئاویـه ر سنندج , عمرانی ارساماس , عمرانی ارک صفه , عمرانی اروم یول بیر , عمرانی استحکام ابنیـه ایرانیـان , عمرانی افلاک سازه کوثر یزد , عمرانی اوداش بتون , عمرانی ایده آل سازه اسپوتا , عمرانی ایستا سازه قافلان , عمرانی ایمن راه جرقویـه , عمرانی آباد گستر امـید آریـا , عمرانی آبادگران نوین آریـائی , عمرانی آبادنگین آذرنگ , عمرانی آبتین زیست پارسیـان , عمرانی آپادانا سازه گلستان , عمرانی آتیلا بام گستر , عمرانی آداک سیراف , عمرانی آذرسنگ بنا , عمرانی آرتاک آریـاسب بیستون , عمرانی آرمـه سازه دریـا , عمرانی آروین مقاوم ساز هیراد , عمرانی آریـا برج لامرد , عمرانی آریـا پی گستر البرز , عمرانی آریـان دژخزر , عمرانی آریـان سازه جام , عمرانی آژند ابنیـه البرز , عمرانی آسمان خراش فردوس , عمرانی آفتاب نمای مغان , عمرانی آلاچیق سازه پارس , عمرانی آمارد سوادکوه , عمرانی آینده اندیشان خلیج فارس , عمرانی باروسازان قروه , عمرانی بارین سازه پارس , عمرانی بازرگانی برنت سازه سوادکوه , عمرانی بازرگانی سنام سازه , عمرانی بالاتجن قائم , عمرانی بتن فرش پایدار , عمرانی برج سازان آپادانا , عمرانی برج مسیر , عمرانی بزرگ سازان کاسپین , عمرانی بستر سازان کویر , عمرانی بهینـه سازان سپاهان , عمرانی پارت ساحل قشم , عمرانی پالار بتن , عمرانی پایـا سازه سربداران , عمرانی پردیس گستر سارویـه , عمرانی پل گستر پیرانشـهر , عمرانی پلدشت شرق , عمرانی پی آب گستر قم , عمرانی پی کوب خلوت خنج , عمرانی پیشتازکاران امـید ابهر , عمرانی تاسیساتی آب و سازه امـید کویر , عمرانی تاسیساتی بهار دشت رامـهرمز , عمرانی تاسیساتی خامـین کوه باوی , عمرانی تاسیساتی خدماتی بهسازان دنیـای امروز غرب , عمرانی تاسیساتی سامان سازه تمـیشـه , عمرانی تاسیساتی شالوده ساز شرق , عمرانی تاسیساتی فولاد دژ مـیزدج , عمرانی تراز رهساز , عمرانی تکاب کارون , عمرانی تندیس زرین جنوب , عمرانی جمـیل بنا ساخت , عمرانی خدماتی پشتیبانی تاسیساتی ابادگران اقلید , عمرانی خدماتی خدام جنوب , عمرانی خدماتی زیبا گستر بابک , عمرانی خدماتی کاوه پیمان تبریز , عمرانی خرم سازان شـهسوار , عمرانی خزر آراء , عمرانی خزر بتن ساحل , عمرانی خزرمسیرتالش , عمرانی دژ سازان مغان , عمرانی دژسازان مفید , عمرانی دیـار شـهسوار , عمرانی راه دلان , عمرانی راه و ساختمان زنگان رهاب , عمرانی ره پویـان جوین , عمرانی زرین داش سلدوز , عمرانی زیبا صنعت ونوس , عمرانی ساختار راه زاگرس , عمرانی ساختمانی پی سازان زردکوه , عمرانی ساختمانی ثقیل پی , عمرانی ساختمانی شـهرسازان عدالت گستر , عمرانی ساختمانی نارون بلوچستان , عمرانی ساختمانی والادگر بتون ابهر , عمرانی سازندگان پایدار عصر ماندگار , عمرانی سازه پرداز نیک گستر , عمرانی سازه گستر منفرد , عمرانی ساوالان طرح , عمرانی سبلان پدیده پردیس , عمرانی سپهر گستر آسه , عمرانی سپیدار سازه آبنوس , عمرانی ستاره الیزه , عمرانی سحر پویـان یزد , عمرانی سدسازان افشار , عمرانی سناباد کوشان آپادانا , عمرانی سهندساران پویـا , عمرانی سیماب سان آریـا , عمرانی سیناب خراسان , عمرانی شاوران ساب , عمرانی شاهین دژ ارگ , عمرانی صبا صدر پارس , عمرانی صعود سازه توس , عمرانی صنعتی پویش نصر الوند , عمرانی صنعتی مزدابتن شرق , عمرانی طاق بتن آذربایجان , عمرانی ظفر سازه یزد , عمرانی فرتاش بارثاوا , عمرانی فرنوفن , عمرانی قدرت ایمان کویر , عمرانی کلان شـهر سازان شیراز , عمرانی کومـه ساز تهران , عمرانی کیـا کاروژول شرق , عمرانی کیوان سازه سنندج , عمرانی گل زردیـاسوج , عمرانی گنجینـه سازان مـهر , عمرانی مجید سازه خراسان شمالی , عمرانی مسکن گستر , عمرانی معدنی ساقی کویر یزد , عمرانی نژیـارقان کردستان , عمرانی نمادین صنعت زنجان , عمرانی نوژان سازه مـیهن , عمرانی نیلگون سازه شمال , عمرانی و تاسیساتی ساروج فزون , عمرانی و ساختمانی سازه های مـهر افشان قم , عمرانی و صنعتی پارس بنای صدر , عمرانی و صنعتی پارس گرما , عمرانی و طراحی شـهریـاران شـهرسازی , عمرانی و گاز رسانی بوکان ویلا , عمرانی و مـهندسی پاتروناک , عمرانی و مـهندسی حافر آرمـه , عمرانی وتأسیساتی بهساز قدرت خرم , عمرانی هانی غرب , عمرانی همـیار سازه زنجان , عمرانی هندسه محور , عمق ساز صحرا , عمق یـاب , عمق یـاب زاگرس , عمل گرایـان صداقت , عمود سازه شیرسنگی , عمود کاران بهبهان , عمـیق پی آذر گستر , عنبر افشان کوثر , عنبر خوزستان , عهد گستر بویر , عیـاران بیرگان , عیـاربتون , غار امـیر زهره , غدیر کاران جنوب , غدیر نیرو اقطاع , غرب برداشت , غرب دوریـاب , غرب رسام مولد , غرب روشان , غرب سانتی گراد , غرب ستون , غرب موید , غروب شناشیر بوشـهر , غزال آغاجاری , غزال سازه غرب , غزال سازه کیـالان , غزل آوای جنوب , غفران شرق , غلامحسن نوری پور و شرکاء , فابست , فاتح البرز سپهر , فاتح برج دنا , فاتح سازان توسعه البرز , فاتح سازه پردیس , فاتح صنعت کیمـیا , فاتح گستران مرجان , فاتح گسترکومش , فاتحان گستر سارین , فاتحین صنعت شریف , فاخ ورک , فاخرسازه تاوه , فاراب انرژی شمال , فاراب بنا , فاراب تجهیز آسیـا , فاراب سازه سوران , فاراد نیروی دنا , فاران کرمان , فاران مشرق زمـین , فارس اسپریس سازه ایمن , فارس امـیر خارگ , فارس بن , فارس پیکر شیراز , فارس پیمد , فارس تست , فارس تکنولوژی کیش , فارس رود , فارس ساز اب , فارس صادق , فارس کار , فارس مطلق , فارس نمای شیراز , فارس نیرو , فارسان دژ ساز جنوب , فارسو نگاه , فارسیـان سازه کومش , فارفم , فارق تاسیسات تهران , فاروس سازه شمال , فاروس سازه فلات , فاریـاب آذر , فاریـاب سپید مـیهن , فاز دشت جم , فاز گستر سپید , فاطر رهساز سپهر , فاطر صنعت نوین , فاطر فرآیند پرداز , فاطر کوثران جنوب , فافا بتن پارس , فالق نصر آبادان , فالیز صنعت ایوه , فامور دشت شیراز , فانار , فانوس تابان کرمان , فانوس درخشان , فانوس دریـای طبرستان , فانوس راه آپادانا , فانوس راه شرق , فانوس شعله پارس , فانوس طرح اردبیل , فانوس کویر اسپادان , فانوس مسکن مـی , فائز پیک پیروز , فائق صدف رشت , فائق کاران تبریز , فتاح کاران اسپادان , فتح آوران ایثار , فتح بتن هیراد , فتح بهساز چاروسا , فتح صنعت جنوب , فتح گستر پایدار , فتح گستر شـهیر , فتح یـاوران قم , فتوح آرمـه یزد , فجر الکتریکی بابل , فجر آب آراز یول , فجر آوران جهان سازه گناباد , فجر پایدار اهواز , فجر پایدار کرمانشاه , فجر پل آرتاویل , فجر سپید نجف آباد , فجر مـینای سبلان , فجر نیرو گستر برق جنوب , فدیدصنعت جنوب , فجرفام اردبیل , فجرگسترعماد , فخر ابنیـه آذر , فخر آذر چایپاره , فخر بنیـان آوین شـهر , فخر ساز افرا , فخر سازه رزاس , فخر سازه کوپال , فخر صنعت هشتم پاژ , فخر طریق , فخر گاز آب , فخرآوران جیرفت , فخربنای آذربایجان , فخرسازه خاور , فدک راه شمال , فدک ساز , فدک سازان قرن کویر , فدک سازه گستران الوند , فدک سازه مشـهود , فدک کار پورمند , فر سازه پایدار ساینا , فر یـار سازه کاهار , فرا اسکان سپهر , فرا افق ماهشـهر , فرا افق هزاره سوم , فرا اندیش زمان , فرا اوج طرح , فرا اوج گستر پارس , فرا بتون ایمن , فرا برد صنعت صفه , فرا برداشت دهلیج , فرا بنای اسکان , فرا بهساز اینام , فرا بین نیرو سپند , فرا پایـه عرصه , فرا پویـان افق نوسان , فرا تابش نور , فرا تحلیل سازه , فرا تدبیر آب سازه ولایت , فرا تک سازان زاگرس , فرا تلاش جنوب , فرا توسعه گلدیس , فرا دید پرتو نیکان , فرا راسا سویل , فرا راه ارس , فرا راه سازان کاج , فرا راه سبلان , فرا رود گستر پارسیـان , فرا روش جنوب , فرا زمان سپیدار سازه , فرا ساحل نوین آریـا سر بندر , فرا ساران برق قائم , فرا ساز آتیـه یـاسر , فرا سازان شکیبا , فرا سازان عرش , فرا سازان کرخه , فرا سازان کهن , فرا سنگ بوکان , فرا شالوده غرب , فرا شایمان صنعت , فرا شتاب اهواز , فرا صنعت پیشتاز , فرا صنعت جدار , فرا صنعت جهش , فرا صنعت راسخ , فرا صنعت نیکو تاسیس , فرا طرح پارس کیـهان , فرا فرم سازان ارشد , فرا فن نیروی اطمـینان , فرا گام صنعت شرق , فرا گستر تچر , فرا گستر گیشا , فرا مسکن راه آراز , فرا نورد اژدر , فرا نیرو آریـا گستر آراد , فرا یول ساز , فرااقلیم کویررفسجان , فراب , فرابتن , فرابتن بجنورد , فرابخش صنعت پارس , فرابر صنعت وزین , فرابربرودت سپهر , فرابرد شیراز , فرابرد هوشمند مـیهن , فراپتروسازان انرژی , فراپدید ستاک , فراپی سپاهان , فراپی نما , فرات سازان توس , فرات سازه دشتی , فراتحقیق سپاهان , فراتدبیر پویـای زنگان , فراتدبیر گران پاسارگاد , فراتوان سازه مـهسا گلستان , فراخ اندیش پرسین , فراخ بتن آذربایجان , فرادید توان , فرادید توربو صنعت , فرادید سازه آپادانا , فرادید صنعت نیرو , فرادیدسازان شرق , فرادیدسازان غرب , فرادیس آرما بتن , فراراه لارستان , فرارسانـه اتوماسیون شرق , فرارودسازه شرق مـیهن , فرارون نقش سازان پویـا , فراره گستر سهند , فراز ابنیـه شمال گستر , فراز ابنیـه گیلان , فراز ارتباط گیلان , فراز افروز تبریز , فراز افزیر , فراز افلاک عرش , فراز الکترو نیرو , فراز اندیش پایـا , فراز اندیش سهند , فراز ایستای البرز , فراز آب , فراز آب بیرجند , فراز آب پارس , فراز آب پویـان زنگان , فراز آب خیز , فراز آب راه شرق , فراز آب ساحل , فراز آب مـیهن , فراز آزمون آریـا , فراز بارمان اهورا , فراز بام حصین , فراز بام خائیز , فراز بام زاگرس , فراز بام صابر , فراز بام گنج نامـه , فراز بتن اندیشـه , فراز بتن سبحان , فراز بتن مـیان قلعه , فراز برج ارومـیه , فراز برج آرتا اردبیل , فراز برج آریـا , فراز برج پی گیل , فراز برج راه اردبیل , فراز برج رودسر , فراز برج نیما , فراز برجان تک الماس , فراز برق کرج , فراز بستر سایـان , فراز بنا ایساتیس , فراز بنای زنجان , فراز بنای معروف ناودیس , فراز بنای مـیشو , فراز بند ارومـیه , فراز بند آب ساری , فراز بند گستر سارویـه , فراز بنیـان زاگرس , فراز پایـه آتی ساز , فراز پردازان اندیشـه , فراز پی آرتان غرب , فراز پی جم , فراز پی جنوب , فراز پی کوب , فراز پی مدائن , فراز پیشگان وارنا , فراز پیمان غرب , فراز پیمایش اسپادانا , فراز تجارت بهکوش جنوب , فراز جویـان باختر , فراز چکل شمال , فراز خطوط سپاهان , فراز دژ سازان شمال , فراز دشت شفق هانی , فراز راه بجنورد , فراز راه دنا , فراز راه صنعت اهورا , فراز راه قم , فراز راه نصر , فراز راه هستی , فراز رایمند ارس , فراز زمـین گستر , فراز ساحل رادین , فراز ساخت ماداکتو , فراز سازان کویر مـهر درنیکا , فراز سازه امـیران , فراز سازه ساتیـار , فراز سازه سامان , فراز سازه ستا , فراز سازه صبا , فراز سازه فرزان , فراز سازه کادوس , فراز سنج فارس , فراز شاخص مقاوم , فراز صنعت تاراز , فراز صنعت خزر , فراز صنعت صدر , فراز صنعت گلستان , فراز طرح گیتی , فراز طرح و توسعه , فراز عرشـه نقش جهان , فراز عمارت راه پویـا , فراز عمران تدبیر , فراز عمران شرق , فراز عمران فردوس , فراز فائق جنوب , فراز فلز توسعه صنعت افشار , فراز فولاد آریـا , فراز فولاد فنون , فراز فیبر تهران , فراز کاخ پدیدار , فراز کاران فعال , فراز کاویـان اذرخش , فراز کیـان امـیدیـه , فراز گستر اسپوتا , فراز گستر ایلام , فراز گستر آذر زنگان , فراز گستر پویـاب , فراز گستر تاراز , فراز ماراوا , فراز مسیر شرق , فراز مسیر ماهان , فراز مـهر پایـا پیمان , فراز نقش بم , فراز نقش مغان , فراز نوین گستر فرادیس , فراز نیرو سپاهان , فراز نیروی توس , فراز نیک آرمانشـهر , فراز نیلگون سپانو , فراز و نشیب عمران ایرانیـان , فراز هنگام , فرازان دژپرهام , فرازان سازه سهند , فرازان طرح گستر ساوالان , فرازان گستر بتن سهند , فرازبتن کهن , فرازبرج نما , فرازبندساحل , فرازبین زیبا , فرازپایـه سپاهان , فرازپنداران آریـاموج , فرازخاک تبریز , فرازراه ایلام زاگرس , فرازراه توس , فرازراه معین , فرازسازان پایدار غرب , فرازسازان راه و ساختمان سمنان , فرازسازان گلستان , فرازسازشمال , فرازسازهرمز , فرازکاران مکریـان , فرازگامان اترک , فرازگامان رعدآسای مبتکران فارس , فرازگامان نیرو پخش , فرازگستر صبح امـید , فرازگسترازنا , فرازگسترکومش , فرازمان اسپادانا , فرازمان توسعه پایدار رامان , فرازمکانیک آگرین , فرازمـین پژوهان جازموریـان , فراای کندلوس , فرازین سازه اکسین , فرازین گستر غرب , فراساحلری قشم , فراساخت زنجان , فراساختمان نـهاوند , فراساز توان غرب , فراساز فرساد فاخر , فراساز کاژه , فراساز نیرو عمران , فراسازان ایلام , فراسازان ایمن قزوین , فراسازان آژینـه , فراسازان بام کهن پارس , فراسازان بکر جنوب شرق , فراسازان تیرازیس , فراسازان فاتح فارس , فراسازان مامطیر , فراسازه تبریز , فراسازه دج کاوان , فراسازه شریف , فراسازه طرح رهسان , فراسازه فجر , فراسازه فلات آریـان , فراسازه کوهرنگ , فراسازه کوهستان , فراسازه های سنگین , فراسای یـاسوج , فراست بام کویر , فراسد فارس , فراسر نیروی سپاهان , فراسو صنعت بارثاوای بیژن یورد , فراسو گامان فرتاک , فراسوسازه زاگرس شیراز , فراسوقومس , فراسونیروی جنوب , فراسوی خزر , فراسوی سبز متین , فراسوی عرش آریـا خراسان , فراش نوران سازه , فراشیب سازه خاک , فراصنعت باوی , فراصنعت پی ریزآناهیتا , فراصنعت مخملکوه , فراطرح ساحل زرینـه , فراطرح سازان خوی , فرافر صنعت آریـا , فرافرم سازه ساباط , فرافن زاگرس , فرافن ساز پایـا , فرافن سازه گیلان , فراکار آسیـا , فراکار سازان نوین پارس , فراکوشان جوان اراک , فراکوه سبلان , فراگام سازه ماهور , فراگامان سبز گستر , فراگستر بیستون , فراگستران صنعت و عمران مرصاد , فراگیر ساختمان , فراگیر عمران , فرامان ارگ سازه هامون , فرامد سازه پارت , فرامدرن ساز پارسیـان , فرامرز کوش کارون اهواز , فراموج پویـا , فرامـهر مـهتاب , فرانام گستر بختیـاری , فرانگاره شمال , فرانگر زرفام , فرانگر مشرق زمـین , فرانیروی برق صحنـه , فراواز بنیـه ساز , فراهان صنعت خلیج فارس , فراهان کاران اصفهان , فراهان مـهاب سودجان , فراهمسان پل , فرایند پی شیراز , فرایند راه مسیر ارس , فرایند سازه اقلیم , فرایند سازه هوسم , فرایند عمران غرب , فرایند کنترل نقش جهان , فرایندسازان عمران اکسین , فرایندسازان مـیکانیک سازه , فرآب زیست , فرآب سازه نیکان , فرآب کاراهر , فرآشیـان مـیهن , فرآوران بهینـه سوربن شمال , فرآورش , فرآورش سامان سازان , فرآوری معدنی اپال کانی پارس , فرآیند انرژی سپهر , فرآیند انرژی و راه ایرانیـان , فرآیند ایده بنا , فرآیند ایده صدرا , فرآیند پرداز نوآور , فرآیند توسعه پاد , فرآیند ساخت پارسه خلیج فارس , فرآیند ساختار سامان , فرآیند سازان انرژی شرق , فرآیند سبز صبا , فرآیند صنعت رگ آب , فرآیند صنعت کیـان , فرآیند گستر نصر , فرآیند نیروی کاواندیش , فرآیندسازان صنعت پاژ , فرآیندنو , فربام سازه آرمـین نوین , فربد احداث اراک , فربد تایید ایرانیـان , فربد سازه ترشیز , فرتاب انرژی مانا ایرانیـان , فرتاش پی فرا آژند , فرتاش نیرو گستر نوین , فرتاک ایمن سازان پویـا , فرتاک بنای آریـان , فرتاک تهویـه عمران صدرا , فرتاک راه خزر , فرتاک عمران آرکا , فرتاک مـهر آذین پایدار , فرج توس مـهر , فرج راه ایلام , فرجاد بام آروین , فرجاد سازان پرتو کویر یزد , فرجاد صنعت رسام ایرانیـان , فرجادپیشـه ژرف بین , فرجام آب کویر , فرجام بتون , فرجام بتون سازه آلوارس , فرجام بنا صدرا , فرجام توسعه کیـان , فرجام راه خورشید , فرجام سازندگان لاهیج , فرجام سازه مـیلاد لیـان , فرجود سازه , فرح آباد سبز جنوب , فرح گستر ساری , فرحمـین سازه گیل , فرخ بنای آریـا , فرخ پی اراک , فرخ راه , فرخ صنعت کیمـیا , فرخ مـهر اهواز , فرخا , فرخشادغرب , فرد آبسازه غرب , فرد بتن سازان سپاهان , فرد ساز کاوه , فرد سازه سپاهان , فرد مقدم کرج , فردا راه سازان طلوع امـید نگار , فردا سازان یـاشیل آرتاویل , فردا شـهر شیراز , فردا صنعت شمالغرب , فرداب دژ اترک , فرداد ایپک , فرداد پارس هخامنش , فرداد ساخت آسیـا , فردادخطوط پارس , فردان مبتکر امـیدیـه , فردای کویر یزد , فردوس بنای ماهور , فردوس دژ ماندگار , فردوس سازان شمال , فردوس سازه فارس , فردوس سایـه گستر جنوب , فردوس سبز طبیعت , فردوس گل آرا , فردوس ماشین تهران , فردوست غرب , فردیس بنای گیل , فردیس راه بابک , فردیس راه سبز شرق , فردیس راه فارس , فردیس سازان آنیل , فردیس سازه مامطیر , فردیس کارآب اردکان , فردیس نقش جهان , فردیس نیروی شیراز , فرزاد بتن تکاب , فرزاد بهنام غرب , فرزاد پل , فرزاد راه فارس , فرزاد گازهفشجان , فرزادسازه لردگان , فرزام پویـان پردیس , فرزام سازان پارس , فرزان اندیشان گهر , فرزان بتن شیراز , فرزان برق آمل , فرزان دژ ایستا , فرزان دژ آسیـا , فرزان کار جی , فرزانگان ایلیـا , فرزانگان بتن پایـه , فرزانگان پارس مـهر , فرزانگان هدف سپهر , فرزدان سازه شرق , فرزین ارشا گستر کارا , فرزین بنا پارس , فرزین ستاره کویر , فرزین کار خوزستان , فرس سازه شاهوار , فرس ناژوان , فرساب نگین البرز , فرساد سازه , فرسازه گسترشمال , فرسان اوجا بام , فرسان ایده آراد , فرسپ سازه آژند , فرسنگ سازه مـهاجران , فرشید آسمان دژ , فرشینـه راه شیراز , فرصت کیش , فرعی راه , فرگشت گستران اندیشـه , فرم رها ساز , فرم سازان پاسارگاد , فرم فضا بنا , فرم فضای پایدار , فرم نیرو سازند آرتا , فرم و فن خاوران , فرملات , فرمـی دیراک , فرمـیکا ساز , فرناد صنعت برق گرگان , فرنام سازان ایرانیـان , فرنام سپاهان پارسیـان , فرنام فولاد شرق , فرند سازه قرن , فرنود صنعت لیـان , فرنیـا صنعت خزر , فرنیـارش سازان , فرواک ابنیـه , فرود راه بلند پایـه , فرود راه ماهان , فروردین سازه و راه سپاهان , فروزان برق امـیدمـهردشت , فروزان پی ایرانیـان , فروزان راه ماندگار , فروزان سازه دیـار سبلان , فروزان سازه کهربا , فروزان سهیل کوهدشت , فروزان گستر سنندج , فروزان نور اردبیل , فروزان نیروی شیراز , فروزآب ارومـیه , فروزش عمران مـهرنام خراسان شمالی , فروغ اندیشان زنجان , فروغ خجسته پارس البرز , فروهر ابنیـه خلیج فارس , فروهر آب گستر , فرهاد ابتکار امـیدیـه , فرهاد سازان فارس , فرهام ساخت عمران , فرهان صنعت مارون , فرهمند ساز کرج , فرهود بنای جنوب , فرهود بنای خاوران , فرهود ساخت پارسه , فرهود عمران فارس , فرهودکار , فرهیختگان نیرو پیـام , فریـاد برق شـهر , فریـان سازه آذین , فرید ره لیـان , فرید عمران بهبهان , فرید فدک , فریدآب ارومـیه , فریدصنعت جنوب , فریدون سازه زاگرس , فریر ماندگار , فریمان دژ پارس , فرین دژ گستر , فرین سازان ساحل پارس , فرین ستون سازان کوشا , فرینا ساخت سپیدرود , فرینـه رایـان سپنتا , فرینـه صنعت پارسه , فریور بتن گچساران , فریور سازه آرتام , فریور صنعت جنوب , فریور کار نوین , فریور کران پارسه , فریور نگار کوهیـار , فزون موج افلاک , فضا ایستا البرز , فضا بتن گستر ایرانیـان , فضا ساز پرشنگ , فضا سازان سبزنوشـهر , فضا سازان شـهر بتن سنگواره , فضا گستر سام , فضا گستران پایدار , فضا نمای زرین ایرانیـان , فضاپوشان کرمان , فضاسازان کویر , فضاسازان مـهرمـیمند , فضاسبز چلکاسر , فضاکاران سازه گستر , فضاگستر سازه زاگرس , فضاگستران همـیار پادنا , فضای سبز آداک , فضیلت راه اهواز , فعال ساز آب ارس , فعال سازان صنعت مرودشت , فعالان عرصه کار , فعالان همگام طبیعت , فعالیت , فعل سازه مارون , فکرین راه البرز , فکور طراحان سازه پردیس , فکور معمار خردمند , فلات افکن البرز , فلات آرشام , فلات آسیـا , فلات پی قرن , فلات خراسان , فلات خطوط سهند , فلات راه قرن , فلات ساز , فلات سازان پیشگام شرق , فلات سازان قرن , فلات سازه ارژن , فلات سازه جنوب , فلات سازه زاگرس , فلات سازه سهند , فلات شرقی , فلات صنعت ایده , فلات قاره طبرستان , فلات گستر ابتین , فلات گستر بهر , فلار , فلارگ , فلر استاک هفشجان , فلز آبیـار گستر تهران , فلزگستر کویر اردکان , فلک افراز مانشت , فلک آسای جنوب , فلک سازان پویـایی نـهاوند , فلک سازه سپاهان , فن اندیش صنعت کاشان , فن اندیشان آیـاپیر , فن اوران شایـان طرح , فن اوران قدرت مـهرگان , فن اوری معایریک , فن آب طرح گلستان , فن آبراهه بارثاواپاژ , فن آران مدرن توان کاسپین , فن آفرین تجهیز پارس , فن آور صدر البرز , فن آوران ابنیـه زاگرس , فن آوران اشراق الکتریک , فن آوران اطلس انرژی , فن آوران افلاک خرم رود , فن آوران انرژی ایرانیـان , فن آوران آرتا مـیراب سبلان , فن آوران بارآب , فن آوران برق سبلان , فن آوران برق نگین البرز , فن آوران پارس پرتو , فن آوران پارسه جنوب , فن آوران پاوه , فن آوران پویش سازندآبریس , فن آوران پیشرو کومش , فن آوران توان ساز , فن آوران توسعه پایدار خوزستان , فن آوران جغاتو , فن آوران جوان تبریز , فن آوران جوان حکیم پارسی , فن آوران زیست کره , فن آوران ساخت پل سپید , فن آوران سازه گهر , فن آوران سبز خزر , فن آوران سیـال خطوط , فن آوران سینا سازه , فن آوران صانع شرق , فن آوران صنعت وسازه کهن , فن آوران صنعت هفشجان , فن آوران عصر نوین جاودان , فن آوران عمران آسیـا , فن آوران فجر نوین طرح توس , فن آوران فرتاک زاگرس , فن آوران کوشا گیلانـه , فن آوران موج خاتم , فن آوران موزرم جنوب , فن آوران نوین وارنا , فن آوران نیرو اعتماد , فن آوران نیرو تجهیز رسانا , فن آوران نیرو طوس , فن آوران نیمروز آسیـا , فن آوران هرمزگان , فن آوران هوشمند درگاه انرژی , فن آورراه وبنا , فن آوری اطلاع رسانی ایتا , فن آوری اطلاعات افرند صنعت , فن آوری اطلاعات و خدمات صنعتی سناء اندیشـه , فن آوری انعکاس نور مبین , فن آوری آب و خاک جلگه , فن آوری پترو نیرو لاوان , فن آوری پویـای خزر , فن آوری ژرفا بیتا آسیـا , فن آوری صبا فام , فن آوری فراساحلی دلتا , فن آوری ناب سازه رایکا , فن آوری نوین روز فسا , فن آوری نوین نیرو , فن آوری و ماشین سازی چیره , فن آوری هریتاش یزد , فن آوری یـا شا الکترونیک شیراز , فن بنا ابهر , فن بنیـاد صنعت پویـان اروند , فن روز ریل صنعت , فن سازه جهان نما , فن سالار دنا , فن شبکه شـهریـار , فن فلز زاگرس , فن گستر معین پارسیـان , فن و بنای سیراف , فن و تجربه غرب , فن و تدبیر خاتم , فن و تدبیر کهن , فن و تدبیر مشاهیر , فن وتدبیر کومـه , فن وتوسعه پاوان , فناموج افرند البرز , فناور پویـاسای , فناور روشن نیرو اروین , فناوران امواج روشن نورا , فناوران آذران نیروی پارس , فناوران برق کهربا توان آریـا , فناوران خزر سبلان , فناوران دهلیز شادمان , فناوران راه محیط , فناوران راهبر دی آتی , فناوران رعد صنعت طوس آدین کویر , فناوران روشنا رعد پارس , فناوران سبز گستر خرمدره , فناوران فرادید بار ثاوا , فناوران مـهراب گستر پاسارگاد , فناوران نیروی پارس البرز , فناوران نیروی چابک , فناوران نیکان آیسان , فناوران نیکو اندیش صنعت آلامتو , فناوری احداث شبکه پارسیـان , فناوری ارتباطات پارسه ابهر , فناوری پردازش نوین پردیس , فناوری پیـام ارتباطات گلستان , فناوری روزبنا , فناوری سیستم کیـان شمال , فناوری عمران سازه موقان , فناوری عمران هیرکان , فناوری نوین روز غرب , فناوری و فرآیند تصفیـه , فناوری وگسترش ساختمان هشت بهشت , فنآوری صنعت بعثت , فنون ارتباطات , فنون پرداز برنا , فنون پرداز مـهیـار , فنون سازان آریـا , فنون سازان آرین زنده رود , فنون سازه گلستان , فنون غرب سازان , فنون گستر هیرکان , فنون گستران دالونک , فنی (مـهندسی کشاورزی) خدماتی سبز چومگان شمال , فنی اسحاق چم جنوب , فنی بحر نیرو ایرانشـهر , فنی پویـا اژند غرب , فنی پیمان پروژه , فنی تاسیساتی بلندآبشار , فنی تاسیساتی حایل چین جنوب , فنی تاسیساتی خدماتی راسا صنعت ایذه , فنی تاسیساتی راه و ساختمان آبشار جاویدان , فنی تاسیساتی راه و ساختمان یگانـه سازه امـید , فنی تاسیساتی فرات کرمان , فنی تاسیساتی قطره طلائی قائم , فنی تاسیساتی کرمان پارس جنوب , فنی تاسیساتی موفق بهبهان , فنی تاسیساتی نرگس کارون جنوب , فنی تاسیساتی و راه و ساختمان مجید خوزستان , فنی تالاران نیرو , فنی تخصصی تجربه صنعت اهواز , فنی تولیدی نیکوداشت , فنی جنوب رس , فنی چکاد ساختمان جنوب , فنی خاوران شرق قهستان , فنی خدماتی ایمان رخش اراک , فنی خدماتی بافت ستاره , فنی خدماتی بحر آفرینان فارس , فنی خدماتی تاسیساتی نورآوران یلدای شب , فنی خدماتی تنام سپاهان , فنی خدماتی جاوید گستر کویر , فنی خدماتی دالان نیرو , فنی خدماتی صبا دقت پارس , فنی خدماتی طنین ره دلفان , فنی خدماتی مازرون الکتریک , فنی خدماتی نماد تابانکار مـهر , فنی خدماتی نوآوران درستکار , فنی خدماتی نوین سازه اسپادانا , فنی خدماتی وبرق رسانی مـه نورالکتریک بافت , فنی خدماتی یـاسین مـهربندر , فنی راه و ساختمان افشار مارون , فنی راه و ساختمان پژمان تاسیس مارون , فنی راه و ساختمان پیمان دشت , فنی راه و ساختمان جفیر کار , فنی راه و ساختمان دالان جنوب , فنی راه و ساختمان راه سازان شـهر , فنی راه و ساختمان سازه گستر ارجان , فنی راه و ساختمان گچ کمر , فنی راه و ساختمان گدار تختی , فنی راه و ساختمان و تاسیساتی سلمان مکان , فنی راه وساختمان ابنیـه گستر کوهدشت , فنی راه وساختمان طیب راه مارون , فنی راه وساختمان فلات مـهران , فنی زرگام , فنی ساختارسازان هامون , فنی ساختمانی امـیرسازان بلوط بلند , فنی ساختمانی امـین کار ایذه , فنی ساختمانی ایدون سازه جنوب , فنی ساختمانی آناش , فنی ساختمانی باغمـیشـه سازه , فنی ساختمانی تاسیساتی سازه کارمسجدسلیمان , فنی ساختمانی تنکاب بنای اهواز , فنی ساختمانی حجت کار دوگنبدان , فنی ساختمانی زرین کاج نیـاکان , فنی ساختمانی سازه های تک ایستا جنوب , فنی ساختمانی سیوند راه جنوب ایرانیـان , فنی ساختمانی شعله کار سازه , فنی ساختمانی عسفور , فنی ساختمانی کهندژ مـه مـیترا , فنی ساختمانی مایترکار , فنی ساختمانی نصر ایذه , فنی ساختمانی نقش ساز ایذه , فنی ساختمانی نوین راه جاسک , فنی ساختمانی نیکو پارس گیتی , فنی ساختمانی و تأسیساتی آنزان بتون , فنی ساختمانی و خدماتی بناء یـاسین اهواز , فنی ساختمانی هما صنعت جنوب , فنی سازان امروز , فنی سازه پایتخت نیروانا , فنی سازه پرژان , فنی سیما فن پارس , فنی شبکه گستر هما شـهر , فنی صنعتی سرداگرم پارچین , فنی صنعتی و خدماتی روشنگران لایق ساحل , فنی طراحی مـهران ضابط , فنی عارف خوزستان , فنی عمرانی پردیس راه بوکان , فنی عمرانی راحیل ساخت بابلسر , فنی عمرانی سازه تدبیر ساری , فنی فرمان گستر عالی قاپو , فنی کاران قائم , فنی کاران کریم , فنی کاران مسجدسلیمان , فنی کشاورزی سرسبز مـیاندوآب , فنی مجریـان هدف , فنی مریوان بتن اندیش , فنی معدنی کاوشگران عمارلو , فنی مـهندس یـاوران آب و سازه فدک , فنی مـهندسی ابتکار صنعت مغان , فنی مـهندسی ابخیز پویـان پارسیـان , فنی مـهندسی ابرسازان افق قزوین , فنی مـهندسی ابنیـه تحکیم کاوش , فنی مـهندسی ابنیـه سازان بین المللی اقدم , فنی مـهندسی ابنیـه گسترسازان آراد , فنی مـهندسی ابیـاری کشاورزی ابریزان سبزواران , فنی مـهندسی اتحاد راه پارس , فنی مـهندسی احداث بنای آسمان سا , فنی مـهندسی احداث سازان ایمن , فنی مـهندسی احداث سیستم نیرو , فنی مـهندسی احداث صنعت زاگرس , فنی مـهندسی احسان کار کناره , فنی مـهندسی احیـاگران راه بین الملل , فنی مـهندسی ادریس جوان گلستان , فنی مـهندسی ادریس سازه پارس , فنی مـهندسی ارتباط بهشـهر , فنی مـهندسی ارتباطات الماس نیرو , فنی مـهندسی ارتباطات نواگستر جنوب , فنی مـهندسی ارجان پل , فنی مـهندسی اردلان راه کردستان , فنی مـهندسی ارژن انشان , فنی مـهندسی ارژنگ گستران مـینو , فنی مـهندسی ارشیـا دکل کلباد , فنی مـهندسی ارشیـا سازان کردستان , فنی مـهندسی ارشیـا گستر زاگرس , فنی مـهندسی ارغوان پی , فنی مـهندسی ارفع خزر , فنی مـهندسی ارم امـید پارس , فنی مـهندسی ارمغان البرز گلستان , فنی مـهندسی اژدر کاران بختیـاری , فنی مـهندسی اسپاد سازان آذر مـهر , فنی مـهندسی استحکام افراز نوین صنعت , فنی مـهندسی استحکام سازه جلال ایرانیـان , فنی مـهندسی استیلافن شیراز , فنی مـهندسی اسکان سازان عهد , فنی مـهندسی اسکان گسترنوین ایساتیس , فنی مـهندسی اسمان سازه سپانو , فنی مـهندسی اشکاف سازه سپاهان , فنی مـهندسی اشل ساز زاگرس , فنی مـهندسی اصیل سازه قشقائی , فنی مـهندسی اطلس سازه نیـاوران البرز , فنی مـهندسی اطمـینان فرنام , فنی مـهندسی اعتمادسازان گرمسیر , فنی مـهندسی افرادژسپهر , فنی مـهندسی افق نیرو البرز , فنی مـهندسی افلاک تابان لرستان , فنی مـهندسی اقلیم پی بروجرد , فنی مـهندسی البرز تاسیسات تلاش , فنی مـهندسی الکترو توان معین , فنی مـهندسی الکترو توان مـینو , فنی مـهندسی الکترو سازه برنا , فنی مـهندسی الکترو صنعت قلعه شمال , فنی مـهندسی الکترو صنعت کوه آرارات , فنی مـهندسی الکترونیک صنایع اتوماسیون 5394توان , فنی مـهندسی الماس کوه تالش , فنی مـهندسی امان گاز , فنی مـهندسی امواج گستر سپاهان , فنی مـهندسی امـیرکبیر سازه , فنی مـهندسی انتقال انرژی برق آذرخش , فنی مـهندسی اندیش کاران مـهاباد , فنی مـهندسی اندیش گستر تابان , فنی مـهندسی اوج سازه شمال , فنی مـهندسی اویول زاگرس , فنی مـهندسی اهرام اردکان , فنی مـهندسی اهرام دژ غزال , فنی مـهندسی اهواز طرح توکا , فنی مـهندسی اهورا صنعت دانا , فنی مـهندسی ایده پردازان پیشرو پارس رابین , فنی مـهندسی ایده تفکر عمران , فنی مـهندسی ایده گستر پارسوماش , فنی مـهندسی ایستا رویـان , فنی مـهندسی ایستا سازه زنده رود , فنی مـهندسی ایلیـا مـهر دانا , فنی مـهندسی ایمن ارتباط خزر , فنی مـهندسی ایمن اسکله جنوب , فنی مـهندسی ایمن اطلس شباب , فنی مـهندسی ایمن برج هیرکان , فنی مـهندسی ایمن پرگاس معتمد شمال , فنی مـهندسی ایمن ساز زرآورد , فنی مـهندسی ایمن سازه آساره , فنی مـهندسی ایمن سازه جندق , فنی مـهندسی ایمن سازه دیـار , فنی مـهندسی ایمن گنجینـه برق و سازه پارسه , فنی مـهندسی ایوان ابنیـه پارس , فنی مـهندسی آب آوران دنا , فنی مـهندسی آب تیرگان خاور , فنی مـهندسی آب چنار جلیل , فنی مـهندسی آب سان پالایش , فنی مـهندسی آب فرای گلستان , فنی مـهندسی آباد گستر قومس , فنی مـهندسی آباد گستر ماد , فنی مـهندسی آبادگران تاسیسات امـیر کاسپین , فنی مـهندسی آبادگران زیست بوم کاسپین , فنی مـهندسی آبادگران ژیـار , فنی مـهندسی آبدانان سازندگی شمال , فنی مـهندسی آبساران گستر طیبات , فنی مـهندسی آبنمای آذر , فنی مـهندسی آبیـار بم , فنی مـهندسی آبیـار نوین اراک , فنی مـهندسی آبیـاران سربند , فنی مـهندسی آپامـه ساز گیتی , فنی مـهندسی آتی افروز رها , فنی مـهندسی آتی سازه نوتاش , فنی مـهندسی آتی شار پدید , فنی مـهندسی آتی نیرو سپاهان , فنی مـهندسی آتیـه افروز شرق , فنی مـهندسی آتیـه سازان سرزمـین قومس , فنی مـهندسی آدنیس آریـا , فنی مـهندسی آذر افروز آسانبر , فنی مـهندسی آذر آرخی اردبیل , فنی مـهندسی آذر بتن لاچین , فنی مـهندسی آذر پیمان کویر یزد , فنی مـهندسی آذر سهند بـه نما , فنی مـهندسی آذر سیستم اکباتان , فنی مـهندسی آذرخش نیروی افلاک , فنی مـهندسی آذریوردسال , فنی مـهندسی آذین بنای سپهر , فنی مـهندسی آذین سازان آفتاب , فنی مـهندسی آرا پی اطمـینان , فنی مـهندسی آران برج خوی , فنی مـهندسی آران پی بند , فنی مـهندسی آرایـه تابش , فنی مـهندسی آرتا ابنیـه , فنی مـهندسی آرتا دیر آراز , فنی مـهندسی آرتاسیستم اردبیل , فنی مـهندسی آرتیمان بنا خاک , فنی مـهندسی آرتیمان سازان پایـا , فنی مـهندسی آرسام سازه کوهدشت , فنی مـهندسی آرسین پی مانا , فنی مـهندسی آرش هفشجان , فنی مـهندسی آرمان شـهر برتر اردبیل , فنی مـهندسی آرمان شـهر طاها , فنی مـهندسی آرمان گستر اردکان , فنی مـهندسی آرمان گسترصدق , فنی مـهندسی آرمان نیرو زنده رود , فنی مـهندسی آرمـه دال آپادانا , فنی مـهندسی آروین پرتو , فنی مـهندسی آریـا پیشرو جاوید فارس , فنی مـهندسی آریـا دشت آذین , فنی مـهندسی آریـا صنعت ماهگون , فنی مـهندسی آریـا گستر باغملک , فنی مـهندسی آریـا گیتی کیـاکلا , فنی مـهندسی آریـاز اشترانکوه , فنی مـهندسی آریـاسپند مـهریز , فنی مـهندسی آریـان آب خدابنده , فنی مـهندسی آریـان نصب اندیمشک , فنی مـهندسی آریـان نیرو آداک , فنی مـهندسی آریـانیر باختر , فنی مـهندسی آرین خوشـه پارس , فنی مـهندسی آزما ثمـین اندیکا , فنی مـهندسی آزنا صنعت پارسیـان , فنی مـهندسی آژند پارت , فنی مـهندسی آسان صنعت مبتکران هزاره سوم , فنی مـهندسی آسمان خراش کهن ایرانیـان , فنی مـهندسی آسمان سازه پیشوا , فنی مـهندسی آسمان فراز قشقائی , فنی مـهندسی آفاق گستر آصف , فنی مـهندسی آفتاب صنعت نوین مـهرگان , فنی مـهندسی آلتین سارای آذربایجان , فنی مـهندسی آلفا گام سپاهان , فنی مـهندسی آلفا نقش سپاهان , فنی مـهندسی آلفا نیروی آریـا , فنی مـهندسی آمارد سازه آراد , فنی مـهندسی آمایش مـهرگان جنوب , فنی مـهندسی آنار صنعت آذربایجان , فنی مـهندسی آوند اترک بجنورد , فنی مـهندسی آوید سازان آرنا , فنی مـهندسی آویژه انرژی ایده آل , فنی مـهندسی آوین کهن دژ , فنی مـهندسی آیدین انرژی برق , فنی مـهندسی آیندگان صنعت سپاهان , فنی مـهندسی آینده سازان عمران ساحل , فنی مـهندسی بابا طاهر خمـین کمره , فنی مـهندسی بابل معیـار , فنی مـهندسی باتاب فیدار سپاهان , فنی مـهندسی بارو سازان آپادانا , فنی مـهندسی باروسازان نوین شمال , فنی مـهندسی بازرگانی طرح پردازان آماج , فنی مـهندسی بالا راه شمال , فنی مـهندسی بامداد صنعت خلیج فارس , فنی مـهندسی بتن افراز بینالود , فنی مـهندسی بتن فولاد طبرستان , فنی مـهندسی برازنده سپهر کویر , فنی مـهندسی برج آفرین اسرار , فنی مـهندسی برج راه سبزهلیل , فنی مـهندسی برج سفید سولار , فنی مـهندسی برج نمای افضل , فنی مـهندسی برج نیروی طوس , فنی مـهندسی برسام نیروی پارس , فنی مـهندسی برق افروز پارسیـان زنده رود , فنی مـهندسی برق افروزساخت عمران , فنی مـهندسی برق آرا , فنی مـهندسی برق آرای مـیهن , فنی مـهندسی برق آسای افشار , فنی مـهندسی برق پویش کار نوین آستارا , فنی مـهندسی برق پیران نیرو , فنی مـهندسی برق توان گستر نـهبندان , فنی مـهندسی برق حفاظ انرژی جنوب , فنی مـهندسی برق رسان ساحل شمال , فنی مـهندسی برق رسانی آریـا نیرو رامـین , فنی مـهندسی برق سپید نیرو زرین , فنی مـهندسی برق سعادت سپهر سیرجان , فنی مـهندسی برق فراز صنعت دورود , فنی مـهندسی برق قدرت ساختمان قائم امـید مازند , فنی مـهندسی برق لیـان توحید , فنی مـهندسی برق مرجان جنوب , فنی مـهندسی برق نورآوران نیرو , فنی مـهندسی برق نیرو گستر آبتین , فنی مـهندسی برق و عمران تابان نیروی زاگرس , فنی مـهندسی برقاب سازه , فنی مـهندسی بروسک پرتو اترک , فنی مـهندسی بسامد برق شیراز پارسه , فنی مـهندسی بسترسازان راه گستر , فنی مـهندسی بشار عمران پارس , فنی مـهندسی بلوط گستر مقیمـی , فنی مـهندسی بنا آفرین مـهر گستر پارس , فنی مـهندسی بنا ساز یـافت , فنی مـهندسی بناب گستر زاگرس , فنی مـهندسی بنادژ اسفراین , فنی مـهندسی بناسازان پردیس , فنی مـهندسی بناکاران عمران جی , فنی مـهندسی بنیـان راه لجور , فنی مـهندسی بوستان هدفمند , فنی مـهندسی بوم نصب شـهرکرد , فنی مـهندسی بهار آفرینان کویر , فنی مـهندسی بهار سامان الکتریک , فنی مـهندسی بهداد برق آریـا سنجش , فنی مـهندسی بهرام پیشرو کارون , فنی مـهندسی بهروش شمال خراسان , فنی مـهندسی بهزاد صنعت سپاهان , فنی مـهندسی بهساخت فراز جنوب , فنی مـهندسی بهسازان خاتون کوهبنان , فنی مـهندسی بهسازراندمان کارمانیـا , فنی مـهندسی بهطرح سنندج , فنی مـهندسی بهمن کازرون , فنی مـهندسی بهنام سازه ارسنجان , فنی مـهندسی بهنام فن جنوب , فنی مـهندسی بهین برق خزر , فنی مـهندسی بهین کاران پردیس , فنی مـهندسی بیتا سازان شمـیم پی , فنی مـهندسی بید بلند بنا , فنی مـهندسی بیستون آمارد کاسپین , فنی مـهندسی پادیـا سازان پیشتاز , فنی مـهندسی پادیوار , فنی مـهندسی پاراه گلال ایذه , فنی مـهندسی پارس ایمن خزر , فنی مـهندسی پارس آرمـه کارآیین , فنی مـهندسی پارس بتن اهواز , فنی مـهندسی پارس پک , فنی مـهندسی پارس خزر جنوب , فنی مـهندسی پارس خطوط نقش جهان , فنی مـهندسی پارس راسخ بناسازان , فنی مـهندسی پارس راه جلیل , فنی مـهندسی پارس سازه ایشتار , فنی مـهندسی پارس سینا آبروان , فنی مـهندسی پارس فراز گرگان , فنی مـهندسی پارس فن مغان , فنی مـهندسی پارس فنون , فنی مـهندسی پارس قدرت هلیل , فنی مـهندسی پارس مکانیک بـه سامان , فنی مـهندسی پارسوماش صنعت پرشین , فنی مـهندسی پارسیـان قلعه گسترفارس , فنی مـهندسی پارسیـان نیروی آدراپانا , فنی مـهندسی پاسارگاد راه سپاهان , فنی مـهندسی پاسارگاد سازه بروجرد , فنی مـهندسی پاسارگاد صنعت جلفا , فنی مـهندسی پاسارگاد کویر آستانـه اردستان , فنی مـهندسی پایـا بتون شیراز , فنی مـهندسی پایـا پردیس کویر یزد , فنی مـهندسی پایـا سازان نیکان پارس , فنی مـهندسی پایـا سازه صارم , فنی مـهندسی پایـاپی خمـین , فنی مـهندسی پایـاساز سوما طبرستان , فنی مـهندسی پایدار البرز یگانـه , فنی مـهندسی پایش نیرو گستر سازه ایرانیـان , فنی مـهندسی پترو صنعت آفاق , فنی مـهندسی پترو صنعت بابل , فنی مـهندسی پترو گازهیربد پارسوماش , فنی مـهندسی پتروشیمـی فارس , فنی مـهندسی پدرام شـهر بیستون , فنی مـهندسی پدیده ملک کیـان , فنی مـهندسی پرتو بخش افق , فنی مـهندسی پرتو خدمات شرق , فنی مـهندسی پرتو رعد البرز , فنی مـهندسی پرتو سازه سازان قدرت , فنی مـهندسی پرتو شفق پارس , فنی مـهندسی پرتو کنترل هوشمند , فنی مـهندسی پرتوطاها البرز , فنی مـهندسی پردیسان سبز مبارکه , فنی مـهندسی پرشیـا آمایش , فنی مـهندسی پرشیـا آوند , فنی مـهندسی پرنگ فولادین شیراز , فنی مـهندسی پرهام پارس غرب , فنی مـهندسی پژواک الکترونیک شرق , فنی مـهندسی پژواک نیرو سامان , فنی مـهندسی پژوهان دیـاکو نیرو آسا , فنی مـهندسی پناه نیروی البرز , فنی مـهندسی پنگ سازه مـیهن , فنی مـهندسی پوشش صنعت باربد , فنی مـهندسی پویـا ارتباط طبرستان , فنی مـهندسی پویـا الکتریک باختر , فنی مـهندسی پویـا بنا گستر ایرانیـان , فنی مـهندسی پویـا سازه پی ریز , فنی مـهندسی پویش پژوهان صنعت , فنی مـهندسی پویش راه توسعه وحدت , فنی مـهندسی پهنـه سبز سپاهان , فنی مـهندسی پی آروین پرتیکان , فنی مـهندسی پی چین نیروی سپاهان , فنی مـهندسی پی ریزان گیل یـار البرز , فنی مـهندسی پی سازان آسمان اندیش , فنی مـهندسی پی صنعت پیشرو , فنی مـهندسی پی گستر اسپوتا , فنی مـهندسی پی گستر عصر پارسیـان , فنی مـهندسی پیـام الکترونیک مـهر , فنی مـهندسی پیشتازان توان سهند , فنی مـهندسی پیشرو اتوماسیون قدرت , فنی مـهندسی پیشرو برق گرگان , فنی مـهندسی پیشرو صنعت پرسیس , فنی مـهندسی پیشرو ورزان پارسوماش , فنی مـهندسی پیشگامان بهینـه سازی صنعت , فنی مـهندسی پیشگامان کنترل جهانبین , فنی مـهندسی پیکارسازه عمران وکشاورزی ماوراءالنـهر , فنی مـهندسی پیمان برق پویـا , فنی مـهندسی پیمان برق کوشا , فنی مـهندسی پیمان تاور , فنی مـهندسی پیمان صنعت ماندگار خزر , فنی مـهندسی پیمان فر , فنی مـهندسی پیمانکار دلتا مغان , فنی مـهندسی پیوند آب سپاهان , فنی مـهندسی تابش افروزتوس , فنی مـهندسی تابش برق شبکه , فنی مـهندسی تابش نیرو اسپوتا , فنی مـهندسی تابش نیرو مرکزی , فنی مـهندسی تابلو راه انداز نرم , فنی مـهندسی تابناک نفتون , فنی مـهندسی تاج نمای ایل , فنی مـهندسی تارا صنعت اطلس ایرانیـان , فنی مـهندسی تاراز اکسین سپهر , فنی مـهندسی تاراز الکتریک , فنی مـهندسی تارخ نما , فنی مـهندسی تاسیساتی انتقال خطوط پرشیـا , فنی مـهندسی تاسیساتی جم اهورامـهر , فنی مـهندسی تاسیساتی دماسنج شمال فارس , فنی مـهندسی تاسیساتی فروغ رهپیمای سبز گلستان , فنی مـهندسی تاسیساتی مسیل طبس , فنی مـهندسی تجربه و دانش زرین ساری , فنی مـهندسی تچراپردیس , فنی مـهندسی تچراسازان پارسه جنوب , فنی مـهندسی تحکیم برق کردستان , فنی مـهندسی تحکیم بستر , فنی مـهندسی تحکیم دژ آژمان , فنی مـهندسی تحکیم سازان آپادانا , فنی مـهندسی تحکیم کاران پارتاک , فنی مـهندسی تحکیم گستر کردستان , فنی مـهندسی تدبیر اندیش پایدار نیرو , فنی مـهندسی تدبیر پیمایش , فنی مـهندسی تدبیر صنعت نوآور , فنی مـهندسی ترمس مکانیک سپاهان , فنی مـهندسی ترویجی روناس سبز جیرفت , فنی مـهندسی ترویجی کشاورزی نخل آفتاب جیرفت , فنی مـهندسی تکاب نیروی آذر , فنی مـهندسی تکاپ جنوب , فنی مـهندسی تلاش برق آذر , فنی مـهندسی تلاش صداقت نیرو , فنی مـهندسی تلیستان , فنی مـهندسی تناوب گستر البرز , فنی مـهندسی توان اندیشـه , فنی مـهندسی توان آزمایـان , فنی مـهندسی توان برق فجر , فنی مـهندسی توان رسان اسپادان , فنی مـهندسی توان رسان مـهر , فنی مـهندسی توان رعد کوبان باختر , فنی مـهندسی توان سازه آتا , فنی مـهندسی توان سیـال اسپادانا , فنی مـهندسی توان صنعت آذربایجان , فنی مـهندسی توان صنعت آرسن , فنی مـهندسی توان گستر هراز , فنی مـهندسی توان گویـا گلستان , فنی مـهندسی تورال عمران پارس , فنی مـهندسی توس افروز , فنی مـهندسی توسعه ساز خزر , فنی مـهندسی توسعه عمران نیـاوران , فنی مـهندسی توسعه قدرت هیرکانیـا , فنی مـهندسی تهران تمام , فنی مـهندسی تیـام نگین سپاهان , فنی مـهندسی تیروژتابان غرب , فنی مـهندسی تینو صنعت اسپادانا , فنی مـهندسی ثابت فارس , فنی مـهندسی ثمـین گستر بلوچستان , فنی مـهندسی ثمـین گستر زاگرس , فنی مـهندسی جاوید سازه طرهان , فنی مـهندسی جاوید صنعت نماکاراروند , فنی مـهندسی جبال افروز سبزواران , فنی مـهندسی جلوه طبیعت شمال , فنی مـهندسی جلوه نمای شـهریـار , فنی مـهندسی جهان بین نصب سپاهان , فنی مـهندسی جهان کوشش پیمان گستر , فنی مـهندسی جهش نیرو شمال , فنی مـهندسی چشمـه ساران بهشـهر , فنی مـهندسی چشمـه مروارید زاینده رود , فنی مـهندسی چکه ساز مـهدیشـهر , فنی مـهندسی چویل زاگرس ایرانیـان , فنی مـهندسی چهار سو طرح فیروز آباد , فنی مـهندسی چینقلی تپه مغان , فنی مـهندسی چینود نسیم , فنی مـهندسی حدید صنعت پالایش سپاهان , فنی مـهندسی حفاظت صنعت پویش , فنی مـهندسی حکیم فن اوران جنوب , فنی مـهندسی حمزه یـاران صنعت جنوب , فنی مـهندسی خانـه سازان جهان آرمـه , فنی مـهندسی خدماتی آذرخش کنترل اسپادانا , فنی مـهندسی خدماتی بازرگانی سیماب شن فیروزاباد , فنی مـهندسی خشت اول رهاب , فنی مـهندسی دادکان صفه , فنی مـهندسی دامـینـه پرتو , فنی مـهندسی دانا نیروی خادم , فنی مـهندسی داناک عمران غرب , فنی مـهندسی دانش گستر شرق سمنگان , فنی مـهندسی دایـان توسعه سامانـه لاوین , فنی مـهندسی درون پژوهان شرق , فنی مـهندسی درگاه سازان پارسه , فنی مـهندسی درگاه صنعت سپاهان نوین , فنی مـهندسی دژپرنیـان خمـین , فنی مـهندسی دقیق ابزار نیرو آب , فنی مـهندسی دنا فروغ بویراحمد , فنی مـهندسی دنیـای ارتباطات یـاس , فنی مـهندسی دوام صنعت خاوران , فنی مـهندسی دوزین الکتریک , فنی مـهندسی دیـاموند سرزمـین سبلان , فنی مـهندسی دیدگستراهورامزدا , فنی مـهندسی دیسا سازه شمال , فنی مـهندسی دیلم افروز مدائن , فنی مـهندسی دیـهیم صنعت تهران , فنی مـهندسی رادیـال , فنی مـهندسی رادین بهساز پایدار , فنی مـهندسی راس کاراگستر , فنی مـهندسی راشاسازجنوب , فنی مـهندسی راه سازان ایوانغرب , فنی مـهندسی راه سازان پدیده چهلستون , فنی مـهندسی راه کوهستان , فنی مـهندسی راه و ساختمان افرابتن فارس , فنی مـهندسی راه و ساختمان بین المللی سازه گسترباهر , فنی مـهندسی راه و ساختمان حق ساز , فنی مـهندسی راه و ساختمان کاروان جنوب , فنی مـهندسی راه و ساختمانی بیرم دشت مندستان , فنی مـهندسی راه وساختمان ایوان سبز عنبرآباد , فنی مـهندسی راه وساختمان جاده گسترجهرم , فنی مـهندسی راه وساختمان هادی گسترمازند , فنی مـهندسی راهگشایـان فجرشاهرود , فنی مـهندسی رخشاکوشاصنعت , فنی مـهندسی رزآب جنوب , فنی مـهندسی رسا صنعت عاج انرژی , فنی مـهندسی رسام آنیل سپاهان , فنی مـهندسی رسانا انرژی مکران , فنی مـهندسی رستاک ایمن شعله پارس , فنی مـهندسی رعدکاران صبا , فنی مـهندسی رفیع سازان آشیـان مـهر , فنی مـهندسی رواق اشکوب , فنی مـهندسی روژان بجنورد , فنی مـهندسی روشن کاران ایلام , فنی مـهندسی روشن گستر جهش , فنی مـهندسی رویـان انرژی پارس , فنی مـهندسی رویـان گستر اسفراین , فنی مـهندسی رویـای امـیدکارمانیـا , فنی مـهندسی رویین بتن سازه مرند , فنی مـهندسی روئین ابراج , فنی مـهندسی ره آب گستر , فنی مـهندسی ره آوران پارس آراد , فنی مـهندسی ره آورد توسعه هلیل , فنی مـهندسی رهام گستر دیناران , فنی مـهندسی ریل کنترل سدید , فنی مـهندسی زاب سازه پیرانشـهر , فنی مـهندسی زاگرس عمران پاسارگاد , فنی مـهندسی زاگرس کاران کوهدشت , فنی مـهندسی زر آب نگار زنده رود , فنی مـهندسی زرنـه راه کوهستان , فنی مـهندسی زرین شفق آذربایجان , فنی مـهندسی زمـین سنجش رایـان , فنی مـهندسی زیبا گستر فیدار , فنی مـهندسی زیربنای پیشرفت , فنی مـهندسی زیست بان گلستان , فنی مـهندسی ژرف پی کیـان , فنی مـهندسی ژیکان صنعت ماد , فنی مـهندسی ساتراپ صنعت رادمان , فنی مـهندسی ساحل سازه سوادکوه , فنی مـهندسی ساختمان و عمرانی تک پی طبرستان , فنی مـهندسی ساختمانی بهین سازان ماندگار , فنی مـهندسی ساختمانی کـه رو سازه , فنی مـهندسی سارم نیرو افرا مازند , فنی مـهندسی ساروج پی زمـین , فنی مـهندسی ساروج سازه ازنا , فنی مـهندسی ساریگل اسفراین , فنی مـهندسی سازش سازه جنوب , فنی مـهندسی سازه افرازان ایذه , فنی مـهندسی سازه افرازان آرشام , فنی مـهندسی سازه آذین زنجان , فنی مـهندسی سازه بنیـان کیسان , فنی مـهندسی سازه ساز شـهرکرد , فنی مـهندسی سازه سازان کهمان رود , فنی مـهندسی سازه گستر ژوپین , فنی مـهندسی سازه نگار کاوه , فنی مـهندسی سازه نگین هورامان , فنی مـهندسی سازه نیرو همـیاران اسفراین , فنی مـهندسی سازه های پاسارگاد افق کامـیاران , فنی مـهندسی ساعی صنعت زاگرس , فنی مـهندسی سام بیگ سازه , فنی مـهندسی سامان آب ایمن , فنی مـهندسی سامان دژ اسپادانا , فنی مـهندسی سامان راه کویر , فنی مـهندسی سامان صنعت ویستا , فنی مـهندسی سامـیان البرز , فنی مـهندسی ساوالان سازه سراب , فنی مـهندسی سایـه گستر گیشا , فنی مـهندسی سبلان سبز آراز , فنی مـهندسی سپرسد سازان , فنی مـهندسی سپهر ارمـه فولاد , فنی مـهندسی سپهر اندیش کارآمد , فنی مـهندسی سپهر ساخت مرداد , فنی مـهندسی سپهر گستر داران , فنی مـهندسی ستاره سهیل بروجن , فنی مـهندسی ستاک سبز امـید , فنی مـهندسی سحر جوش پیشرو , فنی مـهندسی سحر سازه تنگ آب , فنی مـهندسی سدید سقف رهاورد سپهر , فنی مـهندسی سراب سازه مـهر , فنی مـهندسی سراب کویرکوشا , فنی مـهندسی سریر عمران سپهرگان , فنی مـهندسی سمـیع سازه دشت زاگرس , فنی مـهندسی سنگین بناءایوان , فنی مـهندسی سو سازه کاسپین , فنی مـهندسی سه هزارو صد ونود و نـه بهسازان شرق , فنی مـهندسی سهند صنعت رعد هفتصدو بیست و هشت فارس , فنی مـهندسی سیـال ساز پویـا , فنی مـهندسی سیـال سازه فجر , فنی مـهندسی سیـال گستران دراک پارس , فنی مـهندسی سیب گل اسفراین , فنی مـهندسی سیبویـه , فنی مـهندسی سیف بنا , فنی مـهندسی سیماب بتون خاوران , فنی مـهندسی سیماب صنعت زمرد , فنی مـهندسی سینا صنعت نیرو , فنی مـهندسی سیویل صنعت ایرانیـان , فنی مـهندسی شاخص صنعت کویر , فنی مـهندسی شاخص گستر سپاهان , فنی مـهندسی شالود سازه سهند , فنی مـهندسی شایـان توسعه البرز , فنی مـهندسی شایـان سازه آفتاب , فنی مـهندسی شایـان صنعت سازندگی , فنی مـهندسی شایستگان علم و صنعت , فنی مـهندسی شبکه سازان گلشـهر , فنی مـهندسی شبکه گستر گچساران , فنی مـهندسی شعله شایگان , فنی مـهندسی شفق کار دنا , فنی مـهندسی شفق نیروی سپاهان , فنی مـهندسی شکیل دژ هرمزگان , فنی مـهندسی شـهاب گستر خورشید جنوب , فنی مـهندسی شیدمان سازه ارگ , فنی مـهندسی شیزسهند , فنی مـهندسی شیوا مشعل صداقت , فنی مـهندسی صالح صنعت کنگان , فنی مـهندسی صاین پی کردستان , فنی مـهندسی صبا بنیـان آلان , فنی مـهندسی صبا عمران ساعی , فنی مـهندسی صدر صنعت انرژی , فنی مـهندسی صدرا نیرو مـهر پاسارگاد , فنی مـهندسی صدرا نیرو نقش جهان , فنی مـهندسی صنایع برق ساز آب پخش , فنی مـهندسی صنایع بین الملل آذر پارسا پارسیـان , فنی مـهندسی صنعت برق شاهین گستر , فنی مـهندسی صنعت پویـان مروارید , فنی مـهندسی صنعت سپهرعمران , فنی مـهندسی صنعت گران جوش , فنی مـهندسی صنعت گستر نوین اسفراین , فنی مـهندسی صنعت نیروی طوس , فنی مـهندسی صنعتگران طاق فراکوه زاگرس , فنی مـهندسی صنعتگران مـهر کارون , فنی مـهندسی ضحی صنعت , فنی مـهندسی ضریب سازه پایدار , فنی مـهندسی طراح پویش کردستان , فنی مـهندسی طراحان برتر قرن سبلان , فنی مـهندسی طراحان تاواتا , فنی مـهندسی طراحان سبز سبلان , فنی مـهندسی طرح ارتباط ماد , فنی مـهندسی طرح سازان خوش پیمان , فنی مـهندسی طرح و عمران فدک , فنی مـهندسی طلایـه ساز فدک , فنی مـهندسی طلوع سبز سردشت , فنی مـهندسی طلوع سهند آرمـه , فنی مـهندسی طلوع صنعت اسفراین , فنی مـهندسی طنین افروز اسفراین , فنی مـهندسی طوفان گاز هفشجان , فنی مـهندسی طهماس پی , فنی مـهندسی طیف افشان آرسکای , فنی مـهندسی عایق پیمان نیرو , فنی مـهندسی عایق کاران دنا , فنی مـهندسی عدالت برهان نیرو , فنی مـهندسی عرش گستر پارسوماش , فنی مـهندسی عرفان اصفهان , فنی مـهندسی عظیم سازه شیخ صفی , فنی مـهندسی عمارت گستر نیلگون , فنی مـهندسی عمراتی طاها سازه آپادانا , فنی مـهندسی عمران اندیش مریوان , فنی مـهندسی عمران آفرین پرتیکان , فنی مـهندسی عمران آفرین زاگرس , فنی مـهندسی عمران بنا کویر یزد , فنی مـهندسی عمران بنیـان الوند , فنی مـهندسی عمران ترانشـه هرمز , فنی مـهندسی عمران تک مریوان , فنی مـهندسی عمران تهویـه آریـان , فنی مـهندسی عمران سازه پارسا مـهر , فنی مـهندسی عمران سبز ثنا , فنی مـهندسی عمران سپید زاگرس , فنی مـهندسی عمران صبای نیوساد , فنی مـهندسی عمران صنعت توحید , فنی مـهندسی عمران صنعت معراج , فنی مـهندسی عمران غدیر کرمان , فنی مـهندسی عمران کشاورزی راد , فنی مـهندسی عمران کیمـیا ساز خمـین , فنی مـهندسی عمران گران گیتی , فنی مـهندسی عمران گستر بهاباد , فنی مـهندسی عمران گستر هلیل , فنی مـهندسی عمران معمار روژان , فنی مـهندسی عمران نیرو آرکا , فنی مـهندسی عمران نیرو کاسپین , فنی مـهندسی عمرانی آرتین کومـه البرز , فنی مـهندسی عمرانی گسل ستون فارس , فنی مـهندسی عمرانی نانو سازه مـیلاد , فنی مـهندسی فاتح نیرو کیمـیا , فنی مـهندسی فاراد تابلو , فنی مـهندسی فارس شایـا بیضائی , فنی مـهندسی فارس عمران کوار , فنی مـهندسی فاطر فن شرق , فنی مـهندسی فانوس گستران توحید پاسارگاد , فنی مـهندسی فرا اندیشان صنعت ممسنی , فنی مـهندسی فرا صنعت فرتاک , فنی مـهندسی فرا گستر عمران آریـا , فنی مـهندسی فرا گستر گتوند , فنی مـهندسی فرا گسل پارس , فنی مـهندسی فراز برج عمران , فنی مـهندسی فراز راه وندا , فنی مـهندسی فراساخت ایرانیـان , فنی مـهندسی فرافن گستر کویر , فنی مـهندسی فرجام کویر یزد , فنی مـهندسی فرخ صنعت جنوب , فنی مـهندسی فرناد آذرخش اصفهان , فنی مـهندسی فروغ صنعت نقش جهان , فنی مـهندسی فروغ فجر نقش جهان , فنی مـهندسی فرهود راه آرین , فنی مـهندسی فریـان نیروی سوادکوه , فنی مـهندسی فعال سازان تجهیزات پایدار , فنی مـهندسی فعالان پارسی ماداکتو , فنی مـهندسی فلات قاره سپاهان , فنی مـهندسی فن آوران بحر , فنی مـهندسی فن آوران بهینـه ساز وهوشمند پرداز کاسپین , فنی مـهندسی فن آوران گستر سعدی , فنی مـهندسی فن کار ایمن سپاهان , فنی مـهندسی فناوران برق هونام , فنی مـهندسی فناوران صنعت استوناوند , فنی مـهندسی فولاد برق اراک , فنی مـهندسی فولاد پایـا , فنی مـهندسی فیروز گستر جهرم , فنی مـهندسی قارن آب نوکنده کا , فنی مـهندسی قائم گسترسبزطبرستان , فنی مـهندسی قدرت اعتماد پویـا , فنی مـهندسی کار اسپاران جنوب خوزستان , فنی مـهندسی کارآمدان کامکار اندیشـه طوس شرق , فنی مـهندسی کاربین سازه آسیـا , فنی مـهندسی کارت اعتبار فارس , فنی مـهندسی کاردان نصب صبا , فنی مـهندسی کارکیـا سازه جنوب , فنی مـهندسی کارون کرخه ساعی , فنی مـهندسی کاریز سبز گلستان , فنی مـهندسی کامـیاران سازه ماندگار , فنی مـهندسی کاوش نصب سپاهان , فنی مـهندسی کاوه صنعت زنده رود , فنی مـهندسی کاویـان دژ اهواز , فنی مـهندسی کبیر عمران , فنی مـهندسی کچوز کارون , فنی مـهندسی کرمان نماد نیرو , فنی مـهندسیری کهگیلویـه , فنی مـهندسی کشاورزی امـیران توسعه مبین , فنی مـهندسی کشاورزی بهار نارنج کهوروئیـه جیرفت , فنی مـهندسی کشاورزی ترویجی نگین سبزدماوند , فنی مـهندسی کشت کار رهیـافت رویـان سرآمد خراسان , فنی مـهندسی کلبه سازان آباده , فنی مـهندسی کنترل توان نوین پویـا , فنی مـهندسی کنترل نیرو کاسپین , فنی مـهندسی کندوج سازه قرن , فنی مـهندسی کوشا عمران جنت , فنی مـهندسی کوشاسپهر تاراز , فنی مـهندسی کوشاصنعت کیمـیا , فنی مـهندسی کومش سرای کویر قومس , فنی مـهندسی کومـه بنای واریـان , فنی مـهندسی کومـه سازان فاتح بین الملل , فنی مـهندسی کوه کاران یکان , فنی مـهندسی کهربا تراشـه , فنی مـهندسی کهربا مکانیک خزر , فنی مـهندسی کهکشان بهبهان , فنی مـهندسی کیـال بارش کرمان , فنی مـهندسی کیـان احیـاء اهواز , فنی مـهندسی کیـان برق نی ریز , فنی مـهندسی کیـان سازان آموت , فنی مـهندسی کیـان طرح اسپادان , فنی مـهندسی کیسان عماد , فنی مـهندسی کیفیت گستر پردیسان , فنی مـهندسی کیمـیا نیرو تابناک , فنی مـهندسی کیـهان راه سهند , فنی مـهندسی گازرسانی بازرگانی سازه حرارت سیـال غدیر , فنی مـهندسی گرگان گستر کارا , فنی مـهندسی گرم طراح اسفراین , فنی مـهندسی گرین تابان دلفان , فنی مـهندسی گسترش توان افلاک ازنا , فنی مـهندسی گلار صنعت موزرم , فنی مـهندسی گهرکاران دورود , فنی مـهندسی گیتی سیف انرژی , فنی مـهندسی گیتی صنعت آریـا , فنی مـهندسی لاواچ سازه , فنی مـهندسی لوتوس وستا , فنی مـهندسی ماد اریکه پارسیـان , فنی مـهندسی ماد صنعت زاگرس , فنی مـهندسی ماد و پارس غرب , فنی مـهندسی مارون دنای اکسین , فنی مـهندسی مارون کاران اروند , فنی مـهندسی مارون کاران اکسین , فنی مـهندسی مازند تاسیسات بالا تجن , فنی مـهندسی مازند دشت پایدار , فنی مـهندسی مانا تاسیسات کاسپین , فنی مـهندسی مانا نیرو صنعت بران غرب , فنی مـهندسی ماندگار صنعت توانا , فنی مـهندسی مانوشاک کردستان , فنی مـهندسی ماه افروز دریـا , فنی مـهندسی ماهر صنعت پایدار , فنی مـهندسی مبناطرح عمران صنعت , فنی مـهندسی مبین برق اصفهان , فنی مـهندسی متین الکترونیک زنجان , فنی مـهندسی متین راهبر خزر , فنی مـهندسی مثلث نیرو حویق , فنی مـهندسی مجذوب سازان خلیج فارس , فنی مـهندسی محاسب برودت , فنی مـهندسی محیط سازان کارن البرز , فنی مـهندسی مدرن سازان رویـان , فنی مـهندسی مدرن سازه زمرد , فنی مـهندسی مرز یـاران خاور , فنی مـهندسی مرمربتن طنین , فنی مـهندسی مروارید البرز پاسارگاد , فنی مـهندسی مریخ گستر پرهام , فنی مـهندسی مسلط کاران سپاهان , فنی مـهندسی مسیر راه گستر راستین , فنی مـهندسی مسیر عمران سپاهان , فنی مـهندسی مشاور اسکان افزای سپاهان , فنی مـهندسی مشید سازان , فنی مـهندسی مطبوع صنعت اصفهان , فنی مـهندسی معراج گستر مـهریز , فنی مـهندسی معظم سازه امـید , فنی مـهندسی مقاوم ترازسازه , فنی مـهندسی مقاوم سازان آبا , فنی مـهندسی مکانیک صنعت زاگرس , فنی مـهندسی مگا نیرو گستر آذر , فنی مـهندسی منار قطب عمران , فنی مـهندسی منیران صنعت بیـهق , فنی مـهندسی مـهاب دژ اسپادانا , فنی مـهندسی مـهاب کویرکومش , فنی مـهندسی مـهاب گستر رستاق , فنی مـهندسی مـهام نیروی کرمان , فنی مـهندسی مـهتا صنعت گلستان , فنی مـهندسی مـهد ازهار شوش , فنی مـهندسی مـهدآیش پارس , فنی مـهندسی مـهدی نیروی خوی , فنی مـهندسی مـهر آب کاوش , فنی مـهندسی مـهر آبگین سازه شرق گلشن , فنی مـهندسی مـهر آئین هگمتانـه , فنی مـهندسی مـهر خمـین , فنی مـهندسی مـهر ساهور فارس , فنی مـهندسی مـهراب گستر کارون , فنی مـهندسی مـهراز کویر کومش , فنی مـهندسی مـهرفن دماوند , فنی مـهندسی مـیراث داران سرزمـین کهن , فنی مـهندسی مـیراث سازه پارس , فنی مـهندسی مـیلاد آزادگان , فنی مـهندسی مـینا متین اهواز , فنی مـهندسی نادر نیرو درگز , فنی مـهندسی ناظر سازه , فنی مـهندسی نسیم سازه تیمره , فنی مـهندسی نفار کیله ساز تبرستان , فنی مـهندسی نفت آب راه کوهین , فنی مـهندسی نفیس طرح اسپادان , فنی مـهندسی نقش گستر آناهید , فنی مـهندسی نگون سار آذربایجان , فنی مـهندسی نگین بهسازبوشـهر , فنی مـهندسی نگین پندار امـید , فنی مـهندسی نگین تاسیسات هرو , فنی مـهندسی نگین راه ماهان زاگرس , فنی مـهندسی نگین ساز آب سپاهان , فنی مـهندسی نمودار صنعت قائمشـهر , فنی مـهندسی نواندیشان سبک پرداز تیمره , فنی مـهندسی نور نیرو ماد , فنی مـهندسی نورا توان گستر سهند , فنی مـهندسی نورآفرینان راه ابریشم , فنی مـهندسی نورباران بابل , فنی مـهندسی نونماکارکارون , فنی مـهندسی نوید عمران نوین صنعت , فنی مـهندسی نوید نوروز سپاهان , فنی مـهندسی نوین برق سارویـه , فنی مـهندسی نوین سازان لرستان , فنی مـهندسی نوین سازان محکم گرگان , فنی مـهندسی نوین سازه زاگرس دیناران , فنی مـهندسی نوین شمال گستر چالوس , فنی مـهندسی نوین صنعت افلاک , فنی مـهندسی نوین صنعت نصر سیراف , فنی مـهندسی نوین طرح شبنم , فنی مـهندسی نوین فن آوران البرز مازندران , فنی مـهندسی نیـارش سازه صبا , فنی مـهندسی نیرو ابتکار پرشین , فنی مـهندسی نیرو افزای قلعه , فنی مـهندسی نیرو آفرین ستاره لیـان , فنی مـهندسی نیرو آوران آذرخش , فنی مـهندسی نیرو پژوهش فارس , فنی مـهندسی نیرو حرارت ماندگار , فنی مـهندسی نیرو رسان توسعه گران فارس , فنی مـهندسی نیرو سرام آذین , فنی مـهندسی نیرو صنعت نیما , فنی مـهندسی نیرو گستر پرند غرب , فنی مـهندسی نیرو گستر جاوید اسپادانا , فنی مـهندسی نیرو گستر زمان , فنی مـهندسی نیرو نگار زرین یزد , فنی مـهندسی نیرو نور چهل سره , فنی مـهندسی نیرورسانان انرژی , فنی مـهندسی نیک اندیشان توسعه بام کویر , فنی مـهندسی نیک سازه پردیس ارم پارس , فنی مـهندسی نیکاب سازه ایساتیس , فنی مـهندسی نیلگون سازه صفا , فنی مـهندسی و بازرگانی بهینـه سازان آذرمـهر برزین , فنی مـهندسی و بازرگانی نارین صنعت آریـا , فنی مـهندسی و بازرگانی نیرو صنعت توان آریـا , فنی مـهندسی و تحقیقاتی زرین سولار اهر , فنی مـهندسی و تعمـیراتی پگاه نیروی جنوب , فنی مـهندسی و خدماتی آراز نور افروز , فنی مـهندسی و خدماتی آرتا قدرت سبلان , فنی مـهندسی و خدماتی پیمان صنعت رسپینا , فنی مـهندسی و خدماتی دورانتاش پارسی جنوب , فنی مـهندسی و خدماتی راه گستر نایین , فنی مـهندسی و ساختمانی دالان گستر زنجان , فنی مـهندسی و ساختمانی دانا فولاد شـهرام , فنی مـهندسی و عمرانی یگانـه آریـا ساز زاگرس , فنی مـهندسی و مشاوره ای پایـا راب قائم , فنی مـهندسی و مشاوره تاسیساتی سیـال گستر خوی , فنی مـهندسی و مشاوره نسترن الکتریک , فنی مـهندسی واسع سازان , فنی مـهندسی وتاسیساتی شـهاب بهجوش هفشجان , فنی مـهندسی وخدماتی اریکه استوار پارسیـان , فنی مـهندسی وخدماتی برنا الکتریک گروس , فنی مـهندسی ورون , فنی مـهندسی ولاش سازه افلاک نوین , فنی مـهندسی ومرمت پارس اسپا خو , فنی مـهندسی ومشاوره معمارسازه پارتاک , فنی مـهندسی ویرایش گران اصول سازه , فنی مـهندسی ویژن سازه طاها , فنی مـهندسی ویلاسازان گلستان , فنی مـهندسی هادی رسان جنوب , فنی مـهندسی هامون برق پارسیـان , فنی مـهندسی هانیوان سازه غرب , فنی مـهندسی هرم سازان اطلس پارس , فنی مـهندسی هرمس نوین مـهر آیریک , فنی مـهندسی هزارسازه بیستون , فنی مـهندسی هستی ارتباطات داده , فنی مـهندسی هفت ستون بم , فنی مـهندسی هگمتان سازه توان غرب , فنی مـهندسی همت کاران اصفهان , فنی مـهندسی همفکران سازه گستر , فنی مـهندسی همـیاران سرو خاکستری , فنی مـهندسی هوراند سازه قدرت , فنی مـهندسی هوشمندسازان بی سیم غرب , فنی مـهندسی هونام مـهرازی ایرانیـان کهن , فنی مـهندسی هه تاو گستر البرز , فنی مـهندسی هیدرو مـهر نیرو , فنی مـهندسی هیدروسازه ارگ , فنی مـهندسی یـادمان راه بیژن , فنی مـهندسی یـاشیل انرژی آذر , فنی مـهندسی یـاقوت گستر زنده رود , فنی مـهندسی یزدان سازه فارس , فنی مـهندسی یکتابنابابل , فنی مـهندسی یکتاسازان آبفا , فنی مـهندسی یگانـه نورد صنعت خوزستان , فنی مـهندسین رهاورد نیرو سپند , فنی مـهندسین سنا توربین تاوا , فنی نقاله اهواز , فنی نیرو گستر فردوس , فنی و بازرگانی تدبیرسنندج , فنی و تاسیساتی ایمن تهویـه شمـیران , فنی و تاسیساتی خطوط لوله سحر راه بهبهان , فنی و تاسیساتی راسخ بهبهان , فنی و تاسیساتی صادق کار , فنی و تاسیساتی و ساختمانی بام طلائی هفشجان , فنی و تجاری و گازرسانی شـهاب فرد , فنی و خدماتی آسایش خواه ارجان , فنی و خدماتی برق توان رعد , فنی و خدماتی برق سینا رعد شمال , فنی و خدماتی شـهباز وحدت شیرین بهار جنوب , فنی و خدماتی مـهران مرصاد , فنی و راه و ساختمان ارنش , فنی و راهسازی جاسک , فنی و ساختمانی امـید صنعت جنوب , فنی و ساختمانی ایذه چمبا , فنی و ساختمانی ایران خوز , فنی و ساختمانی بهنام کار دز , فنی و ساختمانی بیدرنگ , فنی و ساختمانی پلمبینگ , فنی و ساختمانی تهران جنوب , فنی و ساختمانی راد مکانیک اهواز , فنی و ساختمانی راه برج سازه نگین کویر , فنی و ساختمانی سریع کار , فنی و ساختمانی سفیددشت ایذه , فنی و ساختمانی شرق هفشجان , فنی و ساختمانی صدای خوزستان , فنی و ساختمانی صنف , فنی و ساختمانی علم وفن وتدبیر , فنی و ساختمانی کارنای , فنی و ساختمانی کانیو , فنی و ساختمانی کپر , فنی و ساختمانی کران دژ آپادانا , فنی و ساختمانی کندوان هشتاد , فنی و ساختمانی مارون مکانیک , فنی و ساختمانی ماهان آبادگر اهواز , فنی و ساختمانی محسن چم کار , فنی و ساختمانی مشـهدپی , فنی و مـهندسی ابان رستاد پارس , فنی و مـهندسی ابتکار سازه پدیده , فنی و مـهندسی ابرسازه جهرم , فنی و مـهندسی ابنیـه ساز درفک , فنی و مـهندسی ابنیـه سازان زاهدان , فنی و مـهندسی ابنیـه و برق پاسارگاد , فنی و مـهندسی اختر نیرو صفه , فنی و مـهندسی ارتباط سازه مبین , فنی و مـهندسی ارتباط صنعت هگمتانـه , فنی و مـهندسی ارتباط و انتقال آداک نیروی کرمان , فنی و مـهندسی ارتعاشات ریز موج , فنی و مـهندسی ارتفاع سازه یزد , فنی و مـهندسی ارس سازه نو ورزقان , فنی و مـهندسی اریـا دژ ایمن , فنی و مـهندسی استحکام بنای طرح ماندگار آرتا , فنی و مـهندسی استحکام سازه ارمند , فنی و مـهندسی استحکام گستر خاور , فنی و مـهندسی اسکان رود فارس , فنی و مـهندسی اسکان سازان افلاک , فنی و مـهندسی اعتماد کاران خمـین , فنی و مـهندسی افراز سازه گستر آیریک , فنی و مـهندسی افرند گسترش شرق , فنی و مـهندسی افروز گاز یزد , فنی و مـهندسی البرز سازه شـهسوار , فنی و مـهندسی الکترو نیرو کار , فنی و مـهندسی الکتروسازه زنجیران , فنی و مـهندسی الکترون دردانـه فارس , فنی و مـهندسی المان سازه یکتا , فنی و مـهندسی الهام گستر آذربایجان , فنی و مـهندسی امـیدسازان نگین برج , فنی و مـهندسی انبوه سازان مـهرازان کویر لوت , فنی و مـهندسی اندیشـه سازان نیرو صنعت کاسپین , فنی و مـهندسی انرژی افروز آراد , فنی و مـهندسی انرژی کویر پایـا , فنی و مـهندسی ایده آل صنعت آساک , فنی و مـهندسی ایده پردازان پاسنگان , فنی و مـهندسی ایران رضی , فنی و مـهندسی ایرانیـان ولتاژ طبرستان , فنی و مـهندسی ایستا سازه آراز , فنی و مـهندسی ایشیق آرتان آذربایجان , فنی و مـهندسی ایمن توان برق , فنی و مـهندسی آب راه گستر کویر , فنی و مـهندسی آب کاران جنوب مـیهن , فنی و مـهندسی آب گستر هامون , فنی و مـهندسی آبا گنارش , فنی و مـهندسی آباد اندیشان زنجان , فنی و مـهندسی آباد راه مـیانکوه , فنی و مـهندسی آبادگران اقلیم آریـان , فنی و مـهندسی آبادگران پارس کومـه , فنی و مـهندسی آبادگران نوین بـه آفرین , فنی و مـهندسی آبادگستر سوچلما , فنی و مـهندسی آبان آب و خاک کویر , فنی و مـهندسی آبراه گستر خاتم , فنی و مـهندسی آبسازان طبرستان سارویـه , فنی و مـهندسی آبشاران کارون , فنی و مـهندسی آبنوس نگین آسمان , فنی و مـهندسی آبیـاران سبز گیلان , فنی و مـهندسی آتریـاد صنعت همام , فنی و مـهندسی آتی تک سازه آنزان , فنی و مـهندسی آتی نگین زاینده رود , فنی و مـهندسی آتیـه سازندگان کتالم , فنی و مـهندسی آذر باخیش سبلان , فنی و مـهندسی آذر مـهاب نوین راه , فنی و مـهندسی آذین گستر شـهسوار , فنی و مـهندسی آران قدرت جنوب , فنی و مـهندسی آرتا قدرت مغان , فنی و مـهندسی آرسس گستر کمندان , فنی و مـهندسی آرشام تاسیسات ویونا , فنی و مـهندسی آرشام نیروی غرب , فنی و مـهندسی آرمان توان گستر تبریز , فنی و مـهندسی آرمـه طرح اسپاهان , فنی و مـهندسی آریـا توان خاوران , فنی و مـهندسی آریـا کارنیک , فنی و مـهندسی آریـا ماکان سازه آسیـا , فنی و مـهندسی آریـا ماهان پرتو آراد , فنی و مـهندسی آریـانا بنیـان داتیس , فنی و مـهندسی آرین آساک , فنی و مـهندسی آرین مجد ساحل , فنی و مـهندسی آساک افروز طوس , فنی و مـهندسی آستان مـهتاب , فنی و مـهندسی آگاهان رسانـه سمنان , فنی و مـهندسی آلتین سازه آریـان , فنی و مـهندسی آمود بتن پارسیـان , فنی و مـهندسی آنامـیس رود هرمزگان , فنی و مـهندسی آوند بتن طبرستان , فنی و مـهندسی آیت پیمان گستر مازند , فنی و مـهندسی آیدین شعله پارس , فنی و مـهندسی آیین تاش , فنی و مـهندسی باران سازه ماندگار , فنی و مـهندسی بام سبز لنگرود , فنی و مـهندسی بدیع سازان صنعت گلستان , فنی و مـهندسی برآیند سازه مـهام , فنی و مـهندسی برق البرز رامسر , فنی و مـهندسی برق آذین الموت , فنی و مـهندسی برق آرا اسفراین , فنی و مـهندسی برق بردار توسعه ساری , فنی و مـهندسی برق فازگستر مازندران , فنی و مـهندسی برق مخابرات ارتباط امواج اشرفیـه , فنی و مـهندسی برق و مخابرات پایـا نیرو بهارستان , فنی و مـهندسی برنادژ , فنی و مـهندسی بزم آرای رستاق , فنی و مـهندسی بنا سازان فولاد سپاهان , فنی و مـهندسی بنابرج زیگورات , فنی و مـهندسی بناسازان عمارت خورشید , فنی و مـهندسی بناسازان مارلیک جم , فنی و مـهندسی بوژان نیرو جم , فنی و مـهندسی بهبود صنعت نگین کویر , فنی و مـهندسی بهتا سازه محلات , فنی و مـهندسی بهرو اندیشان پایدار , فنی و مـهندسی بهسازان داراب , فنی و مـهندسی بهین دشت نیمروز , فنی و مـهندسی بهین ساز آرین یزد , فنی و مـهندسی بهین صنعت گاز شمالغرب , فنی و مـهندسی بهینـه پویـان آریـانا , فنی و مـهندسی بهینـه سازان آریسان , فنی و مـهندسی بهینـه سازان هوشمند انرژی شـهرراز , فنی و مـهندسی بهینـه نیروی پارس آسیـا , فنی و مـهندسی پارت سگال سپانو , فنی و مـهندسی پارس اسکان قائم , فنی و مـهندسی پارس پی شاهوار , فنی و مـهندسی پارس تابان زاگرس , فنی و مـهندسی پارس توان صفه , فنی و مـهندسی پارس دژ بنیـان , فنی و مـهندسی پارس راه آبگیر اسرار , فنی و مـهندسی پارس عمران سازه نوین ایرانیـان , فنی و مـهندسی پارس کیـان هامون , فنی و مـهندسی پارس معیـار جنوب , فنی و مـهندسی پارسا نیکان البرز , فنی و مـهندسی پارسه آرمـه کیـهان , فنی و مـهندسی پارسیـان تاسیسات جنوب , فنی و مـهندسی پاک آب چشمـه , فنی و مـهندسی پایـا بتن سپاهان صفه , فنی و مـهندسی پایـاب سازه صدرا , فنی و مـهندسی پایـاسازه پارس زاینده رود , فنی و مـهندسی پایدار پی شیراز , فنی و مـهندسی پایدار سازه بتن بنیـان , فنی و مـهندسی پایـه گستر رها , فنی و مـهندسی پترو پارس قدرت , فنی و مـهندسی پترو راهان زاگرس جنوب , فنی و مـهندسی پترو نیروی ابتکار , فنی و مـهندسی پدیده دوکوهه , فنی و مـهندسی پرتو اندیشان سداد , فنی و مـهندسی پرتو گستر شمال , فنی و مـهندسی پرتو گستر فسا , فنی و مـهندسی پرشین صنعت مارون , فنی و مـهندسی پناه سازه شریف , فنی و مـهندسی پولاد بست شیراز , فنی و مـهندسی پونیک سازه شمال , فنی و مـهندسی پویـا پی ریزان ایرانیـان , فنی و مـهندسی پویـا صنعت ماداکتو , فنی و مـهندسی پویـا قطره , فنی و مـهندسی پویـا کاوان اترک , فنی و مـهندسی پی گستر گاز سبلان , فنی و مـهندسی پیشرو سازان جی , فنی و مـهندسی پیشرو سازه سپهر کوثر , فنی و مـهندسی پیمان برق روشن , فنی و مـهندسی پیمان پایـاب نصر , فنی و مـهندسی پیمان صنعت راد , فنی و مـهندسی پیمایش تراز یزد , فنی و مـهندسی تابا الکتریک سراب , فنی و مـهندسی تابان سازه کاردوخ , فنی و مـهندسی تابش رعد مازند , فنی و مـهندسی تارا طرح پرشیـا , فنی و مـهندسی تارا معیـار طبرستان , فنی و مـهندسی تاسیساتی ثمـین اردکان , فنی و مـهندسی تاسیساتی رودپیما سفیدچشمـه , فنی و مـهندسی تام پی سازه , فنی و مـهندسی تام یـار نیروی پرتیکان , فنی و مـهندسی تبرزین صنعت , فنی و مـهندسی تدبیر پویـان عصر , فنی و مـهندسی ترازسازان بینالود , فنی و مـهندسی ترن توس , فنی و مـهندسی تک عمران بوشـهر , فنی و مـهندسی تکسان نیرو رسان غرب , فنی و مـهندسی تند آبراه سبلان , فنی و مـهندسی توان تابلوی الین مازند , فنی و مـهندسی توان کار فنون روز , فنی و مـهندسی توان گستر برین دنا , فنی و مـهندسی توان نیروی آفتاب , فنی و مـهندسی توزیع گستر آذر مـهرگان , فنی و مـهندسی توسعه ابنیـه تویسرکان , فنی و مـهندسی توسعه و عمران دانا گستر کاوا اندیش , فنی و مـهندسی توسکا برق کاسپین , فنی و مـهندسی توکال بام البرز , فنی و مـهندسی تهران پاورزان تیراژه , فنی و مـهندسی تیرداد اکسین , فنی و مـهندسی تیرگان کاوش گلستان , فنی و مـهندسی تیوا نیرو چهارمحال , فنی و مـهندسی جاوید سازان مازندران , فنی و مـهندسی جنوب تاسیسات , فنی و مـهندسی جویبار سازان افق طلایی , فنی و مـهندسی جهان رعد گستران , فنی و مـهندسی جهان سازان تالار سبز , فنی و مـهندسی چالشان صنعت سبلان , فنی و مـهندسی چگالش توازن نفت , فنی و مـهندسی چلیپا راه ارس , فنی و مـهندسی حامد زیگورات بلند طبقه , فنی و مـهندسی خاک سازه گستر نوین , فنی و مـهندسی خبرگان سازه اب راه , فنی و مـهندسی خجیر سازان , فنی و مـهندسی خدماتی بینا دلان زاگرس , فنی و مـهندسی خرد صنعت , فنی و مـهندسی خرد و دانش آب شاهوار , فنی و مـهندسی خزر تاسیسات گیلان , فنی و مـهندسی خشت و پی پارسیـان , فنی و مـهندسی خشکه چین شمال , فنی و مـهندسی خطوط آرا ف , فنی و مـهندسی خطوط نیرو ازنا , فنی و مـهندسی دار آبی گلستان , فنی و مـهندسی دانانت جنوبشرق , فنی و مـهندسی درکاوش , فنی و مـهندسی دریـابار کویر , فنی و مـهندسی دژ پی ساروج , فنی و مـهندسی دژبند قم , فنی و مـهندسی دقیق پرتو مغان , فنی و مـهندسی دما نور سپاهان , فنی و مـهندسی دنا برج امـین , فنی و مـهندسی دنیز نیرو هرمزگان , فنی و مـهندسی دیـاموند الکتریک شمال , فنی و مـهندسی دیـهیم صنعت پارسیـان , فنی و مـهندسی راه اندیشان دشت رها , فنی و مـهندسی راه و ابنیـه بومک , فنی و مـهندسی راه و ساختمان استقامت , فنی و مـهندسی راهبانان مـیثاق لرستان , فنی و مـهندسی راهدارصنعت , فنی و مـهندسی رسا سازه کوهستان , فنی و مـهندسی رعد ایوان شرق , فنی و مـهندسی رعد فانوس شـهاب کویر , فنی و مـهندسی رعد نیروی آمل , فنی و مـهندسی رعدسازان افق تیوا , فنی و مـهندسی ره آب کاران البرز , فنی و مـهندسی ره آوران نور سپاهان , فنی و مـهندسی رهستان ساز سورشجان , فنی و مـهندسی رهیـاب عمران سهند , فنی و مـهندسی زاگرس تاسیسات ارگ , فنی و مـهندسی زایندآب ف , فنی و مـهندسی زر افشان کاران , فنی و مـهندسی زرین راه رامـیان , فنی و مـهندسی زرین سازه زردکوه , فنی و مـهندسی زمـین راه خانـه گلستان , فنی و مـهندسی زیبا پناه اسفراین , فنی و مـهندسی زیست آب دیمـه , فنی و مـهندسی ژرف اندیش نقش جهان , فنی و مـهندسی ژرف اندیشان آسمان , فنی و مـهندسی ساتراپ سنگسر , فنی و مـهندسی ساختمان و تاسیسات آپارتمان سازان آریـا , فنی و مـهندسی ساختمانی و راهسازی سالک ابریشم , فنی و مـهندسی ساروج بام کویر , فنی و مـهندسی ساروج خشت سپاهان , فنی و مـهندسی ساروج زاینده رود سپاهان , فنی و مـهندسی سارینا سازه آرین , فنی و مـهندسی سازآب کاران مامطیر , فنی و مـهندسی سازورکار اصفهان , فنی و مـهندسی سازه اسکان منطقه آزاد انزلی , فنی و مـهندسی سازه پایدار سهیل , فنی و مـهندسی سازه ره گستر زیبا اندیش , فنی و مـهندسی سازه سد لندر , فنی و مـهندسی سازه کاران استوار بنیـان , فنی و مـهندسی سازه کوشان آرمان , فنی و مـهندسی سازه و معماری هفتواد , فنی و مـهندسی سازه های نوین تبریز , فنی و مـهندسی سالار بنای زرین ماهان , فنی و مـهندسی سامان سازه وحدت شـهر راز , فنی و مـهندسی سامان گستر البرز , فنی و مـهندسی سامان گستر فلات , فنی و مـهندسی سامان گستر کوچان , فنی و مـهندسی سامانـه های حافظ آتیـه , فنی و مـهندسی سایـه افکن اردبیل , فنی و مـهندسی سپنتا انرژی سپهر , فنی و مـهندسی سپندنیرو صنعت شمال , فنی و مـهندسی سپهر پرشین افق , فنی و مـهندسی سپهر سازه صدرا , فنی و مـهندسی سپهر نیروی غرب , فنی و مـهندسی سپیدرود نیروی شمال , فنی و مـهندسی ستاره قدرت پرشیـا , فنی و مـهندسی ستون صنعت کویر , فنی و مـهندسی سرآمدان صنعت خورنگان , فنی و مـهندسی سرو گستران پارسیس نقش جهان , فنی و مـهندسی سرور بتن جنوب , فنی و مـهندسی سروش صنعت پویـا گستر , فنی و مـهندسی سقف گستران سازه شاهین , فنی و مـهندسی سما سازه مـیزدج , فنی و مـهندسی سنگ طلای اسکان آذربایجان , فنی و مـهندسی سورن ونک سپاهان , فنی و مـهندسی سوز گرما آسیـا , فنی و مـهندسی سه تن سازه طبرستان , فنی و مـهندسی سهند تاسیسات آرمـه , فنی و مـهندسی سهند تاسیسات رهاب , فنی و مـهندسی سیرجان دریـا , فنی و مـهندسی سینا سازه بنای امن , فنی و مـهندسی سیویل آرسس , فنی و مـهندسی شاخص سازه خاوران , فنی و مـهندسی شاهین سپهر اتشگاه , فنی و مـهندسی شایـان قدرت سبزواران , فنی و مـهندسی شایگان سازان سپیدار , فنی و مـهندسی شایگان گستر کارون , فنی و مـهندسی شبکه پردازان نیرو ترانس ماهور , فنی و مـهندسی صاف گام بندر , فنی و مـهندسی صبا پیمان دز , فنی و مـهندسی صحیح کاران پیشرو , فنی و مـهندسی صخره کاران شمال , فنی و مـهندسی صدف گاز اردکان , فنی و مـهندسی صنایع ذخیره سازی کندوان , فنی و مـهندسی صنعت آتی نگرجویبار , فنی و مـهندسی صنعت گستر آفتاب , فنی و مـهندسی صنعت گستر بارده , فنی و مـهندسی صنعتگران آفتاب فارس , فنی و مـهندسی طارس گستر , فنی و مـهندسی طاق بام فارس , فنی و مـهندسی طاق نمای کویر , فنی و مـهندسی طراوت ساز کویر , فنی و مـهندسی طرح ساخت تچرا , فنی و مـهندسی طرح عمران شـهر , فنی و مـهندسی طرح و بازرسی , فنی و مـهندسی طلوع احداث گستر اسپادان , فنی و مـهندسی طلوع سپید آساک , فنی و مـهندسی ظفرآوا منطقه آزاد انزلی , فنی و مـهندسی عتیق اصفهان , فنی و مـهندسی عرشـه ساز تبریز , فنی و مـهندسی عصر فن آوری ماندگار , فنی و مـهندسی عظمت سازه شیخ صفی , فنی و مـهندسی عقاب نیروی نوتاش , فنی و مـهندسی عمران اطمـینان فراز ماهان , فنی و مـهندسی عمران پیشـه شـهر , فنی و مـهندسی عمران تاسیسات قوشاچای , فنی و مـهندسی عمران سازان ماهان , فنی و مـهندسی عمران گستر پاتاق , فنی و مـهندسی عمران گستر تالش , فنی و مـهندسی عمران گستر قیـام , فنی و مـهندسی عمران نیرو طبرستان , فنی و مـهندسی فار مد پیرا , فنی و مـهندسی فارس نیرو رعد , فنی و مـهندسی فرا قدرت مازندران , فنی و مـهندسی فراز بنای کرانـه , فنی و مـهندسی فراز صنعت سجرو , فنی و مـهندسی فراسازان ارجان , فنی و مـهندسی فرانگر پویـان رویـان , فنی و مـهندسی فرایند برتر راه و ساختمان , فنی و مـهندسی فرجام سازه البرز , فنی و مـهندسی فرهاد بتن آزما , فنی و مـهندسی فولاد صنعت اطلس , فنی و مـهندسی قابوس پوشان , فنی و مـهندسی کار ساز آب و خاک خوزستان , فنی و مـهندسی کار و اندیشـه اردکان , فنی و مـهندسی کاریز شمال , فنی و مـهندسی کاریزان سازه شرق , فنی و مـهندسی کاریزان صدرا تبریز , فنی و مـهندسی کاسپین نیرو الکتریک شمال , فنی و مـهندسی کاسپین نیروی شمال , فنی و مـهندسی کامکار سازه خوزستان , فنی و مـهندسی کامکار قدرت کرمان , فنی و مـهندسی کانی برق بوکان , فنی و مـهندسی کبیر نیروشایـان ایساتیس , فنی و مـهندسی کرمان تیراژه کویر , فنی و مـهندسی کشاورزی خدماتی سبز منظر هیرکان , فنی و مـهندسی کلان صنعت شمال , فنی و مـهندسی کلچوسازان کوهپر , فنی و مـهندسی کوشا انرژی راگا , فنی و مـهندسی کوه دشت خلخال , فنی و مـهندسی کهن پی صبا , فنی و مـهندسی کیـان راه اورانوس , فنی و مـهندسی کیله گستر پاکان , فنی و مـهندسی گلجام بتن , فنی و مـهندسی گنجینـه سبز مازندران , فنی و مـهندسی گوهر ابنیـه کیـان , فنی و مـهندسی گیتی آرای نو اندیش , فنی و مـهندسی لارده گسترشمال , فنی و مـهندسی لاشار سازه خزر , فنی و مـهندسیرود سازان فارس , فنی و مـهندسی مازند توزیع قائم شـهر , فنی و مـهندسی مازند دژشمال , فنی و مـهندسی ماهان برق خزر , فنی و مـهندسی متین آژند , فنی و مـهندسی محیط بیدکان , فنی و مـهندسی مستحکم سازان طبرستان , فنی و مـهندسی معین پاک جنوب , فنی و مـهندسی مفید شاهرود , فنی و مـهندسی مقاوم سازه بتن آرمـه , فنی و مـهندسی مکران شرق ایرانشـهر , فنی و مـهندسی مگا صنعت جنوب شرق کارمانیـان , فنی و مـهندسی مـهاجر صنعت دالاهو , فنی و مـهندسی مـهتاب گستر بندر , فنی و مـهندسی مـهتاب گستر بیرجند , فنی و مـهندسی مـهر تابان طبرستان , فنی و مـهندسی مـهر گستر طبرستان آمل , فنی و مـهندسی مـهرآوران رویـای سبز بهار , فنی و مـهندسی مـهرآوران زرین شرق , فنی و مـهندسی مـهرتات کهن , فنی و مـهندسی مـیلاد غرب اکباتان , فنی و مـهندسی مـینو درون فدک شـهریـار , فنی و مـهندسی نسترن دشت یـاس , فنی و مـهندسی نفت فلات سهند , فنی و مـهندسی نگین برق طبرستان , فنی و مـهندسی نماد بند مازند , فنی و مـهندسی نور آوران برق شـهر , فنی و مـهندسی نور گستر قابوس , فنی و مـهندسی نورآوران کریمان کرمان , فنی و مـهندسی نوری برق آرارات , فنی و مـهندسی نوژین صنعت نیرو , فنی و مـهندسی نوسازان مـیهن تاک , فنی و مـهندسی نوین سازان کوشا , فنی و مـهندسی نوین گرما سازان بیژن یورد , فنی و مـهندسی نیـاوران سازه شرق , فنی و مـهندسی نیرو ازما پیـام , فنی و مـهندسی نیرو آفرین نورستان , فنی و مـهندسی نیرو پژوه آپادانا , فنی و مـهندسی نیرو رسان هرمز , فنی و مـهندسی نیروهزار کارمانیـا جنوبشرق , فنی و مـهندسی نیروی برق هوشمند , فنی و مـهندسی نیک پیـام گیلان , فنی و مـهندسی نیک نمادگران پارس آریـا , فنی و مـهندسی نیکان نیروی ابان , فنی و مـهندسی نیکوسرشت ساحل , فنی و مـهندسی و بازرگانی رواج نیرو گلستان , فنی و مـهندسی و تاسیسات برق جریـان هجومـی مغان , فنی و مـهندسی و تحقیقاتی زرین پل ارس , فنی و مـهندسی و مشاوره ای مـه آفرید فارس , فنی و مـهندسی ورارود سازه , فنی و مـهندسی ویلا ساز فاخر , فنی و مـهندسی هدیش عمران تابان , فنی و مـهندسی همدان نیسا , فنی و مـهندسی هونام گستران انشان فارس , فنی و مـهندسی هیدرو سازه هگمتان , فنی و مـهندسی هیراد سازه آدرین , فنی و مـهندسی یکتا توان تابا , فنی و مـهندسی یکتا نیروی آریـا , فنی و مـهندسی،کشاورزی باران سازان گروس , فنی و مـهندسین سوریـان گستران برق شیراز , فنی و مـهندسین فضا زمان ساختمان , فنی وخدماتی بهسازان نیرو سبزواران , فنی وخدماتی نورآوران طلوع شرق , فنی وساختمانی سعیدصنعت مارون , فنی وساختمانی کیـان بنا جنوب , فنی وساختمانی یورت برج گلستان , فنی ومـهندسی ابرگسترپارسیـان , فنی ومـهندسی احجام ساخت مرکزی , فنی ومـهندسی احداث صنعت کارون , فنی ومـهندسی اسکان پایدارتبریز , فنی ومـهندسی افرا گهر سپاهان , فنی ومـهندسی الکترو نور مبتکران , فنی ومـهندسی المان سازه جوان تبریز , فنی ومـهندسی انتقال نیروی کمالان گلستان , فنی ومـهندسی انشعاب قومس , فنی ومـهندسی ایستابن کلیدفارس , فنی ومـهندسی ایستار صنعت شـهرکرد , فنی ومـهندسی ایمن برق فریدونشـهر , فنی ومـهندسی ایمن سازان سپهر باستان , فنی ومـهندسی ایمن سازه بروجرد , فنی ومـهندسی آب وتوسعه سمنان , فنی ومـهندسی آبان صنعت فروزان , فنی ومـهندسی آبراکام دژ , فنی ومـهندسی آتیـه سازان پیشرو یگانـه , فنی ومـهندسی آرا تجهیز جیرفت , فنی ومـهندسی آرتا توان سبلان , فنی ومـهندسی آریـا بستر پارسیـان اندیش , فنی ومـهندسی آریـادژناژوان , فنی ومـهندسی آریـاز قابوس گلستان , فنی ومـهندسی برج سازان تاسیسات خلیج فارس , فنی ومـهندسی پارس اقلیم کمره , فنی ومـهندسی پایـاب جنوب , فنی ومـهندسی تاورسازان کاسپین , فنی ومـهندسی توحید نیروی البرز , فنی ومـهندسی خاک پی گستر آیریک , فنی ومـهندسی خورشید عصر سازندگی , فنی ومـهندسی دانشکارصنعت شرق , فنی ومـهندسی درخشش توان , فنی ومـهندسی راه و ساختمان تونل سد آریـانا , فنی ومـهندسی رعدآسای ناقوس , فنی ومـهندسی روان روی کرمان , فنی ومـهندسی زلال سازان تصفیـه آذر , فنی ومـهندسی ژرف سازه اسپادانا , فنی ومـهندسی سازآب بتن ساب , فنی ومـهندسی سرچشمـه شاهرود البرز , فنی ومـهندسی شاخص اعتماد , فنی ومـهندسی شـهاب صنعت گلستان شرقین , فنی ومـهندسی شـهاب گستراستحکام سازان رادمـهر , فنی ومـهندسی صدرا سازه زاینده رود , فنی ومـهندسی صلب سازه طبرستان , فنی ومـهندسی صنعتگران جاوید , فنی ومـهندسی طرح ارا کاسپین , فنی ومـهندسی فرازبنددنا , فنی ومـهندسی فرازمند نیرو نقش جهان , فنی ومـهندسی فراسازان هخامنش , فنی ومـهندسی قلعه نمای آرمان گلستان , فنی ومـهندسی کار خیز گستر توان , فنی ومـهندسی کاریز سازه اقطاع , فنی ومـهندسی کشت گستر مـهریز , فنی ومـهندسی مازند برق شیرگاه , فنی ومـهندسی ماندگار معماری سبز , فنی ومـهندسی مـهرآباد آریـانا , فنی ومـهندسی مـیلادکارآذران , فنی ومـهندسی نفتاگازماد , فنی ومـهندسی نقش آب کژال , فنی ومـهندسی نورتاب توان قزوین , فنی ومـهندسی نـهر مـیان کارمانیـا , فنی ومـهندسی نیرو پدید سهند , فنی ومـهندسی نیرو سازان سمنگان , فنی ومـهندسی نیروسازان کارمانیـا , فنی ومھندسی خزرسازه شریف , فنی‌مـهندسی بهساز ایمن لمراسک , فوار آب الوند , فواره سازان جنوب , فوران سازان انرژی جنوب , فوران صنعت مرودشت , فوران نیرو خزر , فورسمنت , فوژان ابنیـه گستر , فوکا کاران جنوب , فولاد ابنیـه ماهان , فولاد اسکلت بندر , فولاد ایستای تبریز , فولاد بافان , فولاد بتن اقلیم جنوب , فولاد بتن آپادانا , فولاد بتن آزرمان , فولاد بتن آساک , فولاد بتن سهند مراغه , فولاد بتن کارون , فولاد بتن کلار , فولاد بتن کیـان دژ , فولاد بتن ماندان , فولاد بتن هامون , فولاد برج پارسیـان , فولاد برج شیراز , فولاد برج کیـان البرز , فولاد بنای پاسارگاد , فولاد پایـه مـهرگان , فولاد پی برج , فولاد پی شیراز , فولاد پی عمـیق , فولاد پی قرن , فولاد پی ماندگار , فولاد پیکر آذربایجان , فولاد پیکر مدرن فارس , فولاد تنان غرب قومس , فولاد جوش جنوب , فولاد جوشان آذر , فولاد زره ساز , فولاد زرین لنجان , فولاد سازان کبری , فولاد سازان یـاسوج , فولاد سازه ایلام , فولاد سازه آروین , فولاد سازه تمبی , فولاد سازه زیگورات , فولاد سازه ساوالان , فولاد سازه شمال , فولاد سازه کبیر سراب , فولاد سازه کردستان , فولاد سازه گچساران , فولاد سازه گرگان زمـین , فولاد سازه هامون , فولاد سازه هگمتان , فولاد ستون البرز , فولاد ستون زاگرس , فولاد ستون شـهر راز , فولاد سنگ فارس , فولاد صنعت گدارتختی , فولاد صنعتگر عرصه جنوب , فولاد عمران پارمـیس , فولاد فراز الوند , فولاد فردوس فارس , فولاد قلعه پایدار , فولاد قلعهری , فولاد کاوان گلستان , فولاد کبیر شایگان راه , فولاد کمک یـاسوج , فولاد کوشان سبز , فولاد گستران ساحل ساز , فولاد مـهار , فولاد نرمـه کیـهان , فولاد نیروی برق رسا , فولادبرش تجن , فولادبنای بندر , فولادتدبیر اصفهان , فولادخمش , فولادساختمان ایستا , فولادسازه باشت , فولادسد مسجد سلیمان , فولادفام تبریز , فولادین پی فارس , فولمن , فومن بناء گیلان , فهام اندیشـه گستر شمال , فهن دژ , فهیم گسترشمال , فهیمان فن صنعت کویر , فیـاض سازه توس , فیـال عمران راهبر , فیدار پل عرفان , فیدار دژ ایستا , فیدار راه ماهان , فیدار راهبرد رادین , فیدار رزن برگ , فیدار سازهری , فیدار صنعت آبادیس , فیدار فراگام جاوید , فیدار فن مـهرگان , فیدار قلعه , فیدار کادوس , فیدار کشش پارس , فیدار گلستو , فیدار محیط سازه , فیدار مـیاب , فیدارپارمـین , فیدر طرح و تجهیز انرژی , فیروز ابنیـه نگین , فیروز طرح آرنگ , فیروزان الکتریک شرق , فیروزه گستر نیشابور , فیرون سازه , فیض آسفالت واوان , فیض سازه ایلام , فیکا اصفهان , قاب افریز بنا , قابوس بنای زاگرس , قار سو یول , قارتال سازه آذربایجان , قارتال سنگ سرین بولاق , قاسم صنعت مارون , قاصدعمران شرق , قافلان دیماس , قافلان سو راه ساز , قافلانسو , قالا , قالان یورد , قالب پیشواز امـیدیـه , قامت سازه اترک , قامت سوردار خزر , قاموس مشعل , قان تاندیر اوجالان , قانون سازه گلستان , قایـا الکتریک آذربایجان , قایـا آلتون اینشاآت , قائد بتون زاگرس , قائد بنای تخت جمشید پارس , قائد گستر پارس , قائد گستردورود , قائم برج زاگرس , قائم برج طبرستان , قائم راه فروزان , قائم صخره خاور , قائم گستر ایده , قائم گستر خاتم , قائم گستر نور , قائم معماران باختر , قائم مـهر نیرو , قائم نیرو جهانبین , قبادبویر دنا , قبادگسترانشان , قبای غنچه , قدر اب دان کرمان , قدر ساز خوزستان , قدر شـهریـاران انوشیروان , قدر صادق شیراز , قدر کوشای نوین , قدرت , قدرت اعتماد , قدرت افزای قلعه طبرستان , قدرت آفتاب جنوب , قدرت برق آوران آراد , قدرت پردازش توس , قدرت رسان نوین گلستان , قدرت سازه گستر آرمان , قدرت گستر البرز , قدرت نشان انرژی سبز تبرستان , قدرت نیرو هخامنش , قدردژ , قدرراه کاران , قدرکار , قدرکاران مبتکرپارس , قدس آزاد , قدس محکم تبریز , قدیم راه , قراجه آسمان شرق شیرو , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء-بعثت , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء-سماوات , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- اروندان , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- امـین , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- حرا , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- صدف , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- عاشورا , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- علی ابن ابیطالب( , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- عمران ساحل , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- نصر , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)- نیروگستر , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-امـید پارس , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-ثارالله , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-جوادالائمـه(ع) , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-دریـاساحل , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-سیدالشـهدا(ع) , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-شـهیدرجایی , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-عمران صنعت , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-عمران نینوا , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-فجر , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-مکین , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص)-ولیعصر(عج) , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص) - الهادی(ع) , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص) - رهاب , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص) - عمران , قرارگاه سازندگی خاتم الانبیـاء(ص) - فاطر , قرارگاه سازندگی قائم(عج) آجا , قراول سازه ساری , قرن بتن سازان , قره آغاج فن آوران , قره خضربنا , قره داش نما , قره مـیسین غرب , قره یول نازلو چای , قره‌آغاج بتن , قزل پی زاهدان , قزل توپراق آذر , قزل جوش خوی , قزل دیوار ارسباران , قزل عمارت تبریز , قزل قارتال تبریز , قزل قلعه بندر , قزل قیـه سهند , قزل یول ایمن , قزوین بنا پارس , قزوین سازه سازان , قشلاق قیر , قشنگ نمای بوشـهر , قصر آرای شیراز , قصر آینـه پارسیـان , قصر بلورین فارس , قصر پاییزان , قصر سازان شـهرام , قصر سازان هگمتانـه , قصر سازه آسیـا , قصر سازه کامبادن , قصر سازه مـهتاب , قصر طلایی سپاهان , قصر موج همدان , قصر نور دالاهو , قصرافروز زرین , قصرالدشت بروجن , قصرالدشت شفق بتن , قصربنای سبلان , قصرخدمات , قصرسازامـیدپارس , قصرسازان حبیب , قصرسازانری , قصرسازه اردوان , قصرطلایی سپهر , قطب تربت , قطب صنعت زاگرس , قطب نیروی آراتا , قطران آب شمال , قطران آب کرمان , قطران سازه البرز , قطران گستر دشت , قطران گستر شمال جویبار , قطران گسترحلوان , قطران نم کشت شیروان , قطره امـید باقران , قطره آب طبیعت سبز , قطره آب گستر البرز , قطره باران پرشین , قطره باران سازه سهند , قطره باران کومش , قطره باران کوهساران , قطره پرتاب نور , قطره گستر پهناب طبرستان , قطره گستر توس , قطره گستران افق آذر آب , قطعه پردازان ماهور گستر جنوب , قطعه سازان ارجان , قطعه سازان ایمن , قطعه سازان حفاری جنوب , قفا , قلات کوهمره دوگنبدان , قلعه آب پی ارس , قلعه برج الماس , قلعه برزین غرب , قلعه پی خاک سازان کلوت , قلعه توس رستم , قلعه چای سهند , قلعه خزر شمال , قلعه رهاب ساتراپ , قلعه ساز امـید , قلعه ساز آرمـه , قلعه ساز سانان , قلعه سازان ایلام , قلعه سازان بام نور , قلعه سازان توانمند , قلعه سازان جهان , قلعه سازان خرم , قلعه سازان ساحل , قلعه سازان سلاطین شـهر , قلعه سازان طلوعری , قلعه سازان کویر سمنگان , قلعه سازان کهن گرگان , قلعه سازان لیرزرد ایذه , قلعه سازان لیلان , قلعه سازان مطمئن سی سخت , قلعه سازان هرمز , قلعه عالی خوزستان , قلعه کار آسان , قلعه کاران جنوب , قلعه کوه ایمن دژ , قلعه گستر جنوب , قلعه گستران سبلان , قلعه لرستان , قلعه ناری زاگرس , قلعه نمای تبریز , قلعه نوین تکاب , قلعه نیروی شمال , قلل سازه پارسیـان , قلم بـه ساز نادر , قلمروی اندیشـه , قنات پارس جنوب , قنات ساز اورامان , قنات سازان اهواز , قنات سازه ایلام , قنات سازه سرریز , قندیل ساز سنندج , قندیل مریوان , قنوات توان سازه , قوام بتن شمال , قوام سازان کیـهان آزموده کوشا , قوام سازه اعتماد باختر , قوام سازه شاهین , قوام سازه شاهین طرح بهبهان , قوام سازه ماد , قوس بتن سپاهان , قوس پانیذ شمال , قوس دژ بتن , قوس راه آذر , قوس راه دقیق , قوش بلاغ آذربایجان , قوشا چای زرینـه , قوشا یول آذربایجان , قوم اوت سو , قوی بتن شیراز , قهرمان بتن پارسه , قهرمان رود زرین , قهرمان نمای برنا , قهستان بنای شرق , قهستان سازه شرق , قیرات , قیران راه , قیرکاران طبیعت , قیزل اجاق اردبیل , قیزل تاج شمالغرب , قیزل گونش آذربایجان , قیزل یولار شمالغرب , قیصران سازه پارسوماش , کابک شمال , کابلان نور آذربایجان , کابوک یدک البرز , کابین کاج پارس , کاتد الکتریک , کاج سبز اداک , کاج طلایی زاگرس , کاج کاران سبز صالح , کاج گستر اروند , کاج مـهیـا , کاچار گستر غرب , کاخ سازان افلاک , کاخ سازان امـید ایرانیـان , کاخ سازان برازجان , کاخ نوین طبرستان , کاخسرا گستر شمال , کادرسازه , کادوس ارتباط راد , کادوس آتی ساز , کادوس باروی گیلان , کادوس برج سازه , کادوس بنای پاسارگاد , کادوس بنیـان گیلان , کادوس راه پاسارگاد , کادوس سپهر ایرانیـان زرین , کادوس محیط , کادوس ویرا , کادوسان , کادوسیـان سازه غرب , کار ابنیـه آرتاویل شمالغرب , کار اندیشان دز , کار اندیشان یکان , کار آب اردبیل , کار آب پی , کار آب سازه بوکان , کار آب ساعی نور , کار آب صنعت سیلک , کار آذین خسروشاه , کار آرمـه راستین , کار آزماسیستان , کار آزمای شمال , کار آور بویر , کار آوران شیراز پویـا , کار بند سازه آذر , کار جویـان شـهریـار , کار دانش نیرو غرب , کار راه اندیشـه , کار سازان چهار سو , کار سازان سیمان گستر آرتا , کار سازان ناودیس شمالغرب , کار شیو کومـه , کار طوس نو , کار فراز تپش , کار کیـا راه فارس , کار کیـا کوشک , کار و اندیشـه سارویـه , کار و اندیشـه ماندگار , کار و انرژی بیستون , کار و تجارت آذرین پردیس , کار و صنعت پاژ , کار وصنعت جمال گستر , کار یـار مـهتاب , کارا بتن کشکول , کارا بند ارس , کارا پی گستر آبیدر , کارا پیکر , کارا پیمان آدنیس , کارا تجارت تیراژه , کارا تلفن , کارا خاک سازان آسو , کارا دژ اقبال , کارا دژ گهر , کارا دنیز بنا , کارا دنیز تات , کارا دنیز شن , کارا دنیز کهن , کارا دنیز لار , کارا دنیز یول , کارا رهاب پردیس , کارا رهاب هیما , کارا سازه آوام , کارا سازه سامانـه آرتا , کارا سو دنیز , کارا سیـال قومس , کارا صنعت دراک , کارا صنعت صحرا , کارا صنعت مبتکر سناباد , کارا عمران هیوا , کارا کوشان سپید اسپرلوس , کارا کوشان شیراز , کارا نیرو پیشرو مـهر , کارابتن طبرستان , کاراپل سازند , کاراتجارت ارسباران , کاراتک ابنیـه شرق , کارادنیز , کاراساز , کاراصنعت هیرکانیـا , کارافرین کادوس , کارافن اندیش آرمان پایش , کارافن ایستا , کاراگستر هیرکانیـان , کاران بتن ساری , کاران برزه مروارید , کاران صنعت عقیلی , کاران مـهر صنعت , کاراندیشان آدین ارگ بوشـهر , کاراندیشان فارس , کاراندیشان معرفت , کارایول تبریز , کارآب بنای پارس , کارآفرین صنعت گستر ایرانیـان , کارآفرین گستر بافت , کارآفرینان اسد جنوب , کارآفرینان افلاک خرم , کارآفرینان شیوا , کارآفرینان صنایع فجر تبرستان , کارآفرینان عرش زنگان , کارآفرینان عرصه صنعت , کارآفرینان قیروکارزین , کارآوران صنعت ساختمان , کارآوران مخمل کوه , کاربر گچساران , کاربرد الکترونیک درون صنایع , کاربرد پیمان , کاربردکار , کاربین بنای کهن , کاربین پارسه کار مـیراب , کاربین تاسیسات زاگرس , کاربین کاراسته پارس , کارپات بتن , کارپردازان آبفشان , کارپردازان سادات , کارپردازان ماهر جنوب , کارپویش گیتی , کارتا بتن بارما , کارجویـان مـهر شمال , کاردان بهساز غرب , کاردان پیشتاز داریوش , کاردان تاژ ساز , کاردان راهساز نو اندیشان غرب , کاردان رهنمون , کاردان کرانـه آبسان شرق , کاردان معدن بافق , کاردانان اروم تدبیر , کاردانان پارس زیما , کاردانان عمارت , کاردو عمران غرب , کاردو مکریـان , کاردوک آرای جهان نما , کارزان بتن ایلام , کارساران گیل , کارسازان ایلیـا گستر اعلاء , کارسازان صنعت البرز گلستان , کارسازان فرا هنر , کارسان پالایش نواندیش , کارسان صنعت غرب , کارسنج آذربایجان , کارکوله طوس , کارکیـا پاسارگاد , کارکیـا ساز کاسیت , کارگستر لیـان , کارگستران ایده آل آذین تیله نو , کارگشا , کارگشایـان بهمئی , کارمابایرایستا , کارمان دژآب , کارمانیـاولتاژ , کارن پی گستران قشقایی , کارن سخت بتن , کارن شـهاب فراز خراسان شمالی , کارند آرمان گلستان , کارنگ اندیشان هیرکان , کارنو تام بنا , کارنیک شـهریـار , کارو فرداد قهستان , کاروان ساخت مشگین , کاروان سبز سازان شـهر , کاروان گاز چی چست , کارواندر , کارورزان ستاره البرز , کارورزان کارآفرین شـهریـار , کارورزان معروف ستاره , کارورزان نگین سهند , کارون آب آروین , کارون جوان خوزستان , کارون دژ ایستا , کارون راه ایذه , کارون راه خرمشـهر , کارون رکعت ایذه , کارون ساخت چهارمحال , کارون سازان آرمان , کارون سازه سمنگان , کارون شرب , کارون شرب سازه مارون , کارون فن آورجنوب , کاریـاب جوش , کاریـان مشـهد , کاریز ابنیـه جزیره , کاریز آب پرشیـا , کاریز پار , کاریز آب کاوش , کاریز آب نما گلستان , کاریز آرمـه طبرستان , کاریز بتن روشا , کاریز بتن شمال , کاریز بستر گلستان , کاریز بنای البرز , کاریز بندر , کاریز پویـا مارون , کاریز پی هیرکان , کاریز دژ آرمـه , کاریز دژ پرند , کاریز دشت مغان , کاریز دشتستان , کاریز راه زاگرس , کاریز راه کاسپین , کاریز ساخت ارک , کاریز سازان توس , کاریز سازه افق , کاریز سازه آب شیروان , کاریز سازه آذربایجان , کاریز سازه خرم , کاریز ساینا , کاریز سرحد , کاریز عمران نیـاوران , کاریز کاران ملک ری , کاریز گستران ژیـان , کاریز مـهر خوزستان , کاریز نگار بهینـه سالوک , کاریز هگمتانـه بوعلی , کاریزکندوان , کاریزهیدروسازه , کاریکار , کاریگابتن , کارین ژیوار , کارین صنعت آریـا , کازه , کاژان سازه سنـه , کاژه بتن شـهر , کاژه بتن قرن , کاژه بتن نیوساد , کاژه پناه , کاژه سازه اقلیم , کاژه سازه آریـا , کاژه سازه سپید , کاژه سانان دژ ماد , کاژه طرح آرمـین کابک آرسان , کاژه هراز سازه , کاسپین ارگ آمل , کاسپین الکتریک نکا , کاسپین بتن سازه گستران شمال , کاسپین بتن مامطیر , کاسپین برتر ایرانیـان , کاسپین برج ساورز , کاسپین برج شـهرک , کاسپین بنای هرم , کاسپین پترو دژ سازه , کاسپین پروژه بابل , کاسپین تابش آسیـا , کاسپین تکین ساز , کاسپین سازه ابریشم , کاسپین سازه بویر تاج دنا , کاسپین سازه جهان نما , کاسپین سازه محراب , کاسپین سازه نیوساد , کاسپین صنعت ارطه , کاسپین صنعت نمـین , کاسپین عمارت ساورز , کاسپین عمران آپامـه , کاسپین عمران ساورز , کاسپین عمران شمال , کاسپین عمران هخامنش , کاسپین کار هراز , کاسپین ماموت سازه , کاسپین نارون آپامـه , کاسپین نیرو گستر قائم , کاسپین نیروی برق طبرستان , کاسر , کاسکین شرق , کاسیـان سازه جم , کاسیت استحکام غرب , کاسیت الکتریک غرب , کاسیت بتن افلاک , کاسیت سازه پارس , کاسیت سازه زاگرس , کاسیت طرح ایلام , کاشالوت , کاشانـه آفرین شاهرود , کاشانـه بنای زاهدان , کاشانـه پایدار خزر , کاشانـه ساز مدائن , کاشانـه سازان امـیر , کاشانـه سازان بهپاس , کاشانـه سازان جنوب , کاشانـه سازان سما , کاشانـه سازان نقشین فام , کاشانـه سازه گستر پارس , کاشانـه سپهر لارستان , کاشانـه صنعت جنوب اهواز , کاشانـه گستر شمال , کاشانـه گستران اتحاد , کاشف آرمـه شرق , کاشف بنای گلشن , کاشف صنعت پرشین , کاشفان سازه بیـهق , کافل آریـا توس , کافل صنعت , کافیلو سازه , کال برج راه خراسان شمالی , کالابرق مانشت , کالارستون , کالبد ساخت ابادگران , کالسکه سبز شـهر , کالوت صنعت , کالوج بنا , کالوج سازه , کالیس بتن , کامالون , کامپوزیت سازه آساک , کامپوزیت گستر نوین غرب , کامپیوتری برگ , کامران صنعت آریـا , کامران طرح زاگرس , کامران کار ایذه , کامران گستر ایزج , کامسازبتن غرب , کامکاران صدیق جنوب , کامکارسازه جنوب , کامل سازه ساری , کامل نیروی پویـا , کاملیـا اقلیم , کاملیـا آوید , کاملیـا پایدار , کاملیـا پرهون , کاملیـا خشت , کاملیـا شفق , کاملیـا قرن , کامور ایستا سازه , کامور بهسازان وسام , کامـیاب صنعت پیشتاز , کامـیاب عمران ویرا , کامـیاب گستر بردیـا , کامـیار جنوب , کامـیار نشان بختیـاری , کامـیار نمای خوزستان , کامـیاران دشت جنوب , کامـیاران راه دیبا , کامـیاران ساخت گیتی بام , کان راه , کان رود گستر افق , کان کریت پارس , کانال بتن , کانال برج شیراز , کانال دژ سپاهان , کانال سازان پارس , کانال کار سبلان , کاناوه , کانرود ساز آب , کانرود سازه , کانرودبنای ایساتیس , کانرودپی , کانسار جویـان پارس , کانسارگسترطبرستان , کانور , کانی آذرین پیمان , کانی پروژه نوین ایلام , کانی سازان عرش , کانی سازان گنجنامـه , کانی فراز زاگرس , کانی گران ساری , کانی گستر بیستون , کانیـا بنا راه غرب , کانیـار بتن ژینا , کانیـار برنا اترک , کانیـار بنا ماکان , کاواک ایستا , کاواک آب آریوبرزن , کاوان صنعت پایدار ایلام , کاوان غرب زاگرس , کاوان نقش پایدار , کاوش ابنیـه شرق , کاوش اهرام یدک گاهنگان , کاوش ایستا پی , کاوش آب فردوس , کاوش بتن کار خراسان شمالی , کاوش برق پردیس , کاوش بنای هگمتان , کاوش بهسازه لنگرود , کاوش پالایش صنعت جنوب , کاوش پی ارک تبریز , کاوش پیمان راه , کاوش تابش سپاهان , کاوش تاسیسات هگمتانـه , کاوش ثمـین هفشجان , کاوش دینامـیک آب , کاوش راه استرآباد , کاوش راه سگال , کاوش راه کیـان , کاوش زمـین فرداد بنا , کاوش زمـین متین , کاوش زمـین مـهر کویر , کاوش سازه ابنیـه آریـا , کاوش سازه امـین , کاوش سازه سازان مازند , کاوش سبز کارمانیـا , کاوش شـهر کامکار , کاوش صنعت ایلام , کاوش صنعت عصر کهن , کاوش صنعت کارون , کاوش صنعت مراغه , کاوش صنعت نوژان , کاوش عمران چابک , کاوش عمران سبلان , کاوش عمران شقایق , کاوش کار بنا , کاوش گر وش کار شرق , کاوش گران ابنیـه افلاک , کاوش گستر رها , کاوش گستران شاهرخ , کاوش مکانیزه فن آور , کاوش مـهاب گلستان , کاوش مـهر زاگرس , کاوش مـیراث کهن , کاوش نشت آب بنا , کاوش نیرو گستر پاژ , کاوش نیرشتاز طرح , کاوش یـاران زمـین , کاوشگر صنعت رهرو , کاوشگران امـید اسپادانا , کاوشگران انرژی , کاوشگران ایستا کوش , کاوشگران برق البرز , کاوشگران پاک صنعت نصر , کاوشگران داراب زمـین , کاوشگران دشت آذر , کاوشگران راستین اوج اترک , کاوشگران ساز فرزانـه , کاوشگران سبز کرخه , کاوشگران صنایع ولتاژی فراز , کاوشگران صنعت و سازه , کاوشگران عمران جنوب , کاوشگران نارون فولاد راه سترگ , کاوشگران نصر بافق , کاوک معدن هگمتانـه , کاووش طرح آیسا , کاووش گران پارس , کاوه آبادگران راه فراز گیل , کاوه بتون , کاوه برج ارگ , کاوه بنای برد نشانده , کاوه تک سازه زرین , کاوه توان شـهرکرد , کاوه سازان سهند پادنا , کاوه صنعت پردازش , کاوه کار تاراز , کاوه کار کوهستان , کاوه کاران حمـید , کاوه کاران زبده , کاویـان بتن آذربایجان , کاویـان بنای اهواز , کاویـان بنای آراد , کاویـان خشت آپادانا , کاویـان دژ البرز , کاویـان دژ انشان , کاویـان رود اسفراین , کاویـان سازان سبز , کاویـان سازان کوهستان , کاویـان سازه آریـا , کاویـان سازه آژند , کاویـان سازه خاوران , کاویـان سازه شرق , کاویـان سازه قرن , کاویـان صنعت خراسان جنوبی , کاویـان صنعت عمران بهنام , کاویـان عمران آدراپانا , کاویـان کار , کاویـان مـهر پردیس , کاویـان نیروی شمال , کاه گل سازه کادوس , کاهار سازه پایدار , کاهنربا , کایـا سیویل , کایرکاران البرز , کائولین سازه , کبودان بنای پایدار , کبودسازه شمال , کبیر استوار پایدار , کبیر راه سد , کبیر سازان جنوب , کبیر سازه طبرستان , کبیر کوه افلاک , کبیر معمار فرزام , کبیربنای مدرن گیل , کبیرسازان کلاته , کبیرکوه ساز , کپاچین , کپار , کپسول آزمون خوزستان , کتام سازان خزر , کتام عمران جنوب , کتیبه ارومـیه , کتیبه آهنین جنوب , کتیبه بتن غرب , کتیبه پایدار , کتیبه ساز مـهر , کتیبه سازان آذرخش , کتیبه سازان کوشا , کتیبه سازان هامون , کتیبه سرای امجد , کتیبه سرای گلستان , کتیوان آرمـه , کج درخت سبز رضوی , کجوهک , کرال سازان آران , کرال نیرو پایـا سیستم , کران پایـه غرب , کران توسعه پارس , کران دریـا , کران رود پارس , کران رود ماهان خلیج فارس , کران سازه کادوس , کران طراحان البرز , کران گستراهواز , کران مسیر , کرانـه گیتی سپهر , کرخه شرب , کرد سازه زاگرس , کرسنک خطوط , کرسنگ , کرسی گاز بروجن , کرفه جنوب هرمزگان , کرمان اسپریچ , کرمان الکتروتابان , کرمان بیس , کرمان پتک , کرمان پرنیـا , کرمان پوریـا سازه , کرمان تابلو , کرمان تسطیح , کرمان جاده , کرمان جاده کریمان , کرمان جیران , کرمان راستا , کرمان راهسازان شرق , کرمان رویـال سازه , کرمان فائق , کرمان فراز , کرمان کلیدان , کرمان گستر عالی , کرمان گسترش , کرمان نگهدار , کرمان نمابر , کرمان هاتف ارتباط , کرمبل پارس , کرنج پروژه , کروج سازه البرز , کروک راه پارس , کرومـیت سازه آذر , کریـاس بنا ساز , کریچ سازه قم , کریر شـهر , کریم بنیـان , کریمان رعدگستران آفاق , کریمان نیکا سازه , کژال خشت , کژال راگا , کژال طب پایـا , کژال عمران ویستا ,اءصنعت جنوب ,ب و کار قانع کامران ,را زاگرس لرستان ,را سازه مبین ,را سازه هفت الماس ,راپی دیلم ,ری آرمـه آریـانا ,ری آفرین جنوب ,ری بتن جنوب ,ری برج تفتان ,ری پی تبریز ,ری دژ قهستان ,ری رهساز هادی ,ری سازان طبرستان ,ری سازه الوند ,ری سازه ایلیـا ,ری سازه زاگرس ,ری سازه شکیبا مرکزی ,ری سازه ماداکتو ,ری طاق تیسفون ,ری گاز جنوب ,ری نوین سازه , کشاورز یـاران ابتکار آور , کشاورزی راه سبز امـید , کشاورزی سبز گستر سملقان , کشاورزی منظرسازان یزد , کشاورزی و دامداری طراوت دشت فیروزآباد , کشاورزی و عمرانی طنین گستر شمال , کشاورزی ودامپروری لتکا فردوس , کشاورزی یـاسمـین گل شرق , کشت افزاء جام , کشت آب پارس , کشت آب شبنم فارس , کشت کاران جاودان کوشا , کشت و صنعت افراچوب نوشـهر , کشت و صنعت پیوند هراز , کشت و صنعت توسعه طبیعت سبز رامسر , کشت و صنعت طوبی بذر , کشت و صنعت طوبی شمال , کشت و صنعت نوید سرچهان , کشت و صنعت و خدمات فضای سبز جزیره قشم , کشت وصنعت کشاورزی آتیـه سازان سبزاندیش , کشت وصنعت هدیـه بهشتی , کشش اهواز , کشکال ستون , کشکان رود چگنی , کعب سازه سازان یزد , کلات بتن ایلام , کلات سازه دنا , کلات گستر شرق , کلاته سازان مـیر , کلار پیمان جنوب , کلار گاز زاگرس , کلاسر اهواز , کلاک بام , کلاله سبز شایـان , کلان جلگه برنا نوید , کلان راه کیـان کار , کلان ساز پیروز , کلان سازان آسمان کویر یزد , کلان سازه خاوران توس , کلان سازه سینا , کلان طرح ارس , کلان طرح اندیش , کلان گستر ارومـیه , کلان گستر گاز ارسنجان , کلان یـاسوج , کلبه پوشش سازان گلستان , کلبه روح افزا , کلبه ساز ایلام , کلبه ساز آریـای خزر , کلبه سازان دالاهو , کلبه سازان دیماس جوان , کلبه سازان طارق , کلبه سازان فهیم , کلبه سازان گچساران , کلبه سازان ماداکتو , کلبه سازان ماندگار پاسارگاد , کلبه سازان مدرن طبرستان , کلبه سبز کلاردشت , کلبه سبزپارسیـان , کلبه سنگی ارومـیه , کلبه طلایی ساحل , کلبه عمران پاسارگاد , کلبه عمران تبریز , کلبه گستر ملایر , کلبه نما ایساتیس , کلبه هشت بهشت , کلند ساختمان , کلوان یول آذربایجان , کلوت راه کویر , کلوخ پی , کلون کوب سپاهان , کلوین , کلهر سازه ایلام , کلهر غرب , کلهرنیروغرب , کلیدر راه پارسیـان , کمال صنعت فراهان , کمال گسترآریـا , کمان پیمان , کمان داران صنعت فارس , کمان سازه جنوب , کمان کوه ایلام , کمانش غرب , کمانش کارون خوزستان , کمانـه طراح مارون دژ , کماوران , کمچه کاران نواندیش , کمر زاگرس , کمر کوه گهر , کمردشت فجر , کمند مشعل , کمندراه بندر , کمـیاب آذین , کنار ایده اوج طرح , کناره گستر خزر , کنتال دژ , کنتال راه , کنترل پروژه و گسترش صنعت آرنگ , کنترل تهویـه توس , کنترل سازان پوینده , کنترل صنعت پژواک , کنترل فرآیند کیمـیا , کنترل نیرو شمال , کنترل و ابزار دقیق کنترل پویـان , کنترل ولت , کنج سازه دنج , کنچی , کندرسازان شمال , کندوان طرح ماندگار , کندوج ابنیـه پارس , کندوج سازه البرز , کنستروکسیون , کنشگران صنعت اکسین , کنشگران کلیجان رستاق , کنعان تاسیسات الوندهمدان , کنکاش ارمند , کنکاش بتن آریـا , کنکاش پروژه پارسه , کنکاش جنوب , کنکاش درخشان جنوب , کنکاش دنا , کنکاش رویـان گروس , کنکاش ره بنا , کنکاش سازه فراز سیراف , کنکاش سروستان سپاهان , کنکاش صنعت افق , کنکاش صنعت پرشین , کنکاش صنعت سپاهان , کنکاش عمارت پردیس , کنکاش عمران سازه , کنکاش کار ماد , کنکاش کاران پارت , کنکاش کلوت , کنکاش گستران پرتو , کنکاش نارون بهار نارنج , کنگاوران زاگرس جنوبی , کگ تهویـه , کوبان راه صدرا , کوبلاژ , کوپاسازشمال , کوپال بتون , کوپال کوشا , کوپال وطن گستر , کوپین , کوتال گیل , کوتک مروارید جنوب , کوتن , کوثر الکتریک خزر , کوثر آذربایجان , کوثر آشیـان زاهدان , کوثر بنیـان کیمـیا , کوثر پی سنندج , کوثر جنوب خیرآباد , کوثر سازه کردستان , کوثر شعله گاز , کوثرآب تبریز , کوثرنگاران باختر , کوچ راه قشقائی , کورپی , کورپی اردبیل , کورش تاراز جنوب , کورش سازه پاسارگاد , کورش صنعت جنوب , کوروس انرژی مـهتا , کوروش بنای آرمان , کوروش پردای جم , کوروش سازه تفتان , کوژ پرداز , کوشا ابنیـه دنا , کوشا الکتریک دنا , کوشا آبادگران آبگستر , کوشا آفرین ابزار , کوشا آفرین توانگستر , کوشا بتن شرق , کوشا برکت , کوشا بنای منارجنبان , کوشا بنیـه خیـاو , کوشا پریم نور ایرانیـان , کوشا پی آژند , کوشا پی سیویل سازه , کوشا تاسیسات شایـان , کوشا تجهیز پاسارگاد , کوشا تدبیر بنیـان , کوشا توان دنا , کوشا توان فراگیر , کوشا خوش ساخت , کوشا دژ اراک , کوشا دژ آفرین روز , کوشا دژ پی , کوشا دژ طراح , کوشا دوام گستران اریـا الاداغ , کوشا ساز درنیکا , کوشا سازان ارشد , کوشا صدر اندیشـه , کوشا صنعت ارم دقیق , کوشا صنعت بیستون , کوشا صنعت پدیده , کوشا صنعت غرب , کوشا صنعت لاهیج , کوشا صنعت ماندگار ایرانیـان , کوشا کار سیرگان , کوشا کار مشـهد , کوشا کاران آسیـا ساز البرز , کوشا کاران کویرکارمانیـا , کوشا کاران گیتی گستر , کوشا کانسار , کوشا کویر اراک , کوشا معمار گیتی آرا , کوشا نوید رضوان آروند , کوشا نوین هشترود , کوشا نیر گستر فارس , کوشا نیرو مدرن , کوشا نیروی طبرستان , کوشا هوشمند کرمان , کوشاآبادگران مـینودر , کوشاراه ساعی , کوشاسازان آرتابهینـه , کوشاکار مسجدسلیمان , کوشاگران ترانس جنوب , کوشاگران زمان , کوشاگران عرصه سازندگی , کوشان اوج عصر راسخ , کوشان برج غرب , کوشان بنای چی چست سبز , کوشان راه جنوب گچساران , کوشان راه کرج , کوشان فراز تات , کوشان کاران , کوشاوران برق آریـا , کوشش بتن بندر , کوشش پیـام گستر کویر کرمان , کوشش سیـال هفتواد , کوشش صنعت تاوریژ , کوشش صنعت کومش , کوشش فرایند اسکان , کوشش کار ظفر , کوشش کاران آنزان , کوشش کاران راهساز , کوشش کاران سرزمـین خوزستان , کوشش کاران هیراد , کوشش گستر توس , کوشش گستر قهستان , کوشش مدام لرستان , کوشش وردنجان , کوشش ورزان بندر , کوشک آرای لاریز بتون , کوشک آوران دنا , کوشک باختر , کوشک بالابران سپهر بجنورد , کوشک دژ سازه پارسیـان , کوشک سار , کوشک سازان آب وخاک , کوشک سازان بوکان , کوشک سازان غرب , کوشک سازان فجر آذربایجان , کوشک سپید خرم , کوشک فدک بیـهق , کوشک فراتاش , کوشک ماه , کوشک یـابان مرکزی , کوشکار شـهرکرد , کوشیـار مبین , کوشینـه کاران پارس , کوگان نیرو سازه , کولا برق غرب , کولاب سازه غرب , کولاب طرح اکباتان , کولاب فر , کولاب کهن دژ , کولاد کومـه همدان , کولاک آکام روژین , کولاک بتن اترک , کولاک خزر شمال , کولاک سیـال بنای سها , کولدوفور , کولن بیل , کوماج آب آسیـا , کومش آسای پویـا , کومش سور , کومـه بنای البرز , کومـه بنای گیل , کومـه ساباط مازند , کومـه ساز ارس , کومـه ساز پارسوماش , کومـه ساز پایدار آرین , کومـه ساز مرصوص , کومـه سازان ایمن گیل , کومـه سازان آپادانا , کومـه سازان بشار , کومـه سازان بیتا , کومـه سازان پاسارگاد , کومـه سازان زاگرس , کومـه سازان سینا , کومـه سازان شمال , کومـه سازان صحرا , کومـه سازان مازند , کومـه سبز آبادگران , کومـه گستر آرمانی , کومـه مازندسفید , کومـین زاد یدک , کوه آب کاوش ارم , کوه بر جنوب بهبهان , کوه بر کاریز , کوه برج آسیـا , کوه برعرش ساز , کوه بنان غرب , کوه پا ساری , کوه پایـه سازه خراسان , کوه پل توس , کوه پیر ماهور , کوه پیکرسازه مرکزی , کوه تراش غرب , کوه دره درکا طبرستان , کوه دشت پارسیـان , کوه دشت گیلان , کوه دشت یـاسوج , کوه روز , کوه ریز قلعه , کوه زران سازه سنجابی , کوه ساران شاهین خوزستان , کوه سازه باختر , کوه سپیدغرب , کوه سرد , کوه سرک گنبد , کوه سفید گلزاران , کوه سفید ممبین , کوه الوند , کوه بختیـاری , کوه تیزرو پارسیـان , کوه شـهر ساز خزر , کوه فن , کوه کار خرم , کوه کلا , کوه کن ژرفا , کوه گل سی سخت , کوه وش بنا شالوده , کوهاب , کوهبان سبلان راه , کوهپات , کوهپایـه جابر آبدانان , کوهپایـه یـاسوج , کوهپل , کوهداران کوشا توژال , کوهدشت , کوهدشت آمایش گلستان , کوهدشت جاوید , کوهدشت راه سامان شیراز , کوهدشت راه گلستان , کوهدشت زیبای گلستان , کوهرنگ بنا آذر , کوهرنگ سازه لاله , کوهرنگ نگین , کوهسار آذغان , کوهسار راه شیراز , کوهساران آبدانان , کوهساران بهبهان , کوهساران دره نی , کوهساران دشت گل گچساران , کوهساران صنعت بردیـا , کوهساران طالش دژ , کوهسازان مـیهن , کوهستان راه رامـهرمز , کوهستان راه کردستان , کوهسر آپادانا , کوهسنگ کاوه , کوهکن راه گلستان , کوهکنان بویراحمد , کوهیـار بندر , کوهین دژ کومش , کوی سازان آرتمـیس , کویر اوشیدا رایـان نیرو , کویر آرایـان سازه , کویر راه افق , کویر راه قهستان , کویر سازان , کویر سازان افق خارستان , کویر سازان بشرویـه , کویر سازان پناه مسیر , کویر سازه کورین , کویر کینو , کویر نیرو بیرجند , کویر نیروی شـهداد , کویر نیروی هامون , کویردشت انشان , کویرزدا بیرجند , کویرسازان اندیمشک , کویرسازان هامون , کویک سازه هرمز , کهر با نیرو آذر ساختار تاوریژ , کهربا ارشک , کهربا اسکان نیروی فارس , کهربا بنای تندیس , کهربا پرش صنعت مـهرگان , کهربا تندیس شـهر راز , کهربا سازان گلستان , کهربا طرح شینا , کهربا غرب , کهربا گستران آریـا , کهرباپرداز , کهرباصنعت مازند , کهرباگستر , کهرباگستربندر , کهربای افلاک ساز , کهربای خوزستان , کهربای سپاهان حفار , کهریز آب سازه , کهریز سازان , کهریزتجهیزشرق , کهزاد سازه اهواز , کهکشان برج سازان کویر , کهکشان پی راسپینا , کهکشان راه الوند(سهامـی خاص) , کهکشان راه پیروز , کهکشان راه ماهور , کهکشان ساز دشت رفسنجان , کهکشان سازه پرگاس , کهکشان صنعت سینا , کهکشان صنعت مطبوع , کهکشان عمران پارس , کهکیلویـه بتن ساز , کهلان سهند , کهمان بتن غرب , کهمان سازه بتن , کهمان سازه سلسله , کهمان سازه شـهر , کهن ارگ بیستون , کهن افزیر کاسپین شمال , کهن آسین سازه تجهیز , کهن بام کرمان , کهن بتن جم , کهن بتن مـیهن , کهن برج آسمان , کهن بنای جنوب , کهن بنایری , کهن بوم سازه آریـا , کهن بوم وبر آذر پاد , کهن پارس گچساران , کهن پژوهان نیمروز , کهن پی پاریز , کهن پی جم , کهن پی سرا سازه پایدار , کهن پی قرن , کهن پی مدائن , کهن پیکر طلوع راه , کهن جویمند آرمان گناباد , کهن خاک جم , کهن خاک قرن , کهن خاک کویر , کهن خشت اقلیم , کهن خشت پایدار , کهن دژ ارومـیه , کهن دژ آناهیتا , کهن دژ آینده , کهن دژ بنیـان , کهن دژ بیستون , کهن دژ پاسارگاد , کهن دژ جرون , کهن دژ چلیپا , کهن دژ خارا , کهن دژ سازه , کهن دژ سهند , کهن دژ سیروس , کهن دژ شاهکار , کهن دژ شـهر , کهن دژ فراهان , کهن دژ مـهر البرز , کهن دژ یـاران , کهن دژسروشان , کهن دژماداکتو , کهن دژمارو , کهن دیـار بیرجند , کهن دیـار زنگان , کهن دیـار لرستان , کهن رادمان نیلگون , کهن راه الوند , کهن رهپویـان برق البرز کهربا , کهن رهسازه طبس , کهن ساخت ارسباران , کهن ساروج شاخص مغان , کهن ساز البرز , کهن ساز آب , کهن سازان ارم , کهن سازان اهورا , کهن سازان آساره , کهن سازان سبز سناباد , کهن سازان شاهین دژ ارم , کهن سازان مبین , کهن سازبافت , کهن سازندگان ابنیـه و نقشـه برداران , کهن سازه ساوه , کهن سازه کوشا , کهن سرای نیلان , کهن سرو زاگرس , کهن صالح پارس , کهن صنعت خراسان , کهن عمران بوعلی , کهن قنوات ری , کهن کاران , کهن کوش کویر , کهن کوی و برزن , کهن کهریز مـیهه , کهن گستر رعد , کهن ماه برج افروز , کهن معدن کندوان , کهن مـیر پارلاق , کهندژ بام البرز , کهندژسازه آرامـیس , کهندژسازه پهناور , کهیـار سازه جنوب , کیـا اطلس راگا , کیـا انتقال نورآفرین , کیـا آژند پی , کیـا بتن اهورا , کیـا بتن ساورز , کیـا بهساز اندیش ماد , کیـا بهساز گیل , کیـا پی اسپادانا , کیـا پی اسپوتا , کیـا پی متین , کیـا پیمان خرم آباد , کیـا تبار افلاک , کیـا دشت طبرستان , کیـا دنیز , کیـا راه فارس , کیـا رهاب ارگ , کیـا رهاب بهزاد , کیـا ژنراتور شرق , کیـا سازه سهیل , کیـا سازه شاهین , کیـا سازه کبگیـان , کیـا سازه کرمان , کیـا سازه گرین , کیـا سازه ماکان , کیـا سراب خرم , کیـا سیویل آراد , کیـا صنعت پاوه , کیـا صنعت کارون , کیـا صنعت مازندران , کیـا عمران نامـی , کیـا کومـه کرانـه , کیـا نیروی نور سازان اعتماد , کیـااکسین اروند , کیـاتل , کیـاراد , کیـارس گستر جنوب , کیـارش سازه نوین کاسپین , کیـاری , کیـاشید طاها , کیـاکارشیروان , کیـالان سازه پارس , کیـامترسازه , کیـامکی جلفا , کیـان ابنیـه زاگرس , کیـان ابنیـه فردوس , کیـان ارکان فارس , کیـان اسوه سازان , کیـان الکتریک سپهر بارثاوا , کیـان اندیشان توان , کیـان آب آوین پارس , کیـان آب زاگرس , کیـان آب شرق , کیـان آب گروه , کیـان آبخیز سبز , کیـان آراد , کیـان آراد جهان پویش , کیـان آرای کویر یزد , کیـان آرمـه پویـا , کیـان آسایش نـهاوند , کیـان آفروز افلاک , کیـان آلاچیق نوین شیراز , کیـان باران فارس , کیـان باستان کویر , کیـان بافت معماری , کیـان بتن جوکار , کیـان بتن شرق , کیـان بتن کاوش اختر , کیـان بتن ماهان , کیـان بتون پارسه , کیـان برج پاسارگاد , کیـان بلور تهویـه مـینو , کیـان بنا اهواز , کیـان بنا لرستان , کیـان بنای ایساتیس , کیـان بنای جاوید , کیـان بنای سینا , کیـان پارس آرسام , کیـان پارس برومند , کیـان پارس جهان بین , کیـان پارس سپاهان , کیـان پایـاب , کیـان پدیده پرتو , کیـان پرتو اسپادانا , کیـان پژوهان صنعت آسیـا , کیـان پل بویر , کیـان پویش سپید زاگرس , کیـان پی ارگ , کیـان پی الوند , کیـان پی جم , کیـان پی سازان آذر , کیـان پی سازه هامون , کیـان پی صدرا , کیـان پی هگمتان , کیـان تابان شمس , کیـان تابلوی آذربایجان , کیـان تاسیسات ویژن , کیـان تلاش پارسوماش , کیـان جاوید پترو پارس , کیـان جم خلیج فارس , کیـان حساس توان , کیـان خشت دایـان , کیـان خطوط غرب , کیـان دامغان , کیـان دژ اباد سازان ماندگار , کیـان دژ بنای بوشـهر , کیـان دژ توس , کیـان دژ دماوند , کیـان د‍ژ سنندج , کیـان دژ سهند جنوب , کیـان دژ گنجینـه , کیـان دیزل الکتریک , کیـان راه اراک , کیـان راه آزادی , کیـان راه سازان مارون , کیـان راه سازی مـهرآرا , کیـان راهبرد خوزستان , کیـان رعد بهداد , کیـان روئین سرا , کیـان ره رو بینش پژوه , کیـان ره ساز بلورین , کیـان زر آب نوین , کیـان ساحل ساری , کیـان ساخت برومند , کیـان ساخت ساورز , کیـان ساروج زاگرس , کیـان سازان ایذه , کیـان سازان بلند پایـه شیراز , کیـان سازان شفق خنداب , کیـان سازه الوند , کیـان سازه آرام , کیـان سازه بارثاوا , کیـان سازه بنوار , کیـان سازه پایـا پارت پاژ , کیـان سازه شیراز , کیـان سازه کاشان , کیـان سازه کوشش , کیـان سازه گستر بلاد نوین ایرانیـان , کیـان سازه هیرکانیـان , کیـان سبز سهند , کیـان ستون آسمان , کیـان سیـال پارسه , کیـان شار , کیـان شرر باختر , کیـان شـهباز , کیـان صنعت اترک , کیـان صنعت توحید , کیـان صنعت سوشیـانت , کیـان صنعت شـهباز , کیـان صنعت فولاد پارسیـان , کیـان صنعت کیمـیا , کیـان صنعت متین , کیـان طاق پردیس , کیـان طاق سازه , کیـان عمران ساینا , کیـان قطره شـهر خورشید , کیـان کار لرستان , کیـان کاشان قزوین , کیـان کوثر روا گستران , کیـان گاز بوتیـا , کیـان گستر اتحاد , کیـان گستر افلاک اسکان , کیـان گستر آنزان , کیـان گستر صنعت یزد , کیـان گستر کرانـه توس , کیـان گستر گواشیر , کیـان گستران سبز دشت , کیـان گسترزاگرس , کیـان گوهر کاوش انرژی , کیـان محور هومان , کیـان مـهر ستایش , کیـان نگاشت پارس , کیـان نما کاوان آوید , کیـان نمای الوند , کیـان نمای غرب , کیـان نوتاش ساز , کیـان نیرو اراک , کیـان نیرو پرداز , کیـان نیرو سازان زمرد شرق , کیـان نیرو غرب مـهرگان , کیـان وزین لیـان , کیـان هستی گستر , کیـانا بهساز سپهر , کیـانا پترو انرژی , کیـانا عمران خلیج فارس , کیـانا گستر قابوس , کیـاوش سازه پازنان , کیـاوش سازه سپیدار , کیـاوش سازه گلستان , کیـاوش عمران شـهرداد , کیـاوش عمران کوروش بزرگ , کیـاوش عمران مارون , کیت رو پی پارسی , کیترو ساخت سوادکوه , کیجا ساروج , کیدو سازه غرب , کیسا سازه پارس , کیسان صنعت پارسیـان , کیسم راه لنگرود , کیسم شمال , کیسون , کیسون بنا راه , کیش اسپارک , کیش آب و خاک , کیش آیلند سیلز اند سرویسز , کیش گستر دژ , کیش لایتینگ , کیفیت سازه فدک , کیفیت سنجش هرمزگان , کیفیت گستر اعتماد , کیفیت گستر خزر , کیفیت گسترش آریـا , کیله سیپان عمران , کیمـه پویـان طبرستان , کیمـه ساز ه صنم , کیمـه سازان تالار قائم , کیمـه سازان کاسپین , کیمـه سازان کهن , کیمـه گسترگلستان , کیمـیا اریکه ایرانیـان , کیمـیا الکترونیک پارس , کیمـیا آفرینان پاسارگاد , کیمـیا باختران ماهان , کیمـیا بتن تاوریژ , کیمـیا بتن خزر , کیمـیا بتون کویر , کیمـیا برج بابل , کیمـیا برق شرق , کیمـیا بنای رایـان , کیمـیا بنای لیلان , کیمـیا پارس تمدن , کیمـیا پارس سلمان , کیمـیا پتروگاز ایلیـا , کیمـیا پی تبریز , کیمـیا پی ساتراپ , کیمـیا تابش گستران کوشا , کیمـیا تهویـه توس , کیمـیا تیراژه قرن , کیمـیا دانان انشان , کیمـیا راه ثمـین , کیمـیا رسانان رایـان سازه , کیمـیا روشن صنعت , کیمـیا رهرو گستر گواشیر , کیمـیا ساخت یـاسوج , کیمـیا ساز ارمغان , کیمـیا سازان پارس , کیمـیا سازان چشام , کیمـیا سازه توسعه گستر اریکه , کیمـیا سازه خزر , کیمـیا سازه سگال , کیمـیا سازه ماندگار , کیمـیا سازه مجد , کیمـیا سبز حکیم , کیمـیا سروش پاسارگاد , کیمـیا صنعت الوند , کیمـیا صنعت ایزج , کیمـیا صنعت آرشام سازه , کیمـیا صنعت تیلار , کیمـیا صنعت مـهر جنوب اروند , کیمـیا طرح اسپادان , کیمـیا طوس پونـه , کیمـیا کار امـیدیـه , کیمـیا کاران ورامـین , کیمـیا کتیبه پایدار , کیمـیا کوشان افق , کیمـیا گاز دالاهو , کیمـیا گستر امن طبرستان , کیمـیا گستر خاوران , کیمـیا گستر دیزین , کیمـیا گستر فرادامنـه , کیمـیا ملک زیتون , کیمـیا نامـی کهن , کیمـیا نصب طبرستان , کیمـیا نفت سپهر , کیمـیا نوساز باختر , کیمـیا نیرو آپادانا , کیمـیا نیرو شمال , کیمـیا نیرو گستر صانع , کیمـیا هنگار نوین , کیمـیاتجهیز دنا , کیمـیارودبار , کیمـیاگران سازه جنوب , کیمـیاگران عمران فرازشایستگان , کیمـیامحورلجور , کیمـیای آب وخاک هستی , کیمـیای حیـات پارس , کیمـیای سبز سراب , کیمـیای سبز لرستان , کینو پارس آریـا , کینو فرا روش آریـا , کینوبام صنعت , کیوان ارتباط جنوب , کیوان بنای فارس , کیوان جاوید جنوب , کیوان سازه اسرار , کیوان سازه هرمزگان , کیوان سپید رسام , کیوان صنعت پارس , کیوان صنعت گلستان , کیوان کار شرق , کیوان مدرن کاران , کیـهان ایمن ایرسا , کیـهان آذراب مرکزی , کیـهان برج اراک , کیـهان برج شفق , کیـهان برق اراک , کیـهان بنای غرب , کیـهان بنای هامون , کیـهان پارس نیرو غرب , کیـهان پژوه پویـا , کیـهان پیرا , کیـهان تاسیسات دنا , کیـهان تاوریژ صنعت , کیـهان دژ اندیشـه , کیـهان دشت گلستان , کیـهان راه شـهر سبز , کیـهان راه شیران اراک , کیـهان رعد اوستا , کیـهان ساخت لرستان , کیـهان سازان سپهر , کیـهان سازان مـهر رادین , کیـهان سازان یـابان , کیـهان سازه اترک , کیـهان سازه برانوش , کیـهان سازه پاژ , کیـهان سازه توس , کیـهان سازه راه خراسان , کیـهان سازه عمران , کیـهان سازه هخامنش , کیـهان صنعت آریـا گلشن , کیـهان صنعت خردمند خراسان رضوی , کیـهان صنعت روناش , کیـهان صنعت لوله جنوب , کیـهان صنعت هخامنش , کیـهان طرح ارومـیه , کیـهان طرح کهن دژباختر ارم , کیـهان کینو , کیـهان گستر ارسنگان , کیـهان گستر غرب , کیـهان گستر کارون اهواز , کیـهان گسترزاهدان , کیـهان محور شیراز , کیـهان مسیر , کیـهان مـهداد بتن , کیـهان مـهر شریف , گابرو دیـاموند , گابریس آب آذربایجان , گابریس بتن , گاتا فراز صنعت , گاتا ماز , گاچال نما , گارنو , گاز آب صنعت سهند , گاز بتن سهامـی خاص , گاز پرن پارس , گاز رسانی پرتو گاز , گاز رسانی دولفین گستر مـیبد , گاز رسانی ریسه گاز گیل , گاز رسانی نور افراز لردگان , گاز رسانی هدیـه مشعل , گاز شاخک , گاز گستر لجور , گاز گستر هخامنش , گازآوران بارثاوا , گازآوران قائم تهران , گازرسانان شرق خراسان , گازرسانی ابتکار بابل , گازرسانی افروزنده رفسنجان , گازرسانی امـین ثمر , گازرسانی آرام مشعل , گازرسانی آشیـانـه آتش , گازرسانی تاسیساتی شمال اصفهان , گازرسانی چهره گشای غرب , گازرسانی دنیـا مشعل غرب , گازرسانی سوچین شعله , گازرسانی همت افزا , گازسوزان خلیل بهشـهر , گالی پوش شمال , گام استواران صنعت فرداد , گام برداران افق , گام راستان پارس , گام سازه استوار , گام سیـال شرق , گاما , گاماسیـاب عمران گستر , گامبرون گستر جنوب , گامرون صنعت , گتاب گستر سوادکوه , گچساران آروین , گچساران تجهیز , گچساران شعله مـیر , گدار بتون مسجدسلیمان , گدار سازان بندر , گدار سازان جنوب پارسوماش , گدار سازه جرون , گدازه گستر سورن , گداش , گذر راه آپادانا , گذر ساختار نارگان , گذر ساز , گذر و ابنیـه کاسپین , گذرساز , گراب صنعت دنا , گرامـینـه سبز توس , گرامـینـه سبز خراسان , گرانپایـه پی , گراند کوه کردستان , گرانش راه و ساختمان , گرانش سازه پارس , گرانش سازه کوهدشت , گرانش گستر جنوبگان , گرانیت پی , گرانیت ساز هرمز , گرانیت سازه مرکزی , گرانیت کار یـاسوج , گراویـه سنگ , گرباز , گرجی صنعت تبرستان , گرد آسیـا , گرداب سنگی افلاک , گرداب سنگی لرستان , گرداب نما البرز طوس , گرداب نور رومز , گرداب نور فارس , گرداوه سازان بویراحمد , گردآوران فراشبند , گردرود صومعه سرا , گردش خطوط آریـانا , گردش خطوط مارون , گرسیلی جونقان , گرگان افرند , گرگان آبیـار , گرگان نیک سازه , گرگان ولتاژ افزا , گرم آران افق , گرم ساز کومـه , گرم سیـال تبریز , گرما آفرین کاران , گرما آفرین کویر , گرما راد ماهان اسپادانا , گرما سازان افق , گرما سازان پویش , گرما سازان مرودشت , گرما کار ایلام , گرما کوبان گیلان , گرما گرم هگمتانـه , گرما گستر توسن , گرماآوران گاز , گرمابخشان مسکن بیستون , گرماگستران بهینـه ساز , گرمایش مـیهن آراد , گرمسازان گواشیر درون جنوب شرق , گرمـیان نیروی غرب , گرنگ , گرودمان , گروه اجرایی آژینـه ساز آبدین , گروه انبوه سازان هنزا , گروه اویول آب‌نیرو , گروه ایپک نیروی آذربایجان , گروه آتیـه سازان راه و ابنیـه طلایی , گروه آریـا سازه دیماس , گروه آفرینش های سایوژ , گروه بین المللی آبادراهان پارس , گروه بین المللی توسعه و عمران نصر سپهر , گروه پیشگامان تحول ایرانیـان , گروه توسعه ایده آل سازان شـهر , گروه توسعه فناوری ناران , گروه چهار بستان , گروه خدمات نیروگاهی آتیـه سازان فراز , گروه دلتا گاز مبین , گروه ره آفرینان دشت البرز , گروه ساز , گروه سازندگان بازالت , گروه سازه پردازان بهفر , گروه شصت وهشت تعاون استان خوزستان , گروه صنایع ساختمانی روماک دژسازه , گروه صنعتی انرژیـهای فرآیندی نوین رآکتورساز , گروه صنعتی آذر ساروج شمال , گروه صنعتی آراد کنترل , گروه صنعتی آهن پود شریف , گروه صنعتی بناری , گروه صنعتی بهمن گسترش کیـان , گروه صنعتی رسم آرا , گروه صنعتی سازه پیوند , گروه صنعتی معدنی زرمـهرمارلیک , گروه صنعتی نما ماد پاسارگاد , گروه صنعتی و ساختمانی روماک ابنیـه پارس , گروه صنعتی ویستا پولاد هزاره , گروه طراحان دارکوب بجنورد , گروه طراحی مـهندسی ماژان سیرت شرق , گروه طراحی و مـهندسی پیش گامان راتاآسیـا , گروه طرح ایستا آکام بنا , گروه طرح و ساخت سیلک , گروه عمران بن سازه آوین , گروه عمرانی رهاب عمران سهند , گروه عمرانی یـادمان سازه قرن , گروه فن آوران خجسته , گروه فناوری ارتباطات و اطلاعات شاتل , گروه فنی مـهندسی پانیـا نیرو , گروه فنی مـهندسی صنعتگران عرصه کنترل اسپادانا , گروه فنی مـهندسی مکث سازه امـیرکبیر پارس , گروه فنی مـهندسی نواندیشان پاشا , گروه فنی و مـهندسی ابتکار صنعت سوشیـانت , گروه فنی و مـهندسی آسمانـه گستر ایساتیس , گروه فنی و مـهندسی پیروزان نیروی سروش , گروه فنی ومـهندسی بهساز سگال آریـا , گروه مپنا , گروه مشارکت گهر الکتریک آریـا , گروه معماری عمود , گروه مـهندسان مشاور طرح و مقاومت اسپادانا , گروه مـهندسان و پیمانکاران بین المللی , گروه مـهندسی افلاک بام خرم , گروه مـهندسی آرپا آراد بتیس , گروه مـهندسی آردین صنعت پایدار , گروه مـهندسی آگورچین , گروه مـهندسی پوشش گستر , گروه مـهندسی پویـا نگار آذربایجان , گروه مـهندسی پیچ آب شرق , گروه مـهندسی رهپویـان آینده سلامت ایرانیـان , گروه مـهندسی سازه سازان علی , گروه مـهندسی سورنا سازه آریو , گروه مـهندسی نادی نیرو تبریز , گروه مـهندسین اسکان سازان پارس جنوبی , گروه مـهندسین آتی نگرشـهرراز , گروه مـهندسین آراد ارسباران آریـا , گروه مـهندسین آفاق سرزمـین پارس , گروه مـهندسین پایدار چینـه , گروه مـهندسین پرند کویر شرق , گروه مـهندسین تعدیل راه , گروه مـهندسین توپراق گستران چالدران , گروه مـهندسین توسا آوید هرا , گروه مـهندسین خندق ریز , گروه مـهندسین راه گستران هاوین برسام ایرانیـان , گروه مـهندسین راه و ساختمان 142 , گروه مـهندسین روند توسعه طرح , گروه مـهندسین رها کیـا نیرو , گروه مـهندسین ژرف آب گستر پارسیـان , گروه مـهندسین سیس وی , گروه مـهندسین طرح و سازه پارس , گروه مـهندسین فراگامان دلتا , گروه مـهندسین فرم سازان آذربایجان , گروه مـهندسین فن آوری نوین پنجاه و دو , گروه مـهندسین کیمـیا نیروی طوس , گروه مـهندسین مشاور پاک زیست شیراز , گروه مـیهن بانان غدیر , گروه نوآوران خزرکنار , گریلیج بتن , گرین پل , گرین راه زاگرس , گرین گوهر غرب , گزکوه , گزمـه , گزیر دژ , گزین سازه بیـهق , گسار بتون کرخه بوشـهر , گستر آب سنجابی , گستر برق زردکوه , گستر پژوه سبز , گستر جهان آباد , گستر راه گیلان سبز , گستر ربکان , گستر ساز سیفیـان , گستر سازان مـهر غرب , گستر سازه کهن دهقانی , گستر سازه مـهدی , گستر صنعت خاورمـیانـه , گستر نصب آروین , گستر نور بام سبز شمال , گستران راه گرین , گستران سازان اطلس هما , گستراندیشان رعدآسای پارسه , گسترآب تبریز , گسترده بتن مـهزیـار , گسترده ساختمان پرهام , گسترش ابنیـه سپهر پایدار , گسترش ابنیـه و راه دراک , گسترش اجرای ابنیـه البرز , گسترش ارتباطات بیستون , گسترش ارتباطات همراهان فجر , گسترش اطلس فارس , گسترش آماج مـهندسی برانوش , گسترش آمایـان انرژی , گسترش آهن راه , گسترش بتن , گسترش بتن وبرودت , گسترش برق آتیـه اردبیل , گسترش بناراب زنجان , گسترش بنای هرمز , گسترش بنیـان سپاهان , گسترش بهاران مارون , گسترش بیمر پارس , گسترش پژوهان افق نگر , گسترش پل دیوار , گسترش توان پرشیـا , گسترش جوش بهبهان , گسترش خدمات صنعتی ایران , گسترش خطوط انرژی ایران , گسترش خطوط آریـا , گسترش خطوط تاسیسات پارسیـان , گسترش داده پردازی پارایـه , گسترش راه آساره , گسترش راه خوزستان , گسترش راه دنا , گسترش راه و بنای اسپاد , گسترش راه و ساختمان آبیدر , گسترش ساز صنعت امروز , گسترش سازان دورق , گسترش سازه ابنیـه سانیـار , گسترش سازه ای ماه سبلان اویم , گسترش سازه تحکیم ساز خاور , گسترش سازه حامد , گسترش سازه حمـید , گسترش سازه شالینگچال , گسترش سازه فرزانگان خلیج فارس , گسترش سازه کوپان , گسترش سازه های بتنی خوی , گسترش سازه های مازندران , گسترش صنایع الکترونیک مرو , گسترش صنایع انرژی ایران , گسترش صنعت ایران , گسترش صنعت پدیسار , گسترش صنعت زردکوه , گسترش صنعت کلار , گسترش صنعت و حرارت ایران , گسترش صنعت و ساختمان لاوان , گسترش صنعت هفشجان , گسترش طرح وتجهیز نیکان , گسترش عمران اردلان , گسترش عمران کرخه , گسترش عمران مارون آرمـه , گسترش فناوری عمران زیست , گسترش فولاد پارسیـان جهانبین , گسترش قدرت آذرخش , گسترش منابع تجارت فراز شایـا , گسترش نمای زیست مبنا , گسترش نوسازان کویر , گسترش نیرو و انر‍ژی سبلان , گسترش نیروآناهیتا , گسترش نیروی برق هامون جنوبشرق , گسترش نیروی مـهر , گسترش و احیـاء مسکن نما , گسترش و توسعه طرح آرشام , گسترش و نصب سازه لوله(گسل) , گسترش یـاس پارسیـان , گسترنیروی تاک , گستره آفاق سر دشت , گستره خاک محور , گستره سبز روماک , گستره سبز شـهر هیلدا , گسل آفاق شرق , گسل پوش ارس , گسل سازان زاگرس , گسل افلاک , گسل نقشینـه سازان شرق , گسل یـاب , گشایش عمران , گشتاور اراک , گشتاور اسلام آباد غرب , گشتاور پی تبریز , گشتاور توانیر باختر , گصل آروین فریور , گل افشان کادوس , گل افشان کاران زاگرس , گل آب بتون دنا , گل آذین چمن , گل آران آرین توس , گل آفاق پایـا , گل پوشش ملایر , گل پونـه گهر , گل جوش مـهر هفشجان , گل خنگ راه , گل دژ البرز , گل دژ شیراز , گل راه نقش جهان , گل رودبارسمنان , گل روشن مازند , گل ریزان بهار امـیدیـه , گل سبز فارس , گل سبز هومن راه دنا , گل ستون دوام بنا , گل سرخ دهدشت , گل سرخ لردگان , گل سنگ بلوچستان , گل سنگ همایجان , گل فام آب , گل کوه یـاسوج , گل گستران فردوس , گل گونـه سبز یکتا , گل گوهر افرینش , گل گهر بوشـهر , گل محک غرب , گل منگشت سحر , گل مـیخ , گل مـیخ آذربایجان , گل نمای ایلام , گل نوازان یـاسوج , گل نور , گل نور غرب , گل نیلوفر سهند , گل و برگ بلور آجین , گل یـاران ارم , گلاره سازان مـهتاب کویر , گلال بستر , گلال راه اهواز , گلال راه جنوب , گلال ساز جنوب , گلاله سبز , گلان سهند نیلگون , گلان غرب کردستان , گلایول سازه غرب , گلبان مشـهد توس , گلبان منطقه آزاد چابهار , گلبانگ انرژی , گلبرگ آذربایجان , گلبرگ باران نیل فام , گلبرگ خدمات قائم ایرانیـان , گلبون ساز تهران , گلپروران کاوشگر طراوت آریـایی , گلچین آب جنوب , گلچین بتن غرب , گلچین سازان اطلس , گلچین سازسرناوه , گلچین گاز هادی , گلخانـه سبز نیلوفر کادوسان , گلدره سازه ماداکتو , گلدسته سازه ماهیدشت , گلدیس دشت دنا , گلریز راه گنبد , گلریز ساخت بهشت , گلریز ممسنی , گلزار ارس باران , گلزار بتون بوشـهر , گلزار جم , گلزار سبز خلیج فارس , گلزار سپید شـهر , گلزار شعله کرج , گلزاردشت زاگرس , گلسار ساز گیل , گلسازبنای گلستان , گلسافر , گلستان تاسیسات گوهر , گلستان دژ افلاک گستر , گلستان سار دنا , گلستان ساز شـهرآرا , گلستان سازان پرشیـار , گلستان سازه حمـید , گلستان سازه سارویـه , گلستان سازه سدید , گلستان سبز زاهدان , گلستان گستر پارمـیس , گلستان مـهرگان شیراز , گلستان نگار پردیس , گلسراکاران غرب , گلشن بام سازان , گلشن چهر پیچاب , گلشن سازان سپیدار , گلشن سازه اردبیل , گلشن سازه سراوان , گلشن گستران دنا , گلشـهد زاگرس , گلشـهر سازه خزر , گلفام دژ پایدار , گلفام طبیعت , گلگشت خراسان , گلگشت زیباساز کیـان , گلماس سازه , گله زرد ایلام , گلیزه شرق , گلیل گاز نوین , گلیم راه ایساتیس , گلین سبز نگار , گمانـه راه پردیس , گمانـه ژرفا , گنبد سازان سیستان , گنبدگیتی مـهرگان , گنج آب تبریز , گنج آبرود گیلان , گنج آوران امـیدغرب , گنج سنگ سفید تبریز , گنجاب ساز همدان , گنجینـه بنای شـهرکرد , گنجینـه ساز خلیج فارس , گنجینـه ساز کوهرنگ , گنجینـه سازان احسان , گنجینـه سازه دژ , گنجینـه گوهر آذران , گنجینـه معمار بیشاپور , گنگان , گنوبام پردیس , گنوکوهساران شرق , گود سازان آذر , گوربندراه بندر , گوزل ساز , گون آی اوبا , گون تای اردبیل , گون دوغان تبریز , گونش توپراک یول , گونش یورد آرتان , گونیـا گستر اراک , گوهر اترک ارومـیه , گوهر اطمـینان طوس , گوهر اندیشان کومش , گوهر اندیشان متین آسیـا , گوهر آب زاگرس , گوهر آب مـهار گستر مـیاندرود , گوهر بنا دژ پایدار , گوهر بنای بندر , گوهر بندر پل , گوهر پاک دنا , گوهر پی شاهرود , گوهر پیشرو صنعتگران شفق ایلام , گوهر تابان البرز , گوهر دژ گیل , گوهر زیست زنجان , گوهر ساز آب شرق , گوهر ساز سالمـیه , گوهر ساز قائم , گوهر سازه سهیل , گوهر سبز شالیزار , گوهر سقف مراوه تپه , گوهر سمن بویراحمد , گوهر طرح عمران , گوهر قلعه شیراز , گوهر قلم زاگرس , گوهر نـهاد عمران , گوهران ابنیـه جنوب , گوهران برق البرز , گوهراندیشان کویر , گوهرتجهیزگنبدکاووس , گوهررود گیلان , گوهرسازان اسپادانا , گوهرسازان آینده مـیهن , گوهرسازان ساروج مـهر , گوهرسازان کویرلوت , گوهرسازان ماهور , گوهرسازان معروف شمالغرب , گوهرصنعت بندر , گوی داغ زه آب , گویـا پارس لیـان , گویـا صنعت جنوب , گویـان بتن پارس , گویداش , گهر افلاک کیمـیا , گهر آب ارزوئیـه , گهر بتون زاگرس , گهر بنیـان آریـا , گهر تالار مغان , گهر خرم ماداکتو , گهر همکار , گهرتاف مخملکوه , گهردریـای ساری , گهرروش سیرجان , گهرگروه لرستان , گهرنـهال , گیـاه آب شیراز , گیـاه توسعه آریـانا , گیـاه سازه لقمان , گیتا سازان گیلان زمـین , گیتی افروز دشت خاور , گیتی افق فردا , گیتی آب خیز گستر , گیتی آرای توس , گیتی آوای بیستون , گیتی بنای خاوران , گیتی بنیـان گستر خرم , گیتی پسندبختیـاری , گیتی روشا اندیمشک , گیتی رهساز راهبر , گیتی ساز راسپینا , گیتی سازان اردبیل , گیتی سازان پویـا , گیتی سازان سبز اندیش , گیتی سازان مارون , گیتی سازه غرب , گیتی سازه گستر جاوید , گیتی سبز آوند توس , گیتی شعله اسپادان , گیتی صنعت رادین ماهان , گیتی صنعت زاگرس , گیتی طرح نفیس , گیتی عمران چهلستون , گیتی گستر خاوران , گیتی گستر رضا توفیق , گیتی گستر شرق سپنتا , گیتی گستران ژیوار , گیتی گستران کبیر گلستان , گیتی گستران گنو , گیتی گستران مـهر آفرین , گیتی محور طوس , گیتی نگر بندر , گیتی نمای فارس , گیرا بتن شـهباز , گیرا سازان پارسه , گیرادل , گیسا پارت راتا , گیسوم دشت گیلان , گیشا پل ارومـیه , گیشا راه زنجان , گیشای نگار ایرانیـان , گیل ابادگران نو اندیش شمال , گیل آباد سبز شمال , گیل بوم ساخت کارا , گیل پاد اب , گیل پارس بنا , گیل پارسیـان سبک نو , گیل تارای شمال , گیل راه شن , گیل راه گستر لاهیج , گیل زیتون ایرانیـان , گیل سارپایـاپی , گیل ساز مـیرک , گیل سازان مـیثاق , گیل سازه گیل گستر گلستان , گیل صاعقه , گیل کومـه لاوین , گیل نیکمرام شـهر , گیلاب راه پارسا , گیلان تاسیسات دماوند , گیلان تک تکنیک , گیلان دشت درفک , گیلان سربندر , گیلان سهند , گیلان سیل بند , گیلان منظر , گیلدا سازه زنجان , گیلک سازه نوید , گیلکان نیرو شمال , گیلماز سازه انرژی , گیله سازه شیراز , گینا , گیو سازه خاوران , لابند سازه چالوس , لابه توس , لاتوم , لاتیدان سازه آسیـا , لاجان عمران , لاجورد پی , لاچین راه فارس , لاچین گاز جرگلان , لاخی , لاد ایستا , لاد بهینـه سازان پاسارگاد , لارستان بنای بهساز , لاریز بتون غرب , لاریز بنای پارس گستر , لاریز بندان ابنیـه , لاریز رسام سپنتا , لاریزبنای عرفان , لارین بهینـه ساز انرژی , لالس , لاله زار روز , لاله گستر گیتی , لاله های سرخ چمن پاسارگاد , لامـیان , لانـه سازان اروند نمونـه , لاوان دژ پارسی , لاور پشته , لاوین , لاوین ابنیـه پارس , لاوین صنعت ایرانیـان , لاوین عمران کردستان , لاوین نقش جهان , لاوین هم پای , لاهیج الکتریک گیل , لاهیج زه آب , لایروب ساحل , لایروبی بین المللی دلفین تاپ , لایق صنعت بویر , لایقری , لبریز بتون جنوب , لتیـان صنعت البرز , لرد دشت , لرزش نگاران نواندیش خوزستان , لرزه پایدار اروم غرب , لرزه پردازان سهند , لرزه ساخت پارسه , لرزه گیران گسل باراد , لرک جهان , لشکرک راه , لعل انرژی , لعل جونقان , لعل رهنورد , لعل فروز ماندگار , لعل گستر بهدیس , لعل گسترکارمانیـا , لعل نیرو آزما , لقمان کاران جنوب , لکان خمـین , لکستان بتن آرمـه , لمپا گستر شمال , لموک پی ساز قائمشـهر , لنا تکنیک زنجان , لنجان برج سپاهان , لنده گستر دنا , لنگر عمران سازه گیل , لنگر یـاب پارسیـان , لنگرود بتن خزر , لوتوس راگا , لوتوس مارون , لوشان پی , لوله کشی گاز -برق-گستر-تنب بزرگ , لوله کشی گاز احسان شعله بیرجند , لوله کشی گاز افشار نپتا , لوله کشی گاز خانگی مـهتاب گاز ساری , لوله کشی گاز سهند گاز کردستان , لوله کشی گاز شعله آبی شاهو , لوله کشی گاز مـهر پوشش سهند , لوله گستر بشار , لوله گستر فیدار , لوله گستر نگین آذربایجان , لوله گستر هفشجان , لومار شرق , لومار گستر غرب , لیـان احیـا پارس , لیـان آذر آرمـه دنا , لیـان آذر شمالغرب , لیـان آرمان راه , لیـان بنا جنوب , لیـان بهروزان جنوب , لیـان پارس پی گستر تنگستان , لیـان پارس چنیر , لیـان پی افلاک , لیـان پی خاوران , لیـان پی عرفان , لیـان پی هیراد , لیـان تک سازان جنوب , لیـان توان پویـا , لیـان دژقومس , لیـان راه دلتا , لیـان زرسازه , لیـان زرین جنوب , لیـان سازه لیلان , لیـان سازه مبین , لیـان سازه نوایی , لیـان طرح و قلم , لیـان عمران جنوب , لیـان کابل الکتریک بوشـهر , لیـان کرانـه , لیـان گیل بوشـهر , لیـان محصول مطمئن , لیپار ستون زاهدان , لیدوما سازه پارسیـان , لیدوما گستر پارس , لیدوما نوین پارت , لیر ساز دورود , لیزان سازه گستر کردستان , لیزرکاران پیشگام کویر , لیسار , لیکا بتن شرق , لیله کاران عصر کارون , لیماک آرتین , لیماک سازه ایرانیـان , لیماک گستر سهند , لیو اسکان , لیو جاوید توان شمال , لیو فرشته , لیوزا بتن , ماپریس پایدار غرب , ماتال صنعت جنوب , ماتاناسازه کردستان , ماتریس سازه بی همتا , ماتینا صنعت ورند , ماتینا گستر کاسپین , ماجد سازه تفتان , ماد امواج آبادگر هگمتانـه , ماد باختر باستان , ماد بنای سردشت , ماد پی تبریز , ماد پی ساخت غرب , ماد پی شرق , ماد پی هوداد , ماد راه داتیس , ماد ساز نیرو , ماد گستر نصر , ماد معمار , ماد نیرویری , ماداکتو , مادایستاپی گنجنامـه , مادآب سازه , مادراه جم , مادزیگورات غرب , مادسازه کرمـی , مادنیرو گستر , مادیـار گستر غرب , ماراب ماهبد , مارال احداث ماهان , مارال اندیشان ماداکتو , مارال خیز لرستان , مارال دشت کهگیلویـه , مارال راه هگمتان , مارال یول ارومـیه , ماردین پل , مارکان راه فارس , مارگون ابنیـه یـاسوج , مارگون گستر بویر , مارگون نمای شیراز , مارلیک ارسنجان , مارلیک بتون بندر , مارلیک طرح سامان , مارلیک نیروی شرق , مارلین سازان کویر , مارلین سازه قرن , ماروس بتن توس , مارون برج ماهشـهر , مارون بستر راه , مارون بناء , مارون بهار جنوب , مارون پیشتاز , مارون ترابر خالد , مارون خطوط اهواز , مارون دژ , مارون دژ دهدشت , مارون دکل خوزستان , مارون سازه بهبهان , مارون سازه دهدشت , مارون سازه شیراز , مارون صنعت پتروحفار , مارون طلوع , مارون عمران نیرو , مارون کاران , مارون کاران ساتراپ , مارون کاوان لنده , مارون کهن بنای نگین , مارون گستر ارنیکا , مارون مناطق ماهشـهر , ماریـان پاک بابل , ماریـان رود زاگرس , ماریـان سازان شرق , مارین پارت آپادانا , مارین پارت سهند , مارین پارت کارون , مارین پارت گچساران , مارین پارت نیکان , مارین صنعت پارس , مازرون خدمات شمال , مازند اتیـان گستر , مازند ارتعاش , مازند بنای کیـاسر , مازند پرتو گستر , مازند پویـاب امـید , مازند تجن سازه , مازند توان گستر آمل , مازند دال سازه , مازند راش شمال , مازند رهرو خزر , مازند سازه شمال , مازند سازه شمال آرا , مازند سامـه , مازند فراساز , مازند مـیراب شمال , مازند نماشون , مازند نیرو , مازند نیرو سازه کاسپین , مازند نیروی امـید کویر , مازند نیروی شمال , مازند نیروی مقاوم سوادکوه , مازندکیله ساری , مازو طرح اسپادانا , مازون دژ , مازی طب گستر , مازیـار خشت سازه , مازیـار رهاب ابنیـه , ماژان بنای رادین , ماژان راه بیـهق , ماژان راه توس , ماژان سازه پارسیـان , ماژان سازه توس , ماژان صنعت کویر , ماژان نیروی توس , ماژین آبشار , ماژین تابان آرتا , ماژین چکاد , ماژین سازه چکاد , ماژین سولار سنگ , ماسبدان , ماسوله ماهان سپاهان , ماسه آژند تبریز , ماسه سازان نکا , ماشین آلات کشاورزی مجید زابل , ماشین سازی اراک , ماشین سازی تاشا , ماشین سازی ویژه , ماشین صنعت باختر , ماغر سازه پارس , ماغر گستر زاگرس , مافوق سرعت ساری , ماکان دژ شرق , ماکان سازه خلیج فارس , ماکان گستر آراز , ماکان گستر تابان , ماکوان جوانرود , ماگما بتن مغان , مالگه , مان زیست آلامتو , مان ساز پایـاب شرق , مانا آرتیمان آژند , مانا بتن تبریز , مانا بتن جنوب , مانا بتن کیـان , مانا بنا هگمتانـه , مانا بنای پی پل , مانا بهبد آبریس , مانا پدیده سینا , مانا تحکیم ساز پویـا , مانا دژ پایدار , مانا راه ساز تجن , مانا ساختمان , مانا سازه ساروج , مانا سازه کاسپین , مانا سازه کیش , مانا صنعت برنا , مانا صنعت فارس , مانا کاشانـه البرز , مانا کمرا , مانا نقش عطارد , مانا نیرو پرداز آپادانا , مانا نیروی اورین آذربایجان , ماناانرژی پارسیـان , ماناپی همدان , ماناسازندسپهر , ماناسازه بیژن یورد , ماناسازه بینش نو , ماناصنعت بهین , ماناهمسازپی , مانتل , ماندا سازان هونامـیک , ماندآب , ماندژ سازه , ماندگار ابنیـه پارس , ماندگار آفرین بیستون , ماندگار بتن استوار , ماندگار بتن پرتو , ماندگار بتن جم , ماندگار برق کاران مامطیر , ماندگار بنا سازان هیرکان , ماندگار بنای اقلیم , ماندگار بنای آدنیس , ماندگار بنای خاتم , ماندگار بنای سدید , ماندگار بنای قرن , ماندگار بنای کوروش , ماندگار بنای هستی , ماندگار بنای هیراد , ماندگار پیمان پایتخت , ماندگار خاک سازه ایرانیـان , ماندگار خشت نو پدید اسفراین , ماندگار راه اطلس , ماندگار راه آتی , ماندگار ساخت هستی , ماندگار سازان اردبیل , ماندگار سازان آسیـا , ماندگار سازان بنا گستر سبلان برج , ماندگار سازان دیـار پاسارگاد , ماندگار سازان ستون , ماندگار سازان ماد , ماندگار سازه ایلام , ماندگار سازه آداک , ماندگار سازه آوند , ماندگار سازه پاسارگاد , ماندگار سازه تخت جمشید , ماندگار سازه خاتم , ماندگار سازه خرم , ماندگار سازه دیماس , ماندگار سازه زنجان , ماندگار سازه محلات , ماندگار سازه مرصاد , ماندگار سازه مـهام , ماندگار سازه هستی , ماندگاربنای پاسارگاد , ماندگارسازان اعلا , ماندگارسازان دیـارکهن , ماندگارصنعت زاگرس ایلام , ماندیرو چابهار , مانساز پویـا , مانی سازه ارغوان , مانی سازه هزار دستان , مانی کار , مانی ماه ایرانیـان , مانیـا شـهر ارغوان سازه , مانیـان رود زاگرس , ماوا سازان ماد , ماواء کاخ غرب , ماواسازان ماندگار , ماورا ارتباط سپاهان , ماوراء سازه اردبیل , ماوی عمران پهلوان , ماه تابان دشتی , ماه ساخت سپاهان , ماه سنگ البرز , ماه سنگ نگار سبلان , ماه گستر زاینده رود , ماه نشان فلک الافلاک , ماهان احداث ساحل , ماهان افق نشان آفاق , ماهان اندیشـه صنعت , ماهان انرژی آب ایلام , ماهان انرژی باران , ماهان انرژی پارتاک , ماهان آب قومس , ماهان آراد آبران , ماهان آرتیمان دژ , ماهان بتن آرمـه , ماهان بتن بندر , ماهان برق الوند , ماهان برق طبرستان , ماهان بنا سازان صومعه , ماهان بنای آسیـا , ماهان بنای بوشـهر , ماهان بنای ماندگار , ماهان پدیده کاوه , ماهان پناه آذرخش , ماهان پوشینـه ساز , ماهان پی صنعت جنوب , ماهان پیکار , ماهان پیمایش نوین توسعه , ماهان تاسیسات و ساختمان آسمان , ماهان تک عمران , ماهان دژ آپامـه , ماهان دشت کهمان , ماهان دشت مارال , ماهان دوار سازه , ماهان راه , ماهان راه اردبیل , ماهان راه پاسارگاد , ماهان راه پویـان , ماهان راه دشت راک , ماهان راه دنا , ماهان راه زاگرس , ماهان راه سپهر , ماهان راه سریر , ماهان راه شـهر , ماهان راه شیراز , ماهان راه کاوه , ماهان راه نارین , ماهان راه نمونـه راشا , ماهان رهاورد , ماهان رهسازه نوین اسپادانا , ماهان ساخت پیشرو ایرانیـان , ماهان ساز الوند , ماهان ساز کرمان , ماهان سازان خاتم , ماهان سازه ارجان , ماهان سازه بی همتا , ماهان سازه پاژ , ماهان سازه جم , ماهان سازه ساحل , ماهان سازه سمـیع , ماهان سازه عمران مبنا , ماهان سازه کوشا , ماهان سازه کیمـیای قرن , ماهان سازه مزدک , ماهان سازه نصر , ماهان سبز نمونـه البرز , ماهان سبزینـه اسپادانا , ماهان سرای نسیم , ماهان سیـال کویر یزد , ماهان صنعت آریـا , ماهان صنعت پارسیـان دژ , ماهان صنعت پونـه , ماهان صنعت تیراژه , ماهان صنعت چاهن , ماهان صنعت خلیج فارس , ماهان صنعت دنا , ماهان صنعت سیف کتی , ماهان طرح ارغوان , ماهان طرح البرز , ماهان طرح الوند , ماهان طرح رستاک , ماهان طرح سپهر , ماهان طرحری , ماهان طرح مـیراب , ماهان طرح نیکان , ماهان طرح هوداک , ماهان فنون بتن شیراز جنوب , ماهان کار فجر , ماهان گذر ارجان , ماهان گستر اقلیم , ماهان گستر کنعان , ماهان گستران ری , ماهان گسترپرستوی مـهاجر , ماهان گسترعرش , ماهان مـهر ممسنی , ماهان مـهرگان شاهین دژ , ماهان نور توسعه , ماهان نور غرب , ماهان نیروی پارسیـان الوند , ماهان نیروی کیـان کرمانشاه , ماهان نیروی کیـهان , ماهان یول گستر زرینـه , ماهد سازه آریـا , ماهدشت شرق , ماهر ارگ لوت , ماهر بنای تندیس , ماهر بنای هنگام , ماهر سازان گرگان , ماهر سازه گستر امـین , ماهر عمران آراز , ماهر کار ماندگار , ماهران دژ جم , ماهران ساز کامبادن , ماهران سازه تاقدیس , ماهرخ راه فیض , ماهرسازان تقی آباد , ماهرو دورود , ماهساز تبریز , ماهساز سرا , ماهسازان طوس , ماهسان , ماهشـهر تاش جنوب , ماهک عمران آرتا , ماهور آران بنای قصر , ماهور باشت , ماهور بناء جنوب , ماهور پرتو فروزان , ماهور توان جنوب , ماهور حصارک غرب , ماهور دشت ایرانیـان , ماهور سازه اهواز , ماهور کار نیک آب , ماهور گستر جنوب , ماهورداد , ماهوردژ تچرا , ماهیـاران گستر , ماهیـان گستر بلوچ , ماهین سازه احرار , ماهین مـه قومس , مایـان بهساز آسیـا , مایـان نگین عمران , مایوان سازه گستر , مأمن سازان بتن تبریز , مأمن گستران کتول , مآب گستر ایرانیـان , مبارک صنعت کارون , مبارک گسترکلهر , مبتکر آسمان خراشان بجنورد , مبتکر پژوهان صنایع پاژ , مبتکر ساختمان مـه یـاس , مبتکر سازان برنا خزر , مبتکر سازندگی گیتی , مبتکر سازه بیستون , مبتکر سازه تخت جمشید , مبتکر سپهر یـادگار خراسان شمالی , مبتکر صنعت ممسنی , مبتکر مدائن پارس , مبتکران انرژی پاکدشت , مبتکران انرژی قدرت ایرانیـان , مبتکران آب ابنیـه , مبتکران آبشار بام ارس , مبتکران آرمان شرق , مبتکران برق و صنعت غرب , مبتکران بهینـه نیروی آذربایجان , مبتکران راه ساز مـهاجر , مبتکران راه و آب و بنا سازان سامان سازه مـهر , مبتکران صدف زاگرس , مبتکران صنعت آرشی , مبتکران صنعت جی , مبتکران صنعت سولدوز , مبتکران طرح نوین سبلان , مبتکران عرصه گیل , مبتکران فراز پوشش , مبتکران قدرت وارنا , مبتکران کار باختر , مبتکران کوشای یزد , مبتکران مـهساز ماهور , مبتکرسازان لاهیج , مبتکرسازان مسکن بیرجند , مبتکرسازه فیدار , مبتکرین صنعت فردا , مبدل راه پاسارگاد , مبدل سازان اکسین , مبدل قدرت تهران , مبدل نیرو کرد , مبردسازان دما , مبنا اعتماد مـهرورزان ایرانیـان , مبنا برق پارسیـان , مبنا پی گستران زاگرس , مبنا توان گستر آرتا , مبنا سازان پارس شایـان , مبنا سازان خاور توس , مبنا سازان سپهر , مبنا سازه رویین دژ , مبنا سازه طرح تبریز , مبنا سازه هکمتان غرب , مبنا صنعت اسپادانا , مبنا صنعت پرگاس , مبنا صنعت فردا , مبنا طرح , مبنا عظمت جهان , مبنا عمران نواندیش , مبنا گستر آذر پاد , مبنا گستر بندر , مبنا مانا بنای نوین اجرا , مبنا محور هیراد البرز , مبنا نـهادان آپادانا , مبنا نیرو , مبنا نیرو صنعت کویر یزد , مبناسازان ماد , مبین احداث ایلام , مبین آب آکام , مبین تجهیز پاسارگادخلیج پارس , مبین توان تبدیل , مبین راه البرز , مبین راه خاتم , مبین راه قزوین , مبین رخشان دنا , مبین ساخت ولایت , مبین ساز آنامـیس , مبین سازان خراسان شمالی , مبین سازان لرستان , مبین سازه الوند , مبین سازه آرتین , مبین سازه ظریف , مبین سازه مارلیک , مبین سبز آریـانا شـهر , مبین صنعت کهن , مبین طرح آذر , مبین طرح زاگرس , مبین طرح نیلگون , مبین عمران زرین , مبین عمران ساروج , مبین کاوشگران مـهان , مبین گستر اسکان , مبین گستر پایدار , مبین گستر جنوب , مبین گستر سپیدار , مبین نمای غرب , مبین نیرو توانمند طبرستان , مبین نیروی آسمان و دریـا , متاع کاران سازه , متان سیـال گیل , متخصصین ایستگاههای پمپ , مترا گستر پارس , مترا نیرو , مترو پل آذربایجان , مترو پل بناور عبدوئی , متروپل آسیـا , متفکران یـاران ایده آل , متکازین راه پارس , متین ارتباط فردا , متین آراتای کویر , متین بتن بوشـهر , متین بنای آذر , متین بنیـان تبریز , متین پترو پردیس پارس , متین تاسیسات مـهر , متین جاوید مارون , متین حرارت , متین دشت قزوین , متین راه بهبهان , متین راه معدن پارتاک , متین ساخت کیمـیا , متین ساخت وحید گستر , متین سازان اعتماد خراسان شمالی , متین سازان البرز , متین سازان کریمان , متین سازان نارون , متین سازه شـهیر , متین سازه مبین , متین سازه مشـهد طوس , متین صدر صنعت , متین صنعت برتر جاوید , متین صنعت چهارمحال , متین صنعت مبارک , متین صنعت یزد , متین کاران گسترده صنعت اولین , متین گستران پرشیـا , متین نیرو برق , مثلث بتن آذین فلات , مثلث برج ساز , مثلث برج غرب , مثلث پایـا سازان خرم , مثلث پی سازان همدان , مثلث توان پارسه , مثلث سوله کرمانشاه , مثلث سیمـین , مثلث گازان , مجاز پی آذربایجان , مجاورطوس , مجتمع تولیدی صنعتی یزدنیرو , مجتمع خدماتی مـهندسی سیما ارتباط مـهر , مجتمع سازان فجر , مجتمع صنایع قائم رضا , مجتمع عمرانی ایرانشـهر , مجد ابتکار , مجد اعلای اهواز , مجد آب بنا , مجد پیمان توس , مجد سازان پاسارگاد , مجدبنای خراسان , مجذوب سازه خوزستان , مجذوبان دهدشت , مجری بنا اهواز , مجریـان امـین راهبر , مجریـان آرمان گستر نیـایش , مجریـان پایـا شـهر , مجریـان پایـاپای کوش , مجریـان ساختمان افراز , مجریـان سازه پیمان ایرانشـهر , مجریـان سبز گستر البرز , مجریـان شـهر ساز اترک , مجریـان طرح ایگل , مجریـان گیل سازه , مجریـان موفق جنوب , مجریـان نوین بتن باختر , مجسم پالایش اختر آریـا , مجمرکاشانـه ایساتیس , مجموعه ساز بنیـان , مجموعه سازان فارس , مجموعه سازان مـهدیشـهر , مجنون خوزستان , مجهزکار بتن , مجید صدف بوشـهر , مجیر صنعت نیکو اندیش مـهرپرور , مجیرسازطوس , محاسب برج شیراز , محاسب سازه آدرین پاسارگاد , محاسب سازه آریـا مـهدیس , محاسب سازه کاشان , محاسب سازه گلستان , محاسب صنعت سازه , محاسبان یـار حاتم علم وفن , محب کوشان پارت , محبوب امن آذربایجان , محبوب کالا , محبوب گستر پارس زاگرس , محبوب گستر ترنم دنا , محبوب نیروی پارس , محتشم کاران آنزان , محدث صنعت رضا , محراب پیروز , محراب تابنده درخشان , محراب تجارت پارسیـان , محراب سازان شمال , محراب عمران تهران , محرکه صنعت اروند , محسن ساخت , محفل سبز شـهر , محک آیریک اسپیروز , محک بنای پارسیـان , محک سازه گچساران , محک عمران پیشـه , محک گستر خوزستان , محکم بتن ناغان , محکم بنای آتی , محکم بنای زنده رود , محکم بنای سریر , محکم بنای کرمانشاه , محکم پی آوید , محکم پی تبریز , محکم پی چین , محکم پی دهکردی , محکم پی سپاهان , محکم پی ظفرمند , محکم دژ رادین , محکم دژ هامون , محکم دژ هلیلان , محکم ساخت ارگ , محکم ساز لیلان , محکم ساز هرمزگان , محکم سازان اردبیل , محکم سازان بوشـهر , محکم سازان تخت جمشید , محکم سازان ثلاث , محکم سازان دنا , محکم سازان سبلان , محکم سازان منتظر , محکم سازان یگانـه , محکم سازه برج مـیلاد , محکم سازه پارتاک , محکم سازه تفتان , محکم سازه راه صدف , محکم سازه شقایق بویراحمد , محکم سازه کلار , محکم کار زاگرس , محکم کاران اقلیم , محکم کاران ایرسا , محکم کاران آرکا , محکم کاران باغملک , محکم کاران پانیذ , محکم کاران دهدشت , محکم کاران کوتک جنوب , محکم کاران نازمکان , محکم کاران نگین شرق , محکم گامان , محکمکاران گچساران , محمد بناء مالمـیر , محمد بنای بویر , محمل آفرین , محمودصنعتکارمغان , محور آزمای فارس , محور برج ارس , محور برج گلستان , محور راه پردیس , محور راه شوسه , محور سازان آزاد , محور سازان خزر , محور سازه آپادانا , محور صنعت پارس ایمن , محور گاز آپادانا , محور گستر البرز , محور گستر آگرین , محور گستر خاور , محور گستر شرق , محور گستران مارلیک , محور نشان راه پاینده , محورراه متین , محورسازان بام گستر , محورسازان سدید , محوطه آرا , محوطه سازان امـیدیـه , محیط برزان , محیط پویـان نواندیش , محیط زیست آو , محیط سازان طبرستان , محیط سازان طبیعت فردا , محیط سازان محب , محیط سبز دشتستان , محیط کار ایمن ساز نور , مخابراتی ارتباط رسا خطوط ارم , مخابراتی ساختمانی تاسیساتی ساختار سازان زاهدان , مختص آب آمل , مختصات , مختصات راه آسیـا , مخروط سازه غرب , مخروط کاران زاگرس , مخزن سازان آسماری , مخمل سازان مـهران , مخمل سبز چمنزار , مداب گستر امـید پارسا , مدار اعتماد ساری , مدار افروز پویـان اترک , مدار پردازان نگین قائم , مدار گستر صنعت حامد , مدار نیروی آریـا , مدارپردازان افق , مدارپردازان نگین مـیلاد , مدام کار گستر , مدامکار , مداوم سبز کورش , مدائن بنای الوند , مدائن تکنیک , مدائن ساتراپ , مدائن سازان ماهان , مدائن سازان نوشیروان , مدائن کار اهواز , مدائن کارچزابه , مدائن نمای اراک , مدبران آب و خاک آذر دشت , مدبرگستر توان , مددگستران نیرو , مدرن بنا سازان مشاور جوان , مدرن بنای آفاق کویر , مدرن بنای ساروج , مدرن بنای کادوس , مدرن پویـا صنعت هدیش ایرانیـان , مدرن سازان ارسباران , مدرن سازان آبراه آوند , مدرن سازان آراز , مدرن سازان برتر آمـیتیس , مدرن سازان پاسارگاد , مدرن سازان پرگاس , مدرن سازان تبریز , مدرن سازان جاده ابریشم , مدرن سازه آراد , مدرن سازه مکران , مدرن سازی نیما , مدرن شـهر ایرانیـان , مدرن صنعت یزد , مدرن کشت گنجینـه سبزشوش , مدرن ماندگار گیل , مدیران تصمـیم ساز ایمن , مدیران سازه آبادگر , مدیران سازه خزر , مدیران سازه سبکاد , مدیران نیروی پرشیـا , مدیریت احداث , مدیریت احداث و تأمـین راد یکتا سپهر , مدیریت تعمـیرات و نگهداری نیروگاه ها مبنا توس , مدیریت توسعه پایدار فضای مـیرا , مدیریت توسعه نواندیش رستاک , مدیریت راهبردی ابنیـه مـهندسی مرام , مدیریت سرمایـه گذاری هتل سازان پارس , مدیریت طراحی و احداث صنایع تکاپو , مدیریت طرح و انرژی دایـان , مدیریت طرح و پیمان مبدا , مدیریت طرح و ساخت آرسسری , مدیریت طرحهای صنعتی ایران , مدیریت کیفیت شبکه های پدیده پایدار , مدیریت مـهندسی المان پژوهان بین الملل , مدیریت و مـهندسی پرگاس فرآیند , مدیریت وساخت توان پردازکویر , مدیریت هیربدان , مراد دژگنبد , مراد گستر امـیر زاگرس , مرآت آفاق فارس , مرآد صنعت نیـاکان , مرتفع ارم توس , مرتفع بنا قزوین , مرتفع سازان ابنیـه گستر , مرتفع سازان جوان , مرتفع سازان سبز آروید , مرتفع سازان غنی , مرتفع سازان کاسپین , مرتفع سازان هخامنش شرق , مرجان ابنیـه نوین , مرجان بنای شرق بارثاوا , مرجان پی گلستان , مرجان تندیس راشین , مرجان جویـان آروین , مرجان سازه فلات , مرجان کاوش بجنورد , مرداس بنا سازان , مردان سخت کوش سیستان , مرز راه , مرز و بوم زاگرس , مرسل سازه کرمان , مرصاد بنا زاگرس , مرصاد خارگ , مرصاد سازه بجنورد , مرصاد سازه سبز , مرصاد عمران البرز , مرصاد کار انشان , مرصع مبین , مرصوص ابنیـه , مرصوص بنیـان نو اندیش , مرصوص دژ , مرصوص راه پارس , مرصوص سازه , مرصوص سازه دیلمان , مرصوص شیراز , مرصوص غرب , مرلیک سپاهان , مرمت ابنیـه راه آذر , مرمت کاران مقرنس , مرمت کاران نقش جهان , مرمت گران راه گستر , مرمت گران کومـه , مرمت و معماری تمـیشـه گلستان , مرمت وابنیـه راهبردسمنان , مرمتگران مـیراث کاسپین , مرمر بتن پارس , مرمر بتن کاخ نیـارش , مرمر بتن یـاقوت , مرمر دژ خرم , مرمر زاهدان , مرمر ساحل جنوب , مرمر سازه پویـا , مرمر کاشمر , مرمر گستران راه , مرمرکاردلفان , مرمرگستر سپند , مرمرین سازه سروش , مرند یول , مروّج طرح همدان , مرو آب بتن ملل , مرو آب بتن هیرکان , مرو آب توس , مروارید افلاک لرستان , مروارید بافت سعدی , مروارید بشار دنا , مروارید بنای ساورز , مروارید بندر آفتاب , مروارید پرور سبلان , مروارید پی فیدار , مروارید خیبر بوشـهر , مروارید درخشان اکسین , مروارید درخشان کاسپین , مروارید راه کوشا , مروارید راه مازند , مروارید سازان آرتاویل , مروارید سازان کهگیلویـه , مروارید سازان گنبد , مروارید سازه آشیـان , مروارید سازه کاسپین , مروارید سبز مـیلاد , مروارید سفید شیراز , مروارید سوز ازنا , مروارید شمال کاسپین , مروارید صنعت سمنگان , مروارید گاز قائم , مروارید مبین سیرنگ , مروارید نمای همدان , مرواریدبناسازان استراباد , مرواریدسازه ایرانیـان , مروآثار , مرودژسان , مروست , مروسکنی , مریـان سازه ایمن , مریخ سازه گجستان , مزدک اندیشان , مزدک ساختمان , مزدک عمران مـیانکوه , مزرعه سبز دهکده زیبا , مزرعه سبز شاندرمن , مژده آور غرب , مژده سازه اراک , مس راه کمارج , مستحکم بنا سازان کاویـان , مستحکم بنای البرز , مستحکم بنای امرداد , مستحکم پی جاوید کرمانشاه , مستحکم پی شیراز , مستحکم سازان عرش چکاد , مستحکم سازان مـیانکوه بختیـاری , مستحکم سازه آبیک , مستحکم سازه دورانتاش , مستقل کاران سیستان , مسطح سازان کوهستان , مسطح کاشانـه عاج , مسعود بتن تبریز , مسعود بنای فارس , مسعود پی , مسعود سازان اکسین , مسعود سازه آپادانا , مسعود سازه دنا , مسکن پل پویـا , مسکن سازان اترک , مسکن سازان اریکه پارس , مسکن سازان جام جم , مسکن سازان سایـه گستر خزر , مسکن سازان سبز فارس , مسکن سازان سپهر پاژ , مسکن سازان نامـی قرن , مسکن سازان وهاب , مسکن سازان هشتم طرح و توسعه خراسان , مسکن سازپارلاق , مسکن سازه آلاداغ , مسکن سازه پازنان , مسکن گستر خزر , مسکن گسترغرب , مسکن و عمران قدس رضوی , مسکن هزاره سوم کویر , مسلط سازان سپاهان , مسلم بام گستر , مسلم سپهر غرب گستر , مسیر اریکا شرق , مسیر ایمن راه آسمانـه , مسیر پیمای شیـاس , مسیر توسعه الماس غرب , مسیر سازان ابنیـه قم , مسیر سازان آذران , مسیر سازان کوه پیما , مسیر سازان نیک آذر , مسیر سازه آفتاب , مسیر سبز تبریز , مسیر سبز رهنما , مسیر کوشا پویـا , مسیر گستر آرتیمان , مسیر گستر سپهر , مسیر گستر فاران توس , مسیر نما , مسیر یـاب دنا , مسیر یـاب سیـاه کوه , مسیر یـاب شیروان , مسیر یـاب یـاسوج , مسیرپیمایش راه اسپادانا , مسیرسازه دیلم , مسیل آمایش مشـهد , مسیل بتون , مسیل یول ساز تبریز , مسین ایده پردازان قومس , مشارکاران شرق , مشارکت سهندآذر و ناودیس راه سانا , مشاور بنای نصر ایرانیـان , مشاور پخش الکتریک کاسپین , مشاور راهبر سرمایـه , مشاور سما انرژی سینا , مشاور عمران سازه دربند , مشاور نقشینـه آویسا , مشاوران امـین خبره پایتخت , مشاوران بهسازی، نوسازی انرژی , مشاوران توان کنترل هگمتان , مشاوران مدیریتی دانش آرا بـه گزین , مشاورصدرصدف , مشاوره اندیشـه سازان کویر قومس , مشاوره ای عمران سازه تهویـه , مشاوره ای و پیمانکاری نقش طرح مشاهیر , مشاوره خدماتی مـهندسی کلرود پاک شمال , مشاوره زمـین اندیشان زاگرس , مشاوره سارویـه باستان ایرانیـان , مشاوره صنعت برق تکسان , مشاوره و خدمات صنعتی نیک نامور مرکزی , مشاوره و فنی مـهندسی راهبران انرژی فارس , مشاوره و مدیریت طرح ساختن به منظور ماندن آنیل , مشاورین آشیـانـه ساز اتقان , مشاورین برج بلند قزوین , مشاورین دانش محور اکباتان عرش گستر , مشاورین سازه گستر راه و بنای دانش , مشاورین مرمت زیگورات , مشاورین مرمت کهن کاشانـه , مشاورین نوید نمونـه آسیـا , مشاهیر انرژی آگرین , مشاهیر انرژی سپنتا , مشاهیر آب آگرین , مشاهیر بتن اقلیم , مشاهیر بنای ارنیکا , مشاهیر بنای الوند , مشاهیر بنای رستاک , مشاهیر بنای سانیـار , مشاهیر بنای کاسپین , مشاهیر تدبیر بتن , مشاهیر توسعه وطن , مشاهیر جنوب شاکر , مشاهیر دهکده عمران , مشاهیر راه و پل , مشاهیر سازندگی ایرانیـان , مشاهیر سازندگی کوشا , مشاهیر سازه پایتخت , مشاهیر سازه جم , مشاهیر سازه مجرب , مشاهیر سازه مـیم , مشاهیر سازه و جاده , مشاهیر سیویل و سازه , مشاهیر طاق بستان , مشاهیر عمران نیوساد , مشاهیر ماهر بتن , مشاهیر مبنا سازه , مشاهیر نوین ساخت پاژ , مشاهیر نیروی لوت , مشاهیرسازه زاگرس , مشایع , مشتاق نیمرخ ایرانیـان , مشرف سازان اهواز , مشعل افروز آق قلا , مشعل بتن ایلام , مشعل خوزستان , مشعل راه آذربایجان , مشعل راه عدل , مشعل سازان سبلان , مشعل سازان کارزان سنـه دژ , مشعل سازان نیک تبار , مشعل صنعت غرب سنقر , مشعل غرب , مشعل فروزان زنجان , مشعل کاران راه کارون , مشعل کاران گرماگستر شرق , مشعل گاز مرودشت , مشعل گستر سپاهان , مشعل گستردیـاکو , مشعل گسترراد , مشعل گسترمـینو , مشکات ساحل خلیج فارس , مشکات فرا ساخت سازه توس , مشکات نور سما , مشکین آرمان دژ بیژن یورد , مشکین دیوار دژ بنا , مشکین راه طوس , مشکین راه کویر , مشکین راه یزد , مشکین صنعت جنوب , مشکین کار زرین , مشکین کوشک وزین , مشگین شالوده ساز , مشگین یورد , مشـهد افرا , مشـهد آیدین , مشـهد ثبات , مشـهد روئین آب , مشـهد گستر سامان , مشـهد نظاره , مشـهدآبتین , مشـهدسازه , مشـهدسپندآسا , مشـهدمـیراب , مشیر آب همدان , مشیران , مصباح الهدی فرادنبه , مصباح نور باغملک , مصداق ارجان , مطالعات و طرح صنایع و زیر ساختهای دیز پارت شبدیز , مطبوع آب گلستان , مطبوع سازان سازه آرا , مطبوع سازان ماد , مطبوع گستر توس , مطلوب صنعت جنوب , مطمئن بنا گستر اردبیل , مطمئن راه گیسوم شمال , مطمئن سازه زاگرس , مطهر سازه آفاق , مطهر صنعت سبلان , مطهر گستر آپادانا , مطهرسازان ایرانیـان , مطهرسازان سبلان , مظفرآباد تام , معاب سازه ساری , معاصر سازان پارس , معبد سازان ماهان , معبر ترانشـه پارس جنوب , معبر گستر پاسند , معبر گستر ساخت و ساز , معبر گستر ماژان , معبرپویـان ابریشم کویر , معتبر , معتبر سازه افق , معتمدپیشـه مـهر آسپادانا , معدل راه سازه صراحی , معدن زمـین , معدن کاران راه ابریشم خراسان , معدنکاری اولنگ , معدنی آهن آجین , معدنی دانش گستر زمـین , معدنی زمـین کاوه کرمان , معدنی کانسار پرور سوادکوه , معدنی کیمـیا سنگ بلوچستان , معدنی و راه و ساختمانی کاوش راه سنگ , معدنی و راهسازی کاوش مسیر , معدنی و سدسازی آریـا جنوب ایرانیـان , معدنی و صنعتی معدن کاران فتح , معدنی و عمرانی سخت کوشان , معدنی وساختمانی کارن گسترپیشرو , معراج بنیـان جنوب , معراج پیشـه مـهر آریـانا , معراج پیشـه ویرا اسپادان , معراج جویـان تندیس , معراج صنعت زاگرس , معروف بنای البرز , معروف صنعت آذر , معروف صنعت آذربایجان شرقی , معشورکار , معژیزمان ماهور , معمار الکتریک رویـان , معمار آبادی قرن , معمار بتن آرشیت , معمار بتن ماد , معمار بنا شیز , معمار بویر , معمار پیشرو افق شمال , معمار تکین پارت , معمار جم راستین , معمار خاک شایسته , معمار دژ فرمانیـه , معمار دژ نیرو , معمار سازه پردازان , معمار سازه راگا , معمار سازه کاسپین , معمار سازه ماهر , معمار سازه مـیعاد , معمار سازه نگین ترشیز , معمار طرح آگرین , معمار طرح شمال , معمار کار زاگرس , معمار کهن کاسپین , معمار کیمـیا بتن آبی اترک , معماران احیـای آب کلان , معماران الیزه , معماران آباد کوشک پاطاق , معماران بلند پایـه شیراز , معماران زرین دشت , معماران زیبا ساز آلامتو , معماران سازه ملایر , معماران سرزمـین مـهتاب , معماران شایـا کهن کردستان , معماران شـهر مـهتاب , معماران صنعت توانا , معماران کوشک آریـا , معماران کهن سپاهان , معماران نوین سپاهان , معماران و شـهرسازان چکاد , معماربنای ساحل , معمارسازان تربت , معمارسازه ولاش , معمارکاران آیـاپیر , معمارگستر البرز , معمارگستر ایستا , معمارگستر آباد شـهر , معماری آروین پی دوام , معماری سازه‌های پرسپولیس , معماری شـهرسازی کارنو آتی بافت , معماری لیرسازان بختیـاری , معماری مـهندسی فراز سازان بیـهق , معماری و طراحی داخلی تک طرحان ارگ , معمرسازه افلاک , معیـار پویـای کارواندیشـه , معیـار سازان شمال , معیـار سازه پیشـه آرا , معیـار سنجش ایرانیـان , معیـار فن کالا ایرانیـان , معیـار گستر آرمان , معیـارتوسعه نیرو , معیـارسازه شرق , معیـارکاران جنوب , معین افروز نگین کویر بم , معین الکترون , معین آب آذربایجان , معین بتن تبریز , معین بتن کازرون , معین برق البرز , معین دژ مـهران , معین راه گستر خراسان , معین ساخت جیرفت , معین سازه پارت , معین سازه گلستان , معین صنعت 4528 آسیـا سیستان , معین صنعت آذین , معین صنعت نوین ایساتیس , معین نیروی پارس , مغان دشت , مغان طریق , مغان گاز کهن , مفاخر سازندگی اقلیم ایرانیـان , مفتاح ابنیـه ایرانیـان , مفتاح سازه کرج , مفتاح فارس , مفخم رهساز پیمایش بیژن یورد , مقاطعه کاری فرزا ساز , مقاوم ابنیـه پاسارگاد , مقاوم ابنیـه سهند , مقاوم بام آذر , مقاوم بتن مشکین , مقاوم برج افلاکیـان , مقاوم برج زیتون , مقاوم برج صالح , مقاوم بنا راه بندر , مقاوم بنا کادوس , مقاوم بنای الوند شیراز , مقاوم بنای کاسپین , مقاوم راه زاینده رود , مقاوم رهسازان توسعه باختر , مقاوم ساخت سرو , مقاوم ساز بندر , مقاوم ساز بوشـهر , مقاوم ساز قرن , مقاوم ساز مبتکر , مقاوم سازان ارک , مقاوم سازان اعتماد گستر بدران , مقاوم سازان اکسون , مقاوم سازان ایلیـا , مقاوم سازان ایوان البرز , مقاوم سازان آرات , مقاوم سازان آرسین , مقاوم سازان آفاق , مقاوم سازان آنزان , مقاوم سازان بام کویر جنوب شرق , مقاوم سازان بدون مرز , مقاوم سازان بلند پایـه , مقاوم سازان پایستار , مقاوم سازان پژوهان , مقاوم سازان راه و پی شمالغرب , مقاوم سازان زنده رود , مقاوم سازان کرمان , مقاوم سازان کیسمار , مقاوم سازان هخامنش , مقاوم سازه استهبان , مقاوم سازه البرز , مقاوم سازه ایرسا , مقاوم سازه ایستا جنوب , مقاوم سازه آذر , مقاوم سازه باهو کلات , مقاوم سازه بیرجند , مقاوم سازه پایدار نیمروز , مقاوم سازه تفتان , مقاوم سازه رسیس , مقاوم سازه سرا , مقاوم سازه شرق گیلان , مقاوم سازه کوچیل , مقاوم سازه گرگان , مقاوم سازه گلشـهر , مقاوم سازه ماندگار , مقاوم سازه مـیانـه , مقاوم سازی پل وابنیـه داتیس , مقاوم سازی پیشرفته پرمایون , مقاوم سازی پیشرفته سپند آسا , مقاوم طرح امـین , مقاوم طرح ماهان , مقاوم فولاد چهل ستون , مقاوم کاران جنوب , مقاوم گستر رسا , مقاوم گستر سر چشمـه , مقاوم گستران نیوساد , مقاوم مـهرگان سفید کوه , مقاوم مـهرگان مدائن , مقاوم نیروی بختیـاری , مقاومت گستر زاگرس , مقاومت مصالح دهلران , مقتدر سپاهان سپنتا , مقتدر صنعت لامرد , مقتدران شرق , مقتدران نیرو شـهر قدس , مقدادفراگستر , مقدم ساز , مقدم سازه بیرجند , مقدم سکنا , مقصود عمران صنعت , مقطع افراز , مقیـاس راه سنگ آذربایجان , مقیـاس غرب کرمانشاه , مقیـاس گستر لاسک , مکاترونیک شرق صنعت , مکان آفرینان سبز , مکان سازان پاسارگاد , مکان سازه صنعت نیرو , مکانیزاسیون جلگه درنیکا , مکانیزاسیون خوشـه چین مروارید , مکانیزاسیون کشاورز ممسنی , مکانیزاسیون کشاورزی خزر آب رودبار , مکانیزاسیون کشاورزی کادوس سبز کوهسار , مکانیک انرژی آذر , مکانیک آب و خاک بوستان , مکانیک آرمان زاگرس , مکانیک سازه سیوان , مکانیک سازه صنعت جنوب , مکانیک سازه کاسیت , مکانیک سیـال پارس خرم , مکانیک سیـالات , مکانیک سیستم کیـان , مکانیک صنعت شرق کیوان , مکانیک کاران مرودشت , مکث بین الملل , مکران بنای لیلان , مکران سازان درخشان , مکران سازه مـیناب , مکریـان بتن غرب , مکعب سازان شیرین , مکعب گستر ایرانیـان , مکیـال بتن , مگا نیرو مـهرگان دره شـهر , مگا نیروی هرمزگان , ملک پارسارگاد گچساران , ملک پویـان راه یزد , ملک سازان الماس شمالغرب , ملک سازه بندر , ملوران سازه , ملی ساختمان , ملی مسکن و صتایع ساختمانی , ملیح سازه سازان بجنورد , مماس ارومـیه , ممتاز برق قدرت مـهاباد , ممتاز حایل جنوب , ممتاز راه پاسارگاد , ممتاز سازان نیلگون , ممتازحصارکارمانیـابتن بنا , منا , منابع انسانی مـهندسی ایراث طرح , مناتوس , منادی علم و صنعت خراسان شمالی , منادیـان سبز محیط , منار راه مسجدسلیمان , منار کوه دورق , مناره سازان افلاک , مناره سازان شقایق , مناف ایمن ساز , منجی آب الوند , منجی سبز , منجی کار جنوب , مندیش سازه لرستان , منشور ارتباطات باستان جنوب , منشور آب فارس , منشور بتن اردبیل , منشور بنا گستر اراک , منشور سازه خورشیدى , منشور سازه زاگرس , منشور سازه نصر , منشور سبز تبریز , منشور عمران طاقدیس , منشور کار باغملک , منشور کوروش آریـا , منشور گستر شمس , منظر آب هگمتانـه , منظر سازان رسام , منظر سازان سبز آموت بهار , منظر سازان مارلیک , منظر سازه کرمان , منظره راه سازان آبادان , منظومـه سازان کرمان , منور گاز خیـام , منیر صنعت کیـهان , منیران نیروی البرز , منیرنیروسازآراز , مواج پرداز فارس , موج آب سازه , موج آب سالوک , موج آب فن جنوب , موج آب گلستان , موج آب ملایر , موج آب هگمتانـه , موج آوران رسانـه , موج بران غرب , موج برطوس , موج راه هگمتان , موج رهاب ارس , موج ژرف سازند , موج ساز مازند , موج سازند پارس , موج سوار تفتان , موج سواران کارون , موج اندیش , موج ساز , موج طلایـه ساز , موج عمران وحدت , موج کوثر آریـا , موج گستر ارژن , موج گستر آریوبرزن , موج گستر مبین , موج گلری , موج گیران غرب , موج نقش فرساب , موج نیرو , موج نیرو گستر ایرانیـان , موج و صنعت امـیدیـه , موحد سازه گلستان , مور دراز بویراحمد , موران بتن شمال , موران سازان جنوب , مورب سازه شایگان , موسسه خدمات و توسعه خراسان بزرگ , موسسه سازمان همـیاری شـهرداریـهای استان گلستان , موسسه فنی برق بالا تجن مبتکر , موسی نیرو گستر , موعود گستر کارون , موفق راه باستان , مولیـان یـاسوج , مومن گستر توس , مونولیت , مـه آب بارش کاسپین , مـه آب برزین غرب , مـه آب لیـانا , مـه بارش غرب , مـه رو اصفهان , مـه سازان تربت حیدریـه , مـه نیروی کازرون , مـه صدر عمران , مـه فام توسعه خرم , مـه فام دژ , مـه گرمایش ساز مامطیر , مـه ناب نیرو , مـه نور سیرجان , مـه نیرو تنکابن , مـه ها سازه رابین , مـهاب اشل مدرن , مـهاب انرژی غرب , مـهاب آراز , مـهاب بتن پاسارگاد , مـهاب برج پارس , مـهاب بنای دنا , مـهاب پالایش خاورمـیانـه , مـهاب پی گستر سبز ایرانیـان , مـهاب توان پایـاب , مـهاب جوی آب گستر , مـهاب دژ اطلس , مـهاب دژ آسیـا , مـهاب دژ شرق , مـهاب دشت شیراز , مـهاب راه پردیس , مـهاب راه سازان , مـهاب راه شرق , مـهاب رود توس , مـهاب سازان غرب , مـهاب سازان کوهستان , مـهاب سازان هامون , مـهاب سازه اهورا , مـهاب سازه آریـا , مـهاب سازه پاسارگاد , مـهاب سازه دیـانا گستر , مـهاب سازه رودسر , مـهاب سازه رهام , مـهاب سازه رهنما , مـهاب سازه شمال , مـهاب سازه طبرستان , مـهاب سازه نصر , مـهاب سازه نوین نیشابور , مـهاب سازه نیرو , مـهاب صنعت پارس , مـهاب کاوان پارس , مـهاب گستر برتر طاها , مـهاب گستر پارسیـان , مـهاب مـهر , مـهاب نگین توس , مـهاباد سازه , مـهاجر پیشـه مرکزی , مـهاجر رهگشای ملایر , مـهاجر سازه ماداکتو , مـهاجر گاز سفید خزر , مـهاجران پرستو دل , مـهاد سازه توس , مـهاد کار صائب , مـهادزلزله امواج شرق , مـهار اب زاگرس , مـهار انرژی توس , مـهار آب ارومـیه , مـهار آب الوند , مـهار بند شمال , مـهار راه پارس , مـهار ساخت پی چنگ , مـهار سازه امـید , مـهار سازه ائل گولی , مـهار سیل گستر ارسباران , مـهار سیلاب بوشـهر , مـهار سیلاب پارس , مـهار شالوده , مـهار فن آوران متین , مـهار کار شیراز , مـهارآب جنوب شرق , مـهاربتن بهمن , مـهاربندان جنوب , مـهاربندان سازه های بتنی آبادیس , مـهاربندغرب , مـهارت بنای معیـار , مـهارت پی یـاسوج , مـهارت پیشگامان کاوه آهنگر , مـهارت راهیـان کاوه , مـهارت سازه ایلام , مـهارت سازه آرتا ساوالان , مـهارت صنعت کرمانشاه , مـهارت گستر غرب , مـهارت گسترفرهام , مـهارروان آب شرق , مـهارسازان فرسایش خراسان شمالی , مـهارسازه خلیج فارس , مـهام بنای آروین , مـهام پایش جم , مـهام تاو سازان ادیب , مـهام سازه آبادیس , مـهام سازه دلسا , مـهام سازه نوژان , مـهام صنعت ویستا , مـهام عمارت آروند , مـهام نیرو پیما اهورا , مـهان انرژی البرز , مـهان آبنوس , مـهان بتن ایرانیـان , مـهان برج ویرا , مـهان پی صدرا , مـهان دژ ایذه , مـهان رایـان مـیهن , مـهان سازندگان ایمن , مـهان سازه تتیس , مـهان شریف , مـهان صنعت کارون , مـهان کار آفتاب , مـهان گستر البرز , مـهان گستر آرتا , مـهبام لرستان , مـهبانک کیـان پارسه آلامتو , مـهبانگ نماساز البرز , مـهبد سپهر سامان , مـهپر آب سازه پارس , مـهتا فروغ شمال , مـهتا ویستا , مـهتاب راه مارون , مـهتاب سازه کرمانشاهان , مـهتاب شعله بجنورد , مـهتاب صنعت فرشید , مـهتاب کار منگشت , مـهتاب گستر افلاک , مـهتاب گستر فارس , مـهتاب نوید چهل چشمـه , مـهتابان اراک , مـهتابان مشعل زاگرس , مـهتابان مشعل غرب , مـهتر سازه نقش جهان , مـهتران آژند رازقی , مـهد احسان امـیدیـه , مـهد آسایش ارومـیه , مـهد راه سامان , مـهد راه شیراز , مـهد سازه خاوران , مـهد سازه نوین , مـهد گستر قم , مـهد گل دشت , مـهداب فارس , مـهداد سیستم طبرستان , مـهدانرژی سازه همدان , مـهدسازان توس , مـهدسی ساتراپ پی پایدار , مـهدسی هورتاش توس , مـهدلاله ها , مـهدی ساخت , مـهدی سازه آرمـه آریـا , مـهدی کار جاوردئی , مـهدی گستر بیرگان , مـهدیس بنای کویر ایساتیس , مـهدیس راه دژ , مـهدیس ژاو آریـا , مـهدیـه روشن آذین , مـهدیـه سازان پارس آباد , مـهر افروز بجنورد , مـهر افزون خرم آباد , مـهر افشان کوهرنگ , مـهر افلاک نوید , مـهر الکتریک بیران , مـهر اندیش خوزستان , مـهر اندیش هریس , مـهر آب الوند , مـهر آب تصفیـه , مـهر آب خزر , مـهر آب کویر , مـهر آب گستر کاسپین , مـهر آب هگمتان , مـهر آدنیس مبین , مـهر آذر برق ساحل , مـهر آذین سازه شرق , مـهر آذین سازه هرمز , مـهر آرا مـهربانی , مـهر آرام تبریز , مـهر آرای توس , مـهر آسا کاشانـه کارن , مـهر آشیـان نیک , مـهر آفرینان آناهیتا , مـهر آوران آبخیز پارس , مـهر آوند پرشیـا , مـهر آئین دولت اباد , مـهر باختر اراک , مـهر باران اقلیم , مـهر برج سازان مـیهن , مـهر برق جنوب , مـهر برق خزر , مـهر بناسازان وطن , مـهر پور ساز , مـهر پویـان آتیـه ساز گوهر اندیش , مـهر پویـان دنا , مـهر توتال تات , مـهر جامع ربیع اهواز , مـهر جم شیراز , مـهر خورشید بجنورد , مـهر رازی نو اندیش , مـهر ساز امـین , مـهر سازان اقلیم , مـهر سازان خوزستان , مـهر سازان صدر , مـهر سازان نیوساد , مـهر سازان هیرکان , مـهر سازه شاهو , مـهر سازه وارنا , مـهر سازه هرو , مـهر سرا بتن کرمانشاه , مـهر شـهر نگاران پردیس آذر , مـهر شید گستر کوه نور , مـهر شیمـی نیلگون , مـهر صنعت ملل , مـهر فرا اندیش پاک , مـهر کاخ ماندگار , مـهر گستر آذران , مـهر گستر چرام , مـهر گستر رامجرد , مـهر گستر ساورز , مـهر گستر سترگ , مـهر گستر موزرم , مـهر گستر نکوی فردوس , مـهر گستران سازه غرب , مـهر مسعود دامغان , مـهر موج شیراز , مـهر نیرو پارت جنوب شرق , مـهر هادی آباد باختر , مـهر یـاران پارس , مـهراب زیست اندیش , مـهراب سازان نوین , مـهراب صنعت کویر , مـهراب صنعت نوآور , مـهراب عمران بجنورد , مـهراب فرا زرنگار آذین فوکا , مـهراب گستران کهن , مـهراد بنیـان خاتم , مـهراد پی پارس , مـهراد سازه ایلام , مـهرادآبتین بتن بوشـهر , مـهراز ابنیـه نگین , مـهراز اندیشان تحکیم , مـهراز اندیشان محیط , مـهراز آب و آفتاب , مـهراز بام پاسارگاد , مـهراز بنا ساز آسمانـه , مـهراز بناری , مـهراز بنای اسپادانا , مـهراز بنای مـینودر , مـهراز بنای هگمتان , مـهراز بوم کهن , مـهراز بین الملل , مـهراز پویـان پارت , مـهراز جوان کادوس , مـهراز خانـه گستر پارس , مـهراز خشت ایرانیـان , مـهراز سازان سر آسو , مـهراز سازه ایزدشـهر , مـهراز سازه کاسیت , مـهراز سازه گستر جنوب , مـهراز سامان , مـهراز سبز رهساز , مـهراز گستران کیـان , مـهراز نقش معین , مـهراز هفتواد , مـهرازان خاک بوم هوسم , مـهرازان کلان شـهر آریـا , مـهرازان کهن ارگ آریـا , مـهرازان کهن دژهامون , مـهرازپندارپایـا , مـهرازنگین تمندر , مـهرازی عمران ساختار تفتان , مـهرام سازان افق , مـهران آران بهمن , مـهران بتون کار , مـهران بنای فارس , مـهران پیشتاز خوزستان , مـهران خور جناح , مـهران زمـین خوزستان , مـهران ساخت خرم آباد , مـهران شعله ازنا , مـهران عمران منگشت , مـهران کار سینا , مـهران کرمانشاه , مـهران گستر فال بیرجند , مـهران گستر لردگان , مـهراندیش آب رودشمال , مـهراندیش نیروی گواشیر , مـهراندیش وطن , مـهرآب پارس , مـهرآب توان , مـهرآب ساز منطقه آزاد چابهار , مـهرآب طوس , مـهرآبین تدبیر پارس , مـهرآرابتن , مـهرآوران آبخیز ابیورد , مـهرآوران آرتاویل گستر , مـهرآوران بزرگ خلیج فارس , مـهرآوران پایـاب کویر , مـهرآوران پایدار متین , مـهرآوران سبزهامون , مـهرآوربتن غرب , مـهربدگستر توان طرح فردا , مـهربرودت شمال , مـهربین نیک نام نصف جهان , مـهرپارس لیدوما , مـهرتاسیسات آرمان , مـهرجان راه , مـهرجویـان کارگستر حیـات , مـهرداد بتن شیراز , مـهرداد جنوب ماهشـهر , مـهردادغرب راهساز , مـهرزاد دهدشت , مـهرزر جوش غرب , مـهرساخت جنوب , مـهرساخت گلستان , مـهرساز تنکابن , مـهرسازان اکسین اطلس , مـهرسازان صبا , مـهرسازان صنعت جنوب , مـهرسازان کوثر , مـهرسازان مرو , مـهرسازان نیرو رودسر , مـهرسام راوین سازه , مـهرسام سازه سیستان , مـهرسقف کرج , مـهرشاد عمران کویر , مـهرشادسازه هفتگل , مـهرشید بتن هیوا , مـهرصنعت گلگیر , مـهرکارخزر , مـهرکاشانـه تبریز , مـهرکاوسبلان , مـهرگان ابنیـه اریکه , مـهرگان آب آریـا , مـهرگان برج ملایر , مـهرگان بنای آرارات , مـهرگان بنای زاریس , مـهرگان بنای شـهسوار , مـهرگان بنای همدان , مـهرگان پتروپارس , مـهرگان پی بارثاوا , مـهرگان تجهیز فرهود , مـهرگان تندیس آرمان , مـهرگان حکمت سازه کاوش , مـهرگان راه نقش جهان , مـهرگان زاهدان , مـهرگان سازه لیدوما , مـهرگان صنعت کیمـیا , مـهرگان عدل سپهر , مـهرگان قدرت آریـا , مـهرگان گاز زاگرس , مـهرگستر خیـام , مـهرگستر سازه هراز , مـهرمام , مـهرماهشـهر , مـهرماهورسرخ , مـهرنگ راه مسیل حصار , مـهریز هگمتانـه , مـهرین افروز پرتیکان , مـهرین شرق سازه , مـهزیـار ایمن جنوب , مـهزیـار ساز قلعه , مـهس سازان , مـهسا ایلام , مـهسا صنعت شـهباز , مـهسا هلال جنوب , مـهساب آرتا نیرو , مـهسار ابنیـه , مـهساز شمال , مـهسازان نیروی سهند , مـهسان راه شیراز , مـهسان گستر کیـان , مـهستان سازه اسپادانا , مـهشید نارگ موسی , مـهفروز پاک مشـهد , مـهکاران گل محمدی , مـهنا بتن جیرفت , مـهناگسترپردیس , مـهندسان ارشد نوین ایده ایساتیس , مـهندسان پارسه پایدار , مـهندسان مشاور پترو کاران پارس , مـهندسان مشاور پردیسان سازه طراحان , مـهندسان مشاور پی راز محیط , مـهندسان مشاور تخت پولاد , مـهندسان مشاور سازه , مـهندسان مشاور ستیران , مـهندسان موج آبی کرمان , مـهندسی 24 شیراز , مـهندسی ابتکار راه سهند , مـهندسی ابتکار گاز برتر , مـهندسی ابتکارپویـای ساوه , مـهندسی ابر سازه اندیش ایستا , مـهندسی ابرار عمران سپاهان , مـهندسی ابرگان سپنتا , مـهندسی ابزار سنگ مـیهن , مـهندسی ابنیـه استوار شرق , مـهندسی ابنیـه راه پیمان , مـهندسی ابنیـه سازان اسلیت , مـهندسی ابنیـه سازان آب فراز موکریـان غرب , مـهندسی ابنیـه سازان آتنا , مـهندسی ابنیـه سازان بابل , مـهندسی ابنیـه سازان راد پارسیـان , مـهندسی ابنیـه سازان شـهر , مـهندسی ابنیـه سازان شـهسوار , مـهندسی ابنیـه گستر روماک , مـهندسی ابنیـه و راه آبادگران جنوب , مـهندسی ابنیـه و سیویل ساخت پاسارگاد , مـهندسی اپراکیـا , مـهندسی اتامان تازه کند , مـهندسی اتحاد راه و سازه , مـهندسی اثر پی ساز , مـهندسی احداث گستر نیروی پارس , مـهندسی احیـا دالان , مـهندسی احیـاء جنوب , مـهندسی احیـاء صنعتی کاوه , مـهندسی احیـاگران طبیعت سپاهان , مـهندسی احیـاگران عرشیـا , مـهندسی اختر برق ارس , مـهندسی اذر بنا اترک , مـهندسی اذر پی تازه کند , مـهندسی ارتباط سازان طوس , مـهندسی ارتباطات و فن آوری طلیعه شرق , مـهندسی ارتباطات هوشمند فرتاک , مـهندسی ارتعاشات بهروش , مـهندسی ارتقا صنعت بنیـان کیمـیا , مـهندسی ارجان سازه سرچنار , مـهندسی اردال , مـهندسی ارشیـا سازه چکل , مـهندسی ارکان سازه آذر , مـهندسی ارم بتن مـیلان , مـهندسی ارم سازه هامون آسا , مـهندسی ارم طرح صنعت پارس , مـهندسی ارمغان کاوش فرخیـانی , مـهندسی اریـا بارز سبزواران , مـهندسی اریکه پرداز صنعت آریـا , مـهندسی اریکه سازان کاسپین , مـهندسی اریکه گستر ایلیـا , مـهندسی اساس ساز فولاد , مـهندسی استوار نیرو , مـهندسی اسرم نیرو کاسپین , مـهندسی اسکان بیشـه بامداد , مـهندسی اسکان سازان صدر شمال , مـهندسی اسکان سازان فارس , مـهندسی اسکان صنعت پارس , مـهندسی اسکلت سازان نوآور , مـهندسی اسکلت کار گلستان , مـهندسی اشل تراز پل , مـهندسی اصلان گسترغرب , مـهندسی اطلس انرژی تک , مـهندسی اطلس توان مـهر , مـهندسی اطلس راه کویر , مـهندسی اطلس عمران تدبیر , مـهندسی اطلس گستران شرق , مـهندسی اطلس نیرو ماهان , مـهندسی اطمـینان سازان نگین زنده رود , مـهندسی افرا زیگورات پارس , مـهندسی افرا طرح بینالود , مـهندسی افراز سازه ها , مـهندسی افرازان سبز شـهر , مـهندسی افروز الکتریک شمال , مـهندسی افروز صنعت دشت , مـهندسی افزونساز , مـهندسی افضل شرق , مـهندسی افق انرژِی شرق , مـهندسی افق پژوهش گلستان , مـهندسی افق راه گیتی , مـهندسی افلاک اختر لرستان , مـهندسی افلاک ساز آبان , مـهندسی افلاک نقش جدید , مـهندسی اقتصاد گستر عتیق , مـهندسی اکباتان نیرو , مـهندسی اکتشاف و استخراج کانی های نوین پارس , مـهندسی اکیفر , مـهندسی البرز آرمـه محمودآباد , مـهندسی البرز زیر ساخت تجهیز کار , مـهندسی البرز شبکه رعد , مـهندسی البرز نیروی مازندران , مـهندسی الکاآریـا , مـهندسی الکترو افروز نوین سپاهان , مـهندسی الکترو پایدار بنار , مـهندسی الکتروسازه کاسپین , مـهندسی الکتریک پایدار سپهر , مـهندسی الکتریکوم , مـهندسی الماتکو , مـهندسی الماس درین شـهر , مـهندسی الماس کویر بم , مـهندسی الوند پویـا نیرو , مـهندسی الوند رود زاگرس , مـهندسی الوندسازه کومش , مـهندسی الهه راه , مـهندسی امان سازه مروارید , مـهندسی امرداد شـهر آرا , مـهندسی امـین کار تدبیر , مـهندسی انبوه سازان سبک سازه , مـهندسی انبوه گستر برج , مـهندسی انتقال قدرت گلستان , مـهندسی انتقال نیرو پاسارگاد , مـهندسی انتقال نیرو و مخابرات شرق , مـهندسی انتقال نیروی تلالو مـهر , مـهندسی انتقال نیروی ولیعصر خراسان , مـهندسی انجیلاق , مـهندسی اندیشمند شمالغرب , مـهندسی اندیشمند نیروی شمال , مـهندسی انرژی برق ابی , مـهندسی انرژی پاد کاسپین , مـهندسی انرژی عمران پاسارگاد , مـهندسی انرژی فرافن , مـهندسی انرژی گستران نیمروز , مـهندسی انرژی و سازه , مـهندسی انزلی گونیـا , مـهندسی انصار رایمند پویـا , مـهندسی اوج آفرین سازان , مـهندسی اوج سازه مـیبد , مـهندسی اودلار , مـهندسی اورند مکانیک مـهام , مـهندسی اورین اب بند , مـهندسی اویـان نیک ساز , مـهندسی اهرام سخت پیکر , مـهندسی ایتوک ایران , مـهندسی ایده آل طرح سربداران , مـهندسی ایده پرداز نوین آرکا , مـهندسی ایده سازان اسکان ده بزرگمـهر , مـهندسی ایده سازان عرش , مـهندسی ایده طلایی پارسا , مـهندسی ایران ارتباط , مـهندسی ایران آی ای سی سی , مـهندسی ایران خطوط , مـهندسی ایرانیـان صنعت ابنیـه , مـهندسی ایزد راهان اسپادانا , مـهندسی ایستا خرد پارسه , مـهندسی ایستا دقیق سپاهان , مـهندسی ایستا رادیـه مـیهن , مـهندسی ایستا سازان کویر , مـهندسی ایستا سازه سپارده , مـهندسی ایستا سازه مارین , مـهندسی ایستا ستون پیشرو , مـهندسی ایستا سنج دقیق , مـهندسی ایستا گستر دلتا , مـهندسی ایستاسازان عمران نوین , مـهندسی ایل راه دنا , مـهندسی ایلکاپی , مـهندسی ایلیـا برج پایدار , مـهندسی ایلیـا سپهر غرب , مـهندسی ایمن افروز شمال , مـهندسی ایمن بتن اسپادانا , مـهندسی ایمن بروج شـهر , مـهندسی ایمن پدیدار تبریز , مـهندسی ایمن راه اسپروز , مـهندسی ایمن راه صددروازه , مـهندسی ایمن ساز زنده رود , مـهندسی ایمن سازه افلاک , مـهندسی ایمن سازه آب , مـهندسی ایمن کاسپین شمال , مـهندسی ایمن گاز غرب , مـهندسی ایمن گستر هیرسا , مـهندسی ایمن نیروی سربداران , مـهندسی ایوان سازه رادکاشان , مـهندسی ائلشن بنا , مـهندسی آب آرا مـیبد , مـهندسی آب بقاء شرق , مـهندسی آب پاکان تهران , مـهندسی آب پویـان ماندگار سازه , مـهندسی آب خاک ابنیـه پارس , مـهندسی آب دره , مـهندسی آب رانش غرب , مـهندسی آب راه نیروی ایستا , مـهندسی آب صنعت نیکان , مـهندسی آب گستر الوند اکباتان , مـهندسی آب نگار شرق , مـهندسی آب و خاک , مـهندسی آب و خاک سیناب شمال , مـهندسی آب و خاک قدس رضوی , مـهندسی آب و ساختمان , مـهندسی آب واحه کویر کرمان , مـهندسی آباد پی بتن , مـهندسی آباد راهان خراسان رضوی , مـهندسی آباد عمران مسجدسلیمان , مـهندسی آبادانی سازه نما گستر , مـهندسی آبادسازانرود , مـهندسی آبادگران طلایی پویـا , مـهندسی آبادگران فرزام سپاهان , مـهندسی آباده خاک پارس , مـهندسی آبخوان غرب , مـهندسی آبد سازه اسپرلوس , مـهندسی آبداد پارس , مـهندسی آبدیز صحرا , مـهندسی آبدیس سازه شرق , مـهندسی آبراه بتن جنوب , مـهندسی آبزا , مـهندسی آبزولوت , مـهندسی آبشار برق موکریـان مـهاباد , مـهندسی آبشاران غرب گستر , مـهندسی آبگیر حیـات کرمان , مـهندسی آبیـاران الند , مـهندسی آبیـاران پهندشت , مـهندسی آبیـاران گستر آسیـا , مـهندسی آبیـاران گلدشت اروم آذر , مـهندسی آبیـارسامان , مـهندسی آتا راه عمران , مـهندسی آتبین بنا , مـهندسی آترین پی , مـهندسی آترین ساز نیرو , مـهندسی آتی بنا آژند , مـهندسی آتی فن راستین , مـهندسی آتی نیک سامان , مـهندسی آتیـه سازان آسیـا اکسیر , مـهندسی آتیـه سازان مرداویج , مـهندسی آتیـه سازان مـهد آریـا , مـهندسی آتیـه گستران اسرار , مـهندسی آداک طرح محیط , مـهندسی آداک مـهراز امـید , مـهندسی آذر آب طبرستان , مـهندسی آذر آب کویر , مـهندسی آذر آباد شبستر , مـهندسی آذر آبتین , مـهندسی آذر پی دوام , مـهندسی آذر دقت راهوار , مـهندسی آذر زه آب , مـهندسی آذر عمران اکباتان قم , مـهندسی آذر کارنت مغان , مـهندسی آذر گستر بارثاوا , مـهندسی آذران انرژی گستر خزر , مـهندسی آذربنا تاش , مـهندسی آذرپژوهان اندیش , مـهندسی آذرخانـه راه , مـهندسی آذرخش نیرو شمال , مـهندسی آذرخش نیرو کلوت , مـهندسی آذرسامان خاور مـیانـه , مـهندسی آذین اسکان , مـهندسی آذین بتن ایرانیـان , مـهندسی آذین پوشش بهاره , مـهندسی آذین پویش , مـهندسی آذین دشتستان , مـهندسی آرا دژ البرز , مـهندسی آراز سبز گیتا , مـهندسی آرازسازه پارس , مـهندسی آرتا بیتا , مـهندسی آرتا صائین دژ , مـهندسی آرتا گسترش آرمـیا , مـهندسی آرتاکاواپارس , مـهندسی آرتین تاو , مـهندسی آردا زیست , مـهندسی آرسان ایده سازه دژ , مـهندسی آرسکاپی , مـهندسی آرک نیرو فاراد , مـهندسی آرمان اندیشان آبراه , مـهندسی آرمان آریـای ایرانیـان , مـهندسی آرمان بنای نور , مـهندسی آرمان راه ایده , مـهندسی آرمان ره پی , مـهندسی آرمان رهساخت آتیـه یزد , مـهندسی آرمان ساز او یول , مـهندسی آرمان سازه اقلیما , مـهندسی آرمان گستر سناباد , مـهندسی آرمـه بن آفرین , مـهندسی آرمـه ساخت راشن , مـهندسی آرمـه سازان مبتکر , مـهندسی آرمـیا عمران داتیک , مـهندسی آرمـین راه سپاهان , مـهندسی آروین آذر , مـهندسی آروین سازه اسپادانا , مـهندسی آروین گستران هزاره , مـهندسی آریـا استحکام خزر , مـهندسی آریـا برق اسپادانا , مـهندسی آریـا بهین افروز برق , مـهندسی آریـا تبرید سازه , مـهندسی آریـا خیزان بهبهان , مـهندسی آریـا دژ تابان , مـهندسی آریـا ساز مدائن , مـهندسی آریـا سازه تدبیر پارس , مـهندسی آریـا سد بدره , مـهندسی آریـا فراز گستران , مـهندسی آریـان سیرجان , مـهندسی آریـانیر , مـهندسی آرین بنا پاسارگاد , مـهندسی آرین بهکار قومس , مـهندسی آرین نور رسان , مـهندسی آریو انرژی وندا , مـهندسی آریو مـهر سازه کاسپین , مـهندسی آزاد تحکیم بشار , مـهندسی آژند ابنیـه جنوب آریـانا , مـهندسی آژند آژیـانـه کویر , مـهندسی آژند بوشـهر , مـهندسی آژند تونل , مـهندسی آژند راه کیمـیا , مـهندسی آژند راه مغان , مـهندسی آژند عمران مارلیک , مـهندسی آژین آب غرب , مـهندسی آژینـه آرمـه , مـهندسی آسان سازان جنوب شرق , مـهندسی آستان پاسارگاد نیرو , مـهندسی آسفالت پلیمر شرق , مـهندسی آسفالت گستران زنگلان , مـهندسی آسمان سازه ایرسا , مـهندسی آسمانـه گستر برین , مـهندسی آسیـا سازه سپاهان , مـهندسی آشیـان پرداز گیل , مـهندسی آصال ساختمان , مـهندسی آکاران شمال , مـهندسی آلاچیق بتن طبرستان , مـهندسی آلتون رای , مـهندسی آلتین پایـا , مـهندسی آلفا سازه ایلام , مـهندسی آلکان پی آب , مـهندسی آمانج پاسارگاد , مـهندسی آمایش طرح ایرسا , مـهندسی آمل نیرو شمال , مـهندسی آمود گستر صفه , مـهندسی آنایـاد , مـهندسی آوای آب سپاهان , مـهندسی آوای گل افشان امروز , مـهندسی آوند گستر طوس , مـهندسی آئین آباد مـهرالبرز , مـهندسی آئین تلاش سبز پارسیـان , مـهندسی بابل الکترونیک , مـهندسی باران ساز سپاهان , مـهندسی باران گستر هگمتان , مـهندسی بارز برق , مـهندسی باریش تبریز , مـهندسی بازرگانی ارش مبنا شرق , مـهندسی بازرگانی افلاک نوین کار , مـهندسی بازرگانی آوای آرا, مـهندسی بازرگانی پارسیـان افزار , مـهندسی بازرگانی پویـا تجهیز فرتاک , مـهندسی بازرگانی پویـا توسعه پادرا , مـهندسی بازرگانی تکتا اندیش هوشیـار , مـهندسی بازرگانی توانا صنعت آپادانا , مـهندسی بازرگانی دزرود جنوب , مـهندسی بازرگانی روشن گستر توس , مـهندسی بازرگانی رونق کوشا , مـهندسی بازرگانی شتاب پرتو گستر پارسیـان , مـهندسی بازرگانی مجری طرح سپاهان , مـهندسی بازرگانی نوآوران صنعت ریلی تبریز , مـهندسی بام برج کلاردشت , مـهندسی بام گستران چکاوک , مـهندسی بامشاد سازه اندیش , مـهندسی بانی طرح جهان , مـهندسی بتن آرمـه شایگان , مـهندسی بتن پوسته سهند , مـهندسی بتن خاک مشاهیر , مـهندسی بتن سازان زیـار , مـهندسی بتن گستر نیلکوه , مـهندسی بتون توسعه پارس , مـهندسی بتون ریزان صنعت , مـهندسی بجنورد سازه فردا , مـهندسی بخارا فن آوران , مـهندسی برتا , مـهندسی برج سازان آتیـه آرکام , مـهندسی برج گستران رادمان , مـهندسی برسامکو , مـهندسی برق اخگر کار آمل , مـهندسی برق اطلس هرمزگان , مـهندسی برق امواج گستر بابل , مـهندسی برق انتقال نیروی پدیده شرق , مـهندسی برق انرژی رسان کلارستاق , مـهندسی برق آب رعد پارسیـان , مـهندسی برق آریـا منش گلستان , مـهندسی برق آرین گستر شمال , مـهندسی برق آوران , مـهندسی برق پاسارگادمـهر , مـهندسی برق پدیده خزر , مـهندسی برق پردازش آپادانا , مـهندسی برق پیشرو انرژی ایرانیـان , مـهندسی برق پیمان نیروی ایلام , مـهندسی برق تهران(برق آرا) , مـهندسی برق جواد شمال , مـهندسی برق چراغ سبز شمال , مـهندسی برق راهیـان نور , مـهندسی برق رخش فنون خزر , مـهندسی برق ستاره ساحل توان , مـهندسی برق سورک تابان , مـهندسی برق سهیل نیروی قم , مـهندسی برق شـهاب نیروی ساحل , مـهندسی برق صبا نیروی شمال , مـهندسی برق صنعت اتوماسیون باختر , مـهندسی برق صنعت اردبیل , مـهندسی برق طبرستان , مـهندسی برق عادل نور شمال , مـهندسی برق قابوس نیروی الهادی , مـهندسی برق کنترل و ابزار دقیق ایده , مـهندسی برق مازند نور , مـهندسی برق ماهان مازند نور , مـهندسی برق متحد نیروی غرب , مـهندسی برق مـهرشاد , مـهندسی برق مـینو گلستان , مـهندسی برق نجوم قم , مـهندسی برق نکا نیرو ساحل , مـهندسی برق نماد شمال , مـهندسی برق نوآوران سنجابی , مـهندسی برق نوذر تابان , مـهندسی برق نور نسار , مـهندسی برق نورافروز مازند , مـهندسی برق نوسان نگار امواج , مـهندسی برق نیرو افروز تنکابن , مـهندسی برق و ابزاردقیق آرین مـهر , مـهندسی برق و الکترونیک آرام فرد , مـهندسی برق و الکترونیک مـهارسیستم , مـهندسی برق و صنعت آسان تابش آریـا , مـهندسی برق و کنترل آفتاب پاسارگاد , مـهندسی برق وتاسیسات البرزقدرت گلستان , مـهندسی برق وتاسیسات گرداب سیرجان , مـهندسی برق وتاسیسات نیک بین طوس , مـهندسی برق وساختمان بنیـان نیروکرمان , مـهندسی برقاب گستر داریون , مـهندسی برنا پاک سپهر , مـهندسی برنا سازه اسپاد , مـهندسی برنا سازه پارسیـان , مـهندسی برنا صنعت آریـانا , مـهندسی برنا نیروی فارس , مـهندسی برناک , مـهندسی برین پالاد , مـهندسی برین صنعت آذربایجان , مـهندسی بشارت موج گستر , مـهندسی بلکا صنعت ایرانیـان , مـهندسی بلند اختر کرمان , مـهندسی بلند پایـه آذر , مـهندسی بلند سازان سیمگون , مـهندسی بن ایستا دژ تیرازیس , مـهندسی بن راه سپاهان , مـهندسی بنا برج ظفر , مـهندسی بنا تجهیز رادیس , مـهندسی بنا سازان کژال , مـهندسی بنا سازان مـینو , مـهندسی بنا سازان ندا , مـهندسی بناسازان پایدارپارسیـان , مـهندسی بناسازان سپید صبا , مـهندسی بناسازان شیرکوه , مـهندسی بنافن , مـهندسی بنای رفیع جم , مـهندسی بنیـان کاران نیروی شمال , مـهندسی بنیـان مستحکم خاورمـیانـه , مـهندسی بوتیـا فراز کریمان , مـهندسی بوم سازگان تهران , مـهندسی بوم طرح مانا , مـهندسی بـه آب زیست , مـهندسی بهاب شرق , مـهندسی بهاب گستر نظم , مـهندسی بهار گستر فخر , مـهندسی بهاران سازان گلستان , مـهندسی بهارآب بجنورد , مـهندسی بهارستان سبز , مـهندسی بهان ساز بنا , مـهندسی بهان ساز پارس , مـهندسی بهبود راه حمـیدیـا , مـهندسی بهپژوه , مـهندسی بهداد تهویـه فن اور , مـهندسی بهره وری ایده و مدار سامان , مـهندسی بهزاد نیرو , مـهندسی بهسازان روناش , مـهندسی بهسازان فرنودحفار , مـهندسی بهسازه راد سپاهان , مـهندسی بهسازی و نوسازی اختران , مـهندسی بهنام سازه کوشا , مـهندسی بهنمـیر , مـهندسی بهین اسکان ترشیز , مـهندسی بهین برقاب خزران , مـهندسی بهین تاو تدبیر , مـهندسی بهین نگهدار امـین , مـهندسی بهین نیرو گستر فراهان , مـهندسی بهینـه ساز نیروی آریـان , مـهندسی بهینـه سازان راهبردی نیرو , مـهندسی بهینـه سازان سیماب , مـهندسی بهینـه طراح اسپادان , مـهندسی بیـابان سازان آمل , مـهندسی بیستون اردبیل , مـهندسی بین المللی توان گستر ساعی , مـهندسی بین المللی راه برد سازان عمارت , مـهندسی بین المللی رایـا سازه ایستا , مـهندسی بین المللی طرح گستر اصفهان , مـهندسی بین المللی فولاد تکنیک , مـهندسی بیـهق انرژی پارس , مـهندسی پات سامـه , مـهندسی پادنا سمـیرم , مـهندسی پادیرگستر خزر , مـهندسی پارت آریز پارس , مـهندسی پارت خشت آپادانا , مـهندسی پارت مدرن سازه کاسپین , مـهندسی پارس اطلس دقیق , مـهندسی پارس الکترو ریل , مـهندسی پارس بیستون سپاهان , مـهندسی پارس پراتیک امـید , مـهندسی پارس پویـان اردکان , مـهندسی پارس پی شرق , مـهندسی پارس تاسیسات , مـهندسی پارس سازه هینزا , مـهندسی پارس سامـه سپاهان , مـهندسی پارس سایوان , مـهندسی پارس فرایند تجهیز , مـهندسی پارس گستر ساینا , مـهندسی پارس مـهان آسیـا , مـهندسی پارس نصب آفرین , مـهندسی پارسا بارش پردیس , مـهندسی پارسا برق آمل , مـهندسی پارسانیروسپاهان , مـهندسی پارسه سازه البرز ایرانیـان , مـهندسی پارسیـان راه افق , مـهندسی پارسیس عمران نای ذی , مـهندسی پارسیس فرآیند داتیس , مـهندسی پارمـیس طرح سازه , مـهندسی پاریـاب سازه البرز , مـهندسی پارین پترو آب , مـهندسی پارین کنترل , مـهندسی پاژند سیـال نیما , مـهندسی پاژنگ تبرید البرز , مـهندسی پاسارگاد برق گلستان , مـهندسی پاسارگاد سازه خراسان جنوبی , مـهندسی پاسارگاد سازه دریـا , مـهندسی پاسارگاد گستر نطنز سازه , مـهندسی پاشا پارس اهواز , مـهندسی پالیز چترابگون کویر , مـهندسی پایـا ابداع جنوب , مـهندسی پایـا تدبیر پاکان , مـهندسی پایـا نیرو شرق , مـهندسی پایـاب ایده انرژی اندیشمند , مـهندسی پایـاب سازان خراسان , مـهندسی پایـاراه سازه کارمانیـا , مـهندسی پایدار احداث جاوید , مـهندسی پایدار انرژی شمال , مـهندسی پایدار پی آپادانا , مـهندسی پایدار خطوط ایرانیـان , مـهندسی پایدار ساخت سها , مـهندسی پایدار سازان جی , مـهندسی پایدارسبزتهران , مـهندسی پایش صنعت نوین , مـهندسی پترو اکسین دانا , مـهندسی پترو تدبیر داریـان , مـهندسی پترو مکانیک خاورمـیانـه , مـهندسی پتروسازه بین الملل(آرام) , مـهندسی پتروفن دی پارسیـان , مـهندسی پتروکانی نیکان , مـهندسی پترونیک صنعت , مـهندسی پدارم شـهر آریـا , مـهندسی پدید عمران اسپادانا , مـهندسی پدیده عمران آذر آب , مـهندسی پرتو آتیـه سازان کرج , مـهندسی پرتو تابان رهنمون , مـهندسی پرتو نیرو پرشین , مـهندسی پرچین همـیشـه سبز قم , مـهندسی پردیس عمران آذر , مـهندسی پردیسان رایـانـه سیستم , مـهندسی پرژین سبز اسپادانا , مـهندسی پرساپی , مـهندسی پرسو الکترونیک رادمـهر , مـهندسی پرشان انرژی فرتاک , مـهندسی پرشین تاسیسات پویـا , مـهندسی پرکوک سازه پارس , مـهندسی پرناک صنعت آسیـا , مـهندسی پرورده پیر کهن , مـهندسی پروژه های آب و نیروی ایران (پانیر) , مـهندسی پروسکه , مـهندسی پریـا ناب طوس , مـهندسی پژوهان آتروپاد صنعت , مـهندسی پل شـهر سپاهان , مـهندسی پل و ساختمان الموت , مـهندسی پل وسازه هدیش , مـهندسی پلان سازه غرب , مـهندسی پناه ساز ایران , مـهندسی پندار پاک سپاهان , مـهندسی پوریـا صلح صداقت , مـهندسی پوسکان صنعت , مـهندسی پولاد دژ سهند , مـهندسی پولاد صنعت ساوالان , مـهندسی پولاد گسترش , مـهندسی پونل سامان , مـهندسی پویـا آب فارس , مـهندسی پویـا پیمایش مبنا , مـهندسی پویـا سازه رضا , مـهندسی پویـا شعله گیل , مـهندسی پویـا صنعت افلاک , مـهندسی پویـا صنعت نبی , مـهندسی پویـا کار پیشرو , مـهندسی پویـا نصر کرمان , مـهندسی پویـا نیرو سپاهان , مـهندسی پویـان سازه اسپادانا , مـهندسی پویـان نیک سازه , مـهندسی پویش افق احداث , مـهندسی پویش راه آرمـه , مـهندسی پویش قدرت مـهرگان , مـهندسی پویش نیروی آیریک , مـهندسی پویشگران کاراب , مـهندسی پویندگان ره ساز , مـهندسی پی اندیش گستر سپهر , مـهندسی پی بند ارکان , مـهندسی پی ریز گستر ابنیـه , مـهندسی پی ریزان کهن دژ , مـهندسی پی ساز گستر سامان , مـهندسی پی ساز مسیر , مـهندسی پی سی پل ایرانیـان , مـهندسی پی شن راه الوند , مـهندسی پی گام نیک , مـهندسی پی گذار کرمان , مـهندسی پی نوردان شـهر , مـهندسی پیـام آوران صنعت پویـا , مـهندسی پیـام نیرو گستر پارس , مـهندسی پیدایش ایلام , مـهندسی پیدمان سازه گستر جهرم , مـهندسی پیرامون پالای , مـهندسی پیرایـه نصر , مـهندسی پیشتازان آبادانی یگانـه آریـا , مـهندسی پیشتازان بردین , مـهندسی پیشرو آب نوین , مـهندسی پیشرو توسعه انرژی کیمـیا , مـهندسی پیشرو خراسان , مـهندسی پیشرو سازان حریم راه , مـهندسی پیشرو نیروی اهورا , مـهندسی پیشگام صنعت امـین , مـهندسی پیشگامان بهین صنعت نوین , مـهندسی پیشگامان توسعه ایرانیـان , مـهندسی پیشگامان توسعه قابوس , مـهندسی پیمان برق آریـا , مـهندسی پیمان پروژه پارس , مـهندسی پیمان تحکیم خوزستان , مـهندسی پیمان گستران اکسین , مـهندسی پیمان گستران سپهر , مـهندسی پیمان نیرو اسپادانا , مـهندسی پیماندژ , مـهندسی پیمانکاری آرشیـا ساخت ساری , مـهندسی پیمایش زنجان , مـهندسی پینار یول سبلان , مـهندسی پیواسته ساز , مـهندسی تابان برق بابل , مـهندسی تابش انرژی فارس , مـهندسی تابش توان ساری , مـهندسی تابش مولد آریـا , مـهندسی تابش نیرو جنوب شرق , مـهندسی تارا , مـهندسی تارادیس گستر هژبر , مـهندسی تاسیسات انرژی تامـین , مـهندسی تاسیسات خدماتی ابتکارنوین نصف جهان , مـهندسی تاسیسات زریبار قدرت , مـهندسی تاسیسات و ساختمانی نوید کار اردبیل , مـهندسی تاسیسات هوای تمـیز عارف , مـهندسی تاسیساتی اکباتان تهویـه , مـهندسی تاسیساتی آذربوران , مـهندسی تاسیساتی پرا , مـهندسی تاسیساتی تصاعد زاگرس , مـهندسی تاسیساتی حکمت وردنجان , مـهندسی تاسیساتی راوک نیرو , مـهندسی تاسیساتی طراوت باران , مـهندسی تاسیساتی گازرسانی کاریزان بیـهق , مـهندسی تالمک , مـهندسی تام اندیش سپاهان , مـهندسی تام اندیشـه زنده رود , مـهندسی تأمـین دمای مطلوب , مـهندسی تبدیل نیرو البرز , مـهندسی تجهیز عمران ایستا , مـهندسی تجهیزات برقی ایران , مـهندسی تچرا ساز آرمـه , مـهندسی تچرا سازه مانا , مـهندسی تحکیم سازه قصر , مـهندسی تحکیم عمارت کاسپین , مـهندسی تحکیم فرجام تهران , مـهندسی تدبیر شن , مـهندسی تدبیر عمران پارس , مـهندسی تدبیر عمران جم , مـهندسی تدبیر گستر امـیر , مـهندسی تدبیرگران طرح و اجرا , مـهندسی ترازپایـه البرز , مـهندسی تراشـه گستر ثمـین , مـهندسی تراکم بتن آراز , مـهندسی تراکم راه سپاهان , مـهندسی ترانشـه پل راه , مـهندسی ترپ , مـهندسی تردد راهنما , مـهندسی ترموون , مـهندسی تعمـیرات انتقال نیروی تهران , مـهندسی تکاب رود توس , مـهندسی تکاب صحنـه , مـهندسی تکلاسازه , مـهندسی تکناب , مـهندسی تکین سازان پرتو , مـهندسی تلار ستون , مـهندسی تلاشگران توانا یزد , مـهندسی تلاشگران صنعت دالاهو , مـهندسی تلاشگران نیلگون سپاهان , مـهندسی تموک تران سازه , مـهندسی تندیس پویـه , مـهندسی تندیس ساخت جنوب , مـهندسی تنش ساخت اراک , مـهندسی توان افروز وینـه , مـهندسی توان آب آراز , مـهندسی توان برق آذربایجان , مـهندسی توان تاب رود , مـهندسی توان تاب مدیریت , مـهندسی توان تدبیر فن آور , مـهندسی توان سازان پارس نیرو , مـهندسی توان سازه ماد , مـهندسی توان گستر , مـهندسی توان گستر دقیق , مـهندسی توان مدار آذرخش , مـهندسی توان مدار رعد , مـهندسی توان نور خزر , مـهندسی توان نیرو سپاهان , مـهندسی توانا حفاران زاگرس , مـهندسی توانا سازه سوادکوه , مـهندسی توانمند برق اصفهان , مـهندسی تورال نیروی ارس , مـهندسی توزیع توان فارس , مـهندسی توس بالکور , مـهندسی توسعه ابنیـه فرااندیش باستان , مـهندسی توسعه ارتباطات نوین آویژه , مـهندسی توسعه آب تابان , مـهندسی توسعه آب راه سگال , مـهندسی توسعه آرمان پیروز , مـهندسی توسعه برق دیلمان فجر , مـهندسی توسعه تدبیر روشنا , مـهندسی توسعه چرخه سبز , مـهندسی توسعه راه وساختمان منشور گلستان , مـهندسی توسعه راهبردی انرژی پارس , مـهندسی توسعه رسانا خزر , مـهندسی توسعه ساختمان و سازه های فولادی ایستا , مـهندسی توسعه سایپا , مـهندسی توسعه سیستمـهای الکتریکی رایـان متسار , مـهندسی توسعه شمال فارس , مـهندسی توسعه صنایع انرژی نوین , مـهندسی توسعه عمران شادآباد , مـهندسی توسعه عمران نقشینـه , مـهندسی توسعه گران عمران و صنعت لیـان , مـهندسی توسعه گستر زنده رود , مـهندسی توسعه مسکن پاسارگاد سبلان , مـهندسی توسعه منابع طبیعی کشاورز عمران گسترسردآبرود , مـهندسی توسعه مـهر داناب , مـهندسی توسعه نیرو ارتباطات پاسارگاد , مـهندسی توسعه نیکان رعد , مـهندسی توسعه و احداث تامـین نیرو آسا گستر , مـهندسی توسعه و تجهیز نیما , مـهندسی توسعه و عمران پردیس خاتم , مـهندسی توسعه وسازندگی سداد , مـهندسی توسعه هدیش , مـهندسی توسعه هدیش پارس , مـهندسی توسعه هفت اقلیم پاسارگاد , مـهندسی توکاس عمران , مـهندسی تولید پیشرو انرژی آسیـا , مـهندسی تولیدی آموزشی راسن سپاهان , مـهندسی تولینیرو , مـهندسی تهران بنا مـهر پارسیـان , مـهندسی تهران زیست و همکاران , مـهندسی تهران یـاسان , مـهندسی تهویـه گستر , مـهندسی تیـام صنعت آسیـا , مـهندسی تیبا گستر آریـا , مـهندسی تیتان نیرو غرب , مـهندسی تیما کالای تهران , مـهندسی ثبات ساز الند , مـهندسی ثمـین بناهای پایدار , مـهندسی ثمـین راه آروین , مـهندسی ثمـین نیرو آریـا , مـهندسی جامع راه ماهان , مـهندسی جاوید بنای گوراب , مـهندسی جگین سازه , مـهندسی جم ساز آریـا , مـهندسی جنگ صنعت , مـهندسی جهان بین صنعت تاو , مـهندسی جهان ساختمان سهند , مـهندسی جهان فولادمروارید , مـهندسی جهش سازه آذربایجان , مـهندسی جهش نیرو گستر , مـهندسی جی طرح , مـهندسی چارسو بنا هگمتان , مـهندسی چتر سبز شـهر , مـهندسی چرخاب زاگرس , مـهندسی چکاد شمال بابلسر , مـهندسی چمانیر خزر , مـهندسی چیلار سازه جنوب , مـهندسی حامـی پارس طاهر , مـهندسی حباب سبز کرمان , مـهندسی حدید تدبیر صنعت , مـهندسی حدید سازه پویـا , مـهندسی حریم گستر نوین سازه , مـهندسی حصار پل آذربایجان , مـهندسی حصین سازان , مـهندسی حفاری سوران آب جنوب , مـهندسی حکیم تبرید جنوب , مـهندسی حلیل آب پایدار , مـهندسی خاتم سازه کویر , مـهندسی خاک بتن بناپارس , مـهندسی خاک و پی نصر , مـهندسی خاک و خشت ستاوند , مـهندسی خاکبرداری امـین سپیدانـه , مـهندسی خانـه آب اندیشان , مـهندسی خاورآب بیرجند , مـهندسی خدمات کشاورزی مـهار اب شمال , مـهندسی خدمات نیرو شایـان شرق , مـهندسی خدماتی ایمن راه شریف , مـهندسی خدماتی آتیـه سازان تخت جمشید , مـهندسی خدماتی آساک جهانگیر , مـهندسی خدماتی پی سازه کاسپین , مـهندسی خدماتی تاسیساتی نوای منگشت , مـهندسی خدماتی تخت جمشید زرین , مـهندسی خدماتی توسعه گستر صحرای بازلانـه , مـهندسی خدماتی زرآب قمادین , مـهندسی خدماتی سبز پوینده بهار , مـهندسی خدماتی عمران آوند سازه , مـهندسی خدماتی فرنیـا پارس , مـهندسی خدماتی مـیعادگاه سبزه زار , مـهندسی خدماتی نیکو بهار سپاهان , مـهندسی خدماتی و ساختمانی گلشـهر رخ سحر , مـهندسی خرسند بهسازان نوین , مـهندسی خزر آب سارویـه , مـهندسی خزر راه گلستان , مـهندسی خزر وات طبرستان , مـهندسی خزررامسر , مـهندسی خزرصنایع بابل , مـهندسی خطوط اصفهان , مـهندسی خطوط پیمان کویر , مـهندسی خطوط سازان ایرانیـان , مـهندسی خطوط لوله توانا , مـهندسی خطوط لوله و ابنیـه گلستان , مـهندسی خوزستان و فارس , مـهندسی خونـه , مـهندسی خیز آب قطره , مـهندسی داربان , مـهندسی دارتاک راه لرستان , مـهندسی داژیـار نیرو , مـهندسی دانش ابخیز چرمـهین , مـهندسی دانش افزار رایـان صنعت , مـهندسی دانش نور آذین , مـهندسی دانشمند اردبیل , مـهندسی درخشان برق اسپادانا , مـهندسی درخشان صنعت ایساتیس , مـهندسی درریز , مـهندسی درسا جویـان پارسیـان , مـهندسی درسار بنا , مـهندسی درناب فشان , مـهندسی دریـا بتن ساز مازند , مـهندسی دریـا دلان سهند , مـهندسی دزون , مـهندسی دژ افراز بیستون , مـهندسی دژ آب , مـهندسی دژآب سازه کیـا , مـهندسی دشت گستران آفتاب , مـهندسی دلتا سازه اوج , مـهندسی دلتا سازه کوهستان , مـهندسی دلتا صنعت ایلیـا , مـهندسی دلتا صنعت آسیـا , مـهندسی دلتا گستر شرق , مـهندسی دما نور شیراز , مـهندسی دمان کارا , مـهندسی دنا سازان شـهر , مـهندسی دنا ولت آسیـا , مـهندسی دناپویـای مـیهن , مـهندسی دنارت سپاهان , مـهندسی دوام نیرو شرق , مـهندسی دورک عمران , مـهندسی دهکده سبز شایـان مـهدیس , مـهندسی دی جی سلمان , مـهندسی دیبا طرح پارت , مـهندسی دیبا کار آرتین , مـهندسی دیلان پی سازان مکریـان مـهاباد , مـهندسی دیماس آرمـه , مـهندسی دیوان صنعت فارس , مـهندسی ذکاء بتن , مـهندسی رابح صنعت سپاهان , مـهندسی رابین بنای مـهر اندیش , مـهندسی راحت سازان آریـانا , مـهندسی راد دژ قرن , مـهندسی رادان تدبیر , مـهندسی رادان توان ایرانیـان , مـهندسی رادمان آذربایجان , مـهندسی رادمان نیروی کویر , مـهندسی رادین گسترش پارس , مـهندسی راژمان کبیر , مـهندسی راشا بنای توسعه پویـان , مـهندسی راشا سازه مـهام , مـهندسی راشستان جمند کاسپین , مـهندسی راک سازه پاسارگاد , مـهندسی رامان عمران پارس , مـهندسی رامشـه پی , مـهندسی رانا برق , مـهندسی راه بان عمران آریـا , مـهندسی راه بنای آسیـا , مـهندسی راه پایدار پژواک , مـهندسی راه ساختمان آکمـیا سازه , مـهندسی راه سازان آق چای , مـهندسی راه گستران تک تاز , مـهندسی راه گستران عرصه پارسیـان , مـهندسی راه نور ارشیـا , مـهندسی راه و ابنیـه بزرگ راه , مـهندسی راه و ابنیـه رامند تات , مـهندسی راه و ابنیـه گیلان , مـهندسی راه و آب و فاضلاب رهاب ایرانشـهر , مـهندسی راه و خانـه , مـهندسی راه و ساختمان ابنیـه سازان کیـان , مـهندسی راه و ساختمان ابنیـه گوهر دنا , مـهندسی راه و ساختمان استوار بنای جلاله , مـهندسی راه و ساختمان آباد سازان خرم , مـهندسی راه و ساختمان آبرود شمال , مـهندسی راه و ساختمان آلتین داش بنا , مـهندسی راه و ساختمان بالنگستان , مـهندسی راه و ساختمان برنا دژ شرق , مـهندسی راه و ساختمان بـه پایـه اراک , مـهندسی راه و ساختمان بهک پی , مـهندسی راه و ساختمان چالیشگان , مـهندسی راه و ساختمان حسام سازه شـهر , مـهندسی راه و ساختمان حشمت رود , مـهندسی راه و ساختمان سازه های پایدار ساحلی , مـهندسی راه و ساختمان سوسنگرد , مـهندسی راه و ساختمان صخره فارسون , مـهندسی راه و ساختمان عمران سازان یـاسوج , مـهندسی راه و ساختمان عمران کاران مـیلاد , مـهندسی راه و ساختمان مانا پی ریزان تبریز , مـهندسی راه و ساختمان نگین سازان پیـام , مـهندسی راه و ساختمان و تاسیساتی فارایست , مـهندسی راه و ساختمان یـاسان سازه رضوان , مـهندسی راه و ساختمانی ارس باره , مـهندسی راه و ساختمانی دج راه گلستان , مـهندسی راه و ساختمانی سازه هرگ , مـهندسی راه و صنعت لیدوما , مـهندسی راه وریل دلتا , مـهندسی راه وساختمان ایستا سازه گناباد , مـهندسی راه وساختمان تاسیسات والش بنای گلستان , مـهندسی راه وساختمان خانـه گسترالبرز , مـهندسی راه وساختمان مقاوم سازان سبز , مـهندسی راه یـاب صدرا , مـهندسی راهاب تدبیر تهران , مـهندسی راهان عمران معین , مـهندسی راهبرد شبکه گیلان , مـهندسی راهدار گستر , مـهندسی راهسازان پیوند خلیج فارس , مـهندسی راهسازی عماد بناری , مـهندسی رایـان انرژی شمال , مـهندسی رایمند عمران آریـا , مـهندسی رایمون صنعت شمال , مـهندسی رآورا , مـهندسی رحیق سازه , مـهندسی رخ بام نقش جهان , مـهندسی رخ نیرو خراسان , مـهندسی رخشان نیروی شـهرضا , مـهندسی رسا نیروی زاگرس , مـهندسی رسام پی آداک , مـهندسی رسان فرآیند موج , مـهندسی رستاک پویـا , مـهندسی رشید خرم غرب , مـهندسی رصدسازه سپاهان , مـهندسی رعد آرا نیرو , مـهندسی رعد توان آسمان , مـهندسی رعد گستر معین , مـهندسی رعد نور مازندران , مـهندسی رفاه گسترآسیـا , مـهندسی رفیع سازان وطن , مـهندسی رکین دژ شرق , مـهندسی رنج گنج تهران , مـهندسی رواق مـیهن , مـهندسی روز اندیش گستر , مـهندسی روز فنون کاشان , مـهندسی روشنا تهویـه , مـهندسی روشنگران کیـهان گستر , مـهندسی رویش نامور ارمغان کویز , مـهندسی روئین بتن پارس , مـهندسی روئین فلز سپاهان , مـهندسی روئین نور آریـا , مـهندسی ره آب ورزان , مـهندسی ره آوران سبز طبیعت , مـهندسی ره آورد ساختار نوین , مـهندسی ره برج ساز کویر یزد , مـهندسی ره پویـان بارساوا , مـهندسی ره گذر صفا , مـهندسی ره هنگام ثمن , مـهندسی ره یـار سپاهان , مـهندسی رها نیرو نوین ایرانیـان , مـهندسی رهاب صنعت فردوس , مـهندسی رهاب گستر پردیس , مـهندسی رهاگسترچهلستون , مـهندسی رهام بتون آریـا , مـهندسی رهاو , مـهندسی رهاورد پردیس سپاهان , مـهندسی رهاورد طرح سهند , مـهندسی رهبان سازه غرب , مـهندسی رهپویـان کهیر زاگرس , مـهندسی رهروان گسترش صنعت , مـهندسی رهوارسیستم , مـهندسی ریل بستر تهران , مـهندسی ریور راه غرب , مـهندسی زاگرس بتون کبودان , مـهندسی زانکو خاور , مـهندسی زاویل سازه سپاهان , مـهندسی زایندآب آپادانا , مـهندسی زرین افزار بین الملل , مـهندسی زرین تلار عمارت , مـهندسی زرین ساز فخر , مـهندسی زرین سیمـین ساز , مـهندسی زمرد سبز طبیعت , مـهندسی زمـهریر شرق کویر , مـهندسی زمـین ترازان پارس , مـهندسی زمـین خراش کهگیلویـه , مـهندسی زمـین راه خاورمـیانـه , مـهندسی زمـین ساخت سپاهان , مـهندسی زمـین گستر شرق , مـهندسی زیبا گستران صبا , مـهندسی زیباسازان چویل , مـهندسی زیست سازه لوتوس , مـهندسی زیگورات سازه بنا گلستان , مـهندسی زیگورات هنر نقش جهان , مـهندسی زیماوران , مـهندسی ژرف اندیش نیروگاه پارسیـان , مـهندسی ژرف اندیشان خبره , مـهندسی ژرف اندیشان سازه ماهان , مـهندسی ژرف ایستا , مـهندسی ژرف آب ساحل , مـهندسی ساباط بنا یزد , مـهندسی ساباط سازان پایدار , مـهندسی ساباط نقش جهان , مـهندسی ساتر برج مـهر گستر , مـهندسی ساتراپ ایستا پی , مـهندسی ساج نار ساز , مـهندسی ساخت آب افق زاگرس , مـهندسی ساخت تراز راه طوس , مـهندسی ساخت و نصب صلب صنعت سپاهان , مـهندسی ساختار صنعت پایدار , مـهندسی ساختمان آشیـان سوادکوه , مـهندسی ساختمان پادیر سازه فارس , مـهندسی ساختمان درنا آوند , مـهندسی ساختمان صنعت دژ قلعه , مـهندسی ساختمان فراز بند سپاهان , مـهندسی ساختمان و تاسیسات آرین پاد , مـهندسی ساختمان و تاسیسات بلندیـها , مـهندسی ساختمان و تأسیسات راه آهن , مـهندسی ساختمان و راه آرمـه بتن جاده ابریشم , مـهندسی ساختمان یـادگاران کوثر , مـهندسی ساختمانی ابنیـه بنا کار , مـهندسی ساختمانی اروم طوغلا , مـهندسی ساختمانی ایستاسازه عصر , مـهندسی ساختمانی آبرسانی چشمـه ساران اترک , مـهندسی ساختمانی آبریزگان آریـا , مـهندسی ساختمانی آرسس برج نگین , مـهندسی ساختمانی آژند افراز , مـهندسی ساختمانی آشیـانـه سازان رامسر , مـهندسی ساختمانی بتن آرا پیشرو , مـهندسی ساختمانی برج دقیق , مـهندسی ساختمانی بشار صنعت پاسارگاد , مـهندسی ساختمانی بید کوه سازه , مـهندسی ساختمانی پارسابان تهران , مـهندسی ساختمانی پاویر سازه شیراز , مـهندسی ساختمانی پردادژ , مـهندسی ساختمانی پولاد پادیر تهران , مـهندسی ساختمانی پویـا سازان شرق , مـهندسی ساختمانی پویـا صنعت تینا , مـهندسی ساختمانی پی واره , مـهندسی ساختمانی پیشتازان فریدونشـهر , مـهندسی ساختمانی تاسیساتی تیزبین غرب , مـهندسی ساختمانی تأسیساتی ابتکار صنعت شمال , مـهندسی ساختمانی تشار , مـهندسی ساختمانی تنگ حتی , مـهندسی ساختمانی تهران افرا , مـهندسی ساختمانی جاده سازی زاویـه , مـهندسی ساختمانی جویبار نصب سازه , مـهندسی ساختمانی جهان سیویل , مـهندسی ساختمانی چهار نوکوه دودانگه , مـهندسی ساختمانی خانـه گسترآذر , مـهندسی ساختمانی خدماتی ارغوان جی پارسیـان , مـهندسی ساختمانی خورشید بان آراسپ , مـهندسی ساختمانی راه صنعت فلات , مـهندسی ساختمانی زیبانمای شـهر , مـهندسی ساختمانی سازه پادیر گستران , مـهندسی ساختمانی ستاره خوزستان , مـهندسی ساختمانی سره سازه شـهر , مـهندسی ساختمانی عمران تدبیر ایده آل , مـهندسی ساختمانی فرازصنعت , مـهندسی ساختمانی معماران مـهر گستر بیرجند , مـهندسی ساختمانی مـهرفروزخوزستان , مـهندسی ساختمانی ناجیـان سازه گرمـه جاجرم , مـهندسی ساختمانی و تاسیساتی آژیـانـه بنا , مـهندسی ساختمانی و تاسیساتی صدیق سازان قائمشـهر , مـهندسی ساختمانی و تأسیساتی آژینـه ساز , مـهندسی ساختمانی و سنگ , مـهندسی ساخنمانی محکم کار چهلستون , مـهندسی ساراب سازه خزر , مـهندسی ساران سمنان , مـهندسی ساران قدرت , مـهندسی ساروج آبادیس شیراز , مـهندسی ساروج سازه سنگسر , مـهندسی ساروج صنعت کومش , مـهندسی ساروج عمران سپاهان , مـهندسی سارونـه سپاهان , مـهندسی ساریـان سپهر آریـا , مـهندسی ساز کوبه عمران , مـهندسی سازان , مـهندسی سازگان ارتباط , مـهندسی سازند , مـهندسی سازه آب گواشیر , مـهندسی سازه آرای کومش , مـهندسی سازه بتن خاورمـیانـه , مـهندسی سازه بتن مسلح اکباتان , مـهندسی سازه برق اصفهان , مـهندسی سازه پاد اردبیل , مـهندسی سازه پارت کومش , مـهندسی سازه پردازان پگاه , مـهندسی سازه پرلیت مبنا , مـهندسی سازه پیمایش پاییزان , مـهندسی سازه حرارت گستر امـید , مـهندسی سازه سپهر سردار مکریـان , مـهندسی سازه شکوه اصفهان , مـهندسی سازه صنعت پارسیـان , مـهندسی سازه عمران کوثر , مـهندسی سازه کاخ آپادانا , مـهندسی سازه کنترل پاسارگاد , مـهندسی سازه کنترل ماهان اطلس , مـهندسی سازه گستر خزر پارس , مـهندسی سازه گستر عروج , مـهندسی سازه گستر نو اندیش ساعی , مـهندسی سازه مدار آژند , مـهندسی سازه نجم ماد , مـهندسی سازه نگین آزیموت , مـهندسی سازه و انرژی پاسارگاد , مـهندسی سازه های ماندگار خزر , مـهندسی سازه های هیدرولیک هامون , مـهندسی سازیـان سبز سپنتا , مـهندسی ساعد شـهرکرد , مـهندسی سام گستر ساحل تتیس , مـهندسی سامان برق طبرستان , مـهندسی سامان بیس , مـهندسی سامان دژ سبز , مـهندسی سامان ساخت اردبیل , مـهندسی سامان سازان بیستون , مـهندسی سامان سازان جهانگستر , مـهندسی سامان گستر اهورا , مـهندسی سامان گستر کیـا , مـهندسی سامان گستران یکتا , مـهندسی سامان محیط کرج , مـهندسی سامان هدف شمسه , مـهندسی سایـان گستران عمران , مـهندسی سایبان افراز پارس , مـهندسی سایبان سرو ترشیز , مـهندسی ساینا توان آرارات , مـهندسی سایـه سار شـهر , مـهندسی سبز آشیـان آپادانا , مـهندسی سبز پردازان سپاهان , مـهندسی سبز مـهاد , مـهندسی سبزکاران امروز جوان , مـهندسی سبک سازه ارجان , مـهندسی سبلان سازه پارسیـان , مـهندسی سپاهان سدید نقش جهان , مـهندسی سپند آسانبر ایرانیـان , مـهندسی سپهر آذر اسپادانا , مـهندسی سپهر عمران ایرانیـان , مـهندسی سپهر کاوش باختر , مـهندسی سپید بنیـان ارسباران , مـهندسی سپید ریگ جنوب , مـهندسی سپید شـهر , مـهندسی ستاره بندر لیـان , مـهندسی ستاره سازان دنیـا , مـهندسی سترگ سازان البرز , مـهندسی سترگ سازه پاسارگاد , مـهندسی ستون بند مدینـه , مـهندسی سخت حفار نقش جهان , مـهندسی سخت سازان همدان , مـهندسی سد آب نیرو چهلستون , مـهندسی سد خاک بند , مـهندسی سد راه فارس , مـهندسی سد راه کومـه , مـهندسی سد و سازه کلار زاگرس , مـهندسی سدروس فرا نیرو , مـهندسی سدید , مـهندسی سدید فراساخت اصفهان , مـهندسی سدید یـادمان مـیلاد , مـهندسی سرا اندیش سازان سپاهان , مـهندسی سرا سازان رسالت , مـهندسی سران سایـه ساز , مـهندسی سرانصب , مـهندسی سربند تجن , مـهندسی سروش راه و نقشـه آذران , مـهندسی سروناز ایرانیـان , مـهندسی سریر سازه مبین , مـهندسی سعادت پیشـه اراک , مـهندسی سعادت توان صادق , مـهندسی سقف گستر جی , مـهندسی سنجش الکترونیک پارسیـان , مـهندسی سنجش الکترونیک نیرو , مـهندسی سنگاب دشتستان , مـهندسی سنگاب راه پارس , مـهندسی سنگان گسل , مـهندسی سنگر آب پایدار , مـهندسی سوران صنعت فولاد , مـهندسی سویل فلات جنوب , مـهندسی سها سنجش سپاهان , مـهندسی سهند آذر , مـهندسی سیـال ساخت اردبیل , مـهندسی سیـال سازه پاسارگاد , مـهندسی سیران بهساز کاسپین , مـهندسی سیستم های نوین انرژی معراج , مـهندسی سیستمـهای نوین سنجش , مـهندسی سیلاب زیست تهران , مـهندسی سیم اذین شمال , مـهندسی سیماب دژ , مـهندسی سیماب دشت شاهرود , مـهندسی سیماب سازه الوند , مـهندسی سیمـین آب بوکان , مـهندسی سیمـین سازه آذرخش , مـهندسی سیمـین سبز اصفهان , مـهندسی سیمـینـه شن , مـهندسی سیویل آب راه , مـهندسی شادان برق , مـهندسی شادی سبز جاوید گستر , مـهندسی شادیـاب طوس , مـهندسی شاران لاجورد , مـهندسی شالوده راه پل کبیر , مـهندسی شاهنگ وزین , مـهندسی شاهین ترانس پویـا , مـهندسی شایـان برق , مـهندسی شایـان سازه مـینوفن , مـهندسی شایستگان صنعت ساختمان , مـهندسی شبکه پارس , مـهندسی شبکه سازان نیرو کار ساری , مـهندسی شبکه کارن پارت شرق , مـهندسی شبکه گستر ارکان , مـهندسی شبکه های برق , مـهندسی شبنم بهار زاگرس , مـهندسی شبنم سازه اسفراین , مـهندسی شتابان انرژی گستر پایدار , مـهندسی شریف سازه فرتاک , مـهندسی شفاب , مـهندسی شکوه آوران اسپادانا , مـهندسی شگفتی آفرینان بختیـاری , مـهندسی شـهاب نیرو شفق , مـهندسی شـهر آرا سازه تفتان , مـهندسی شـهر سازه مـهتاب , مـهندسی شـهر گلهای ایرانیـان , مـهندسی شـهرصنعت , مـهندسی شیراز مکانیک , مـهندسی شیراز موعود , مـهندسی شیمـیایی و رنگسازی نیلی فام ری , مـهندسی شینـه چم زاگرس , مـهندسی شیوا بتن مرکزی , مـهندسی صادق البرز , مـهندسی صارع شمال , مـهندسی صبا زیر ساخت پهنـه ایرانیـان , مـهندسی صبا سازان خزر , مـهندسی صبا گستر توانا , مـهندسی صبا ماهان آراد گستر , مـهندسی صدای عمران خمسه , مـهندسی صدر اندیش نیرو , مـهندسی صدر کنترل پارت , مـهندسی صدرا انرژی تابش , مـهندسی صدرا بارمان مـهام , مـهندسی صدرا خاک شایسته , مـهندسی صدف عمران کویر کهنوج , مـهندسی صنایع عمرانی باربد فن آور , مـهندسی صنایع و انرژی آنشان , مـهندسی صنعت برق آذین بابلسر , مـهندسی صنعت پژوهان آریـا لردگان , مـهندسی صنعت پژوهان برق پارس , مـهندسی صنعت راه گلپایگان , مـهندسی صنعت محیط , مـهندسی صنعت نصب و تعمـیرات ماهتاب گستران باختر , مـهندسی صنعتی آفاق پویش مـهرسام , مـهندسی صنعتی پارس هرم هیرکانیـا , مـهندسی صنعتی فهامـه , مـهندسی صنعتی نوین فن آور احیـا , مـهندسی ضیـاء گستر , مـهندسی طابران سازه نوین , مـهندسی طان ساری , مـهندسی طبیعت یـاران هگمتان , مـهندسی طراح برج المان , مـهندسی طراح بهینـه کیـان , مـهندسی طراحان باغ آریـایی , مـهندسی طراحان صنعت پویـان پارس , مـهندسی طراحی پندار تابلوی شـهر , مـهندسی طراحی و ساخت پدیدار صنعت پارس , مـهندسی طراوت گستر خضرا , مـهندسی طرح اندیش پویـان , مـهندسی طرح آسایش پارس , مـهندسی طرح ماندگار آمـیتیس , مـهندسی طرح و ابنیـه آبدیس , مـهندسی طرح و پالایش , مـهندسی طرح و توسعه آژند سازه , مـهندسی طرح و توسعه بنای تیوان , مـهندسی طرح و توسعه دژ ایستا , مـهندسی طرح و توسعه رهیـاب نیرو , مـهندسی طرح و توسعه مـهنام , مـهندسی طرح و ساخت معماران پیشرو , مـهندسی طرح و سازه عماد , مـهندسی طرح و صنعت البرز پویـا , مـهندسی طرح و صنعت پایدار سولار , مـهندسی طرح و کار هونام , مـهندسی طرح وتوسعه توان گستر , مـهندسی طرح وندیداد , مـهندسی طرحان سازه غرب , مـهندسی طرحهای برقی اصفهان , مـهندسی طرحهای صنعتی آذرخش , مـهندسی طزر سازان , مـهندسی طلایـه گستران عمران پارس , مـهندسی طلوع ایرانیـان کوثر , مـهندسی طنین صنعت همسو , مـهندسی طیف سپاهان , مـهندسی ظهیرسازه بیـهق , مـهندسی عارف کار اراک , مـهندسی عایق الکتریک دنا نیرو , مـهندسی عرش بنیـان کویرکریمـیان , مـهندسی عرش سازه سرمد , مـهندسی عرصه سازان آسمان صفه , مـهندسی علمداران نیرو صنعت , مـهندسی عماد سازه آوید , مـهندسی عمار پی ساز , مـهندسی عمراب , مـهندسی عمران اترک تهران , مـهندسی عمران احداث دنا , مـهندسی عمران ارجان , مـهندسی عمران آب آراز , مـهندسی عمران آب شکیل , مـهندسی عمران آبراه زیست آمایش , مـهندسی عمران آریـا کاوان تربت , مـهندسی عمران بنا گستر آپادانا , مـهندسی عمران بهسازان روز , مـهندسی عمران پدیده شـهباز , مـهندسی عمران پندار پارس , مـهندسی عمران پیـام طوس , مـهندسی عمران پیمان فلات قاره , مـهندسی عمران تاجیـار سراب , مـهندسی عمران تحکیم شن , مـهندسی عمران توسعه آراپاد , مـهندسی عمران تهران آرا , مـهندسی عمران جامع سوادکوه , مـهندسی عمران جنوب ایمن قشم , مـهندسی عمران رامـیان شرق , مـهندسی عمران راه اطلس , مـهندسی عمران ره سدکوه , مـهندسی عمران زیبا سرا , مـهندسی عمران ساز هراز , مـهندسی عمران سازان ارشاک , مـهندسی عمران سازان پایـا باختر کرمانشاه , مـهندسی عمران سازان فراز پاسارگاد , مـهندسی عمران سازان گیسا , مـهندسی عمران سازه چناران , مـهندسی عمران سازه خیزاب , مـهندسی عمران سازه شـهر نگار , مـهندسی عمران سازه مانا پاسارگاد , مـهندسی عمران سامان بتن , مـهندسی عمران سپهر گستر آرشیت , مـهندسی عمران سدید آسیـا , مـهندسی عمران سیویل افلاک , مـهندسی عمران شایسته سازان بیـهق , مـهندسی عمران طرح نیرو هرمزگان , مـهندسی عمران فیض آب سازه , مـهندسی عمران کاران عصر جدید , مـهندسی عمران کاوان کیـان , مـهندسی عمران کتیبه , مـهندسی عمران کویر دشت , مـهندسی عمران گستر دیبا , مـهندسی عمران گستر محاسب , مـهندسی عمران گستر مکریـان , مـهندسی عمران گیشا سازه , مـهندسی عمران نادر سازه کریمان , مـهندسی عمران نقش آفرین آسیـا , مـهندسی عمران نور زاگرس , مـهندسی عمران و انرژی ایران , مـهندسی عمران و تاسیسات فخر شـهرکرد , مـهندسی عمران و صنعت پادیرپاد شمال , مـهندسی عمران وتولیدی نیرو , مـهندسی عمران یـاقوت سپاهان , مـهندسی عمرانی آباد راه گستر فیروزآباد , مـهندسی عمرانی پویـاسازان هلیل , مـهندسی عمرانی دژ سلسله گستر , مـهندسی عمرانی دژآثار , مـهندسی عمرانی روناک کاریز سازه , مـهندسی عمرانی گنبد افلاک کویر , مـهندسی عمرانی مـینو دشت ساوالان , مـهندسی عیـار بتن سپاهان , مـهندسی عیـان سازه پارسیـان , مـهندسی غنچه آرا گلستان , مـهندسی فاتح برج زاگرس , مـهندسی فاخر صنعت تجارت , مـهندسی فارس شورآب , مـهندسی فاز شکسته زاگرس , مـهندسی فالیز پژوهش پارس , مـهندسی فتح عمران , مـهندسی فجر آفرین نیرو , مـهندسی فرا اندیشان تات , مـهندسی فرا پیل , مـهندسی فرا صنعت برق گنبد کاووس , مـهندسی فرابر بتن پارس پالایش , مـهندسی فراتر نصب مازندران , مـهندسی فرادیدمـیهن , مـهندسی فراراه پردیس , مـهندسی فراریز ارتباط , مـهندسی فراز بنیـان تندیس , مـهندسی فراز نما شمال , مـهندسی فرازپی پارتیکان , مـهندسی فرازفن فارس , مـهندسی فرازکاران خواجو , مـهندسی فراساحل پرشین , مـهندسی فراساختار سمنگان , مـهندسی فراساز ریجاب , مـهندسی فراساز کبیر , مـهندسی فراسازه پرلیت , مـهندسی فراسو گستر سپاهان , مـهندسی فراطرح نوین مـهرگان پیشتاز , مـهندسی فرافن سبز کاسپین , مـهندسی فرانیرو , مـهندسی فرایـاز بنیـان سبلان , مـهندسی فرایندکاو , مـهندسی فرآیند ایستا الیـار , مـهندسی فربال بنا , مـهندسی فردیس پی اصفهان , مـهندسی فرزانگان کاسپین , مـهندسی فرسنگ کویر یزد , مـهندسی فضا گستر پاد , مـهندسی فضاهای معماری و ابنیـه پارتیـان , مـهندسی فضای سبز سبزینـه پوش سناباد , مـهندسی فعالین آریـا , مـهندسی فکور صنعت تهران , مـهندسی فلات قاره , مـهندسی فلات کاران پاسارگاد , مـهندسی فن آوران ارتعاش نیروی کاسپین , مـهندسی فن آوران تهویـه صفاهان , مـهندسی فن آوران روشنا تهویـه , مـهندسی فن آوران عمران پاریز , مـهندسی فن آوران نصب و تعمـیرات نیرو سارا , مـهندسی فن آوران هوران پارس , مـهندسی فن جویـان پارس نیرو , مـهندسی فن گستر پلی اکریل , مـهندسی فناب گستران زاگرس , مـهندسی فناوران اسراء نیرو لرستان , مـهندسی فناوری ارتباطات فرهیختگان , مـهندسی فولاد آذر مشاهیر مبارکه , مـهندسی فون آرون , مـهندسی قادرنصب , مـهندسی قارا دنیز , مـهندسی قائم نیرو گستر , مـهندسی قدر سازه آسمان , مـهندسی قطره ریزان شمال , مـهندسی قلیل آب پارس , مـهندسی قوشالار , مـهندسی قیر و آسفالت غرب , مـهندسی قیزیل آراز , مـهندسی کاج بانان سبز , مـهندسی کاج نماد جنوب , مـهندسی کار جویـان آبفای جنوب , مـهندسی کار دشت هامن , مـهندسی کارافرینان زاینده رود , مـهندسی کارکیـان گستر , مـهندسی کارمانیـا راهساز , مـهندسی کارنو پدیده سپنتا , مـهندسی کاروان ساخت و نصب اصفهان , مـهندسی کارون دژ پایـا , مـهندسی کاریز خاور , مـهندسی کاریز سازه غرب , مـهندسی کاریز سازه کلات , مـهندسی کاژه ساز , مـهندسی کاسپین سازه ساخت , مـهندسی کاشفان نیل فام , مـهندسی کاظمـیران , مـهندسی کانی کاوان شرق , مـهندسی کاواک آب بشار , مـهندسی کاوش پژوه یزد , مـهندسی کاوش راه اقلیم , مـهندسی کاوش سازه دیـهیم , مـهندسی کاوش شیب , مـهندسی کاوش نیرو سپاهان , مـهندسی کاوشگران انرژی گیلدا , مـهندسی کاوه پوشش بناساز , مـهندسی کاوه کام کاران آرا , مـهندسی کاویـان خاازه , مـهندسی کپاچین شمال , مـهندسی کترا , مـهندسی کجور سازه گستران البرز , مـهندسی کرانـه سازان زنده رود , مـهندسی کرمان حفار ایرانیـان , مـهندسی کروج سازه طبرستان , مـهندسیری سازه آپادانا , مـهندسیری سامان گستر , مـهندسی کشاورزی آب اندیشان بروجرد , مـهندسی کشاورزی آب پیمان سیستان , مـهندسی کشاورزی داز گستر سرباز , مـهندسی کشاورزی زرین نگار دشت , مـهندسی کشاورزی سبزگستران پاژ , مـهندسی کشاورزی صنعتی کاشت رضوان صدوق , مـهندسی کشاورزی ومنابع طبیعی البرز گستر ایرانیـان , مـهندسی کشتکاران سبز آریـا ویژن , مـهندسی کلان دشت البرز , مـهندسی کلیدون ایرانیـان , مـهندسی کنترل پردازش هوشمند , مـهندسی کنترل سیلاب شمال , مـهندسی کنترل قدرت , مـهندسی کنترلهای صنعتی حنیف , مـهندسی کنگان نیرو , مـهندسی کوپال سارویـه , مـهندسی کوچه باغ رضوان , مـهندسی کوشا نیرو ایرانیـان , مـهندسی کوشا نیرو برتر اسپادانا , مـهندسی کوشش کاران احسان , مـهندسی کوشک سازان راهیـان البرز , مـهندسی کولاک سیـال , مـهندسی کوه سنگ کویر , مـهندسی کوهپایـه شرق , مـهندسی کوهک فارس , مـهندسی کویر زدایـان امـید , مـهندسی کویر سبز آریـا , مـهندسی کهریز نیروی کرج , مـهندسی کهن قلعه گلستان , مـهندسی کیـا گستر آریـا , مـهندسی کیـادژپرشین , مـهندسی کیـان پارس پل , مـهندسی کیـان تاج کاسپین , مـهندسی کیـان کنترل آپادانا , مـهندسی کیـان گستر نوین طبرستان , مـهندسی کیمـیا بتن مـهر , مـهندسی کیمـیا بنای پارس , مـهندسی کیمـیاگر نیرو , مـهندسی کیـهان ابنیـه , مـهندسی کیـهان برق آریـا , مـهندسی کیـهان راه کار , مـهندسی گاسان سازه , مـهندسی گرانسا پارس , مـهندسی گرایش برق و برودت , مـهندسی گرگان شیب , مـهندسی گرم افروز خاور , مـهندسی گرما آب دشت , مـهندسی گرماساز سبلان , مـهندسی گرماگسترکوهین , مـهندسی گره گشای غنچه , مـهندسی گزینـه معمار ابنیـه , مـهندسی گسترش ابنیـه های صنعتی پارس ایرانیـان , مـهندسی گسترش خط و شبکه , مـهندسی گسترش سامانـه های هیوا , مـهندسی گستره امتداد عمران , مـهندسی گسل آب پاد , مـهندسی گل آذین پردیس , مـهندسی گل پسند طبیعت , مـهندسی گل پودینـه , مـهندسی گل گشت بهاران , مـهندسی گلدیس سبز ناژ , مـهندسی گلریز طبیعت سبز , مـهندسی گلزار دهکده , مـهندسی گلشن فرزانگان طوس , مـهندسی گنبد بنا گستر , مـهندسی گنج آذر , مـهندسی گنجینـه فن آوران ابتکار , مـهندسی گندمـین بار عرش , مـهندسی گوهر سبز ارم , مـهندسی گوهر سبز جاوید , مـهندسی گوهر کویر کرمان , مـهندسی گیتا سازه اسپادانا , مـهندسی گیتی صنعت دشتی , مـهندسی گیشا سنگ , مـهندسی گیشاخشت , مـهندسی گیل صومعه خزر , مـهندسی لاریزسازان , مـهندسی لاوان نیرو آکام , مـهندسی لایبید سازه , مـهندسی لجور واته , مـهندسی لزیر سازه شمال , مـهندسی لوله پی گستر , مـهندسی لوله رانی البرز , مـهندسی ماد ویلا غرب , مـهندسی مارال پیشـه , مـهندسی ماروس پارت , مـهندسی مازند تابلو ساری , مـهندسی مازند طوس آب , مـهندسی مازند نگین البرز , مـهندسی مازندمصباح , مـهندسی مازون , مـهندسی مانا راه ارس , مـهندسی مانی مـهر آب خاک , مـهندسی ماهان نیروی اترک , مـهندسی ماهان نیروی آریـا , مـهندسی مبتکران شـهر صنعت , مـهندسی مبتکران صنعت گیل , مـهندسی مبنا سازان مارون , مـهندسی مبنا صنعت آرتا , مـهندسی مبین صنعت راستین , مـهندسی مبین نیرو کرمان , مـهندسی مترا سامان , مـهندسی مثلث راه آب , مـهندسی مجد نیرو پایدار , مـهندسی مجری کاران , مـهندسی مجریـان سازه امـید , مـهندسی مجریـان صنعت ایرانیـان , مـهندسی مجریـان منشور فاران , مـهندسی مجریـان یکتای سپاهان , مـهندسی مجموعه سازان ایران , مـهندسی محاسب بهسازان آریـا , مـهندسی محب نیرو جنوب , مـهندسی محک توان انرژی , مـهندسی محکم ابنیـه جندق , مـهندسی محکم پی اسپادانا , مـهندسی محکم دلاور اراک , مـهندسی محور گستر سپند , مـهندسی محیـا آب گستر , مـهندسی مدار خطوط , مـهندسی مدار گستران پویـا , مـهندسی مدیران انرژی اطلس سازه , مـهندسی مرو پویش , مـهندسی مسیر دلتا , مـهندسی مسیر گستر جنوب , مـهندسی مسیر گستر سامان , مـهندسی مسیرگستران اردکان , مـهندسی مشاع صنعت , مـهندسی مشاور پترو کارنو تهویـه , مـهندسی مشاور پروانـه سبز , مـهندسی مشاور پیمان راه پویش , مـهندسی مشاور توسعه آرتاویل ایرانیـان , مـهندسی مشاور توسعه کنترل پردیسان , مـهندسی مشاور جام نیرو گلستان , مـهندسی مشاور شایـان سازه گستران روماک , مـهندسی مشاور کیمـیا پولاد بیستون , مـهندسی مشاور گابریک کرج , مـهندسی مشاور گنجینـه ره توس , مـهندسی مشاور مـهران کاوش طرح , مـهندسی مشاور ندا گستر ایمنی , مـهندسی مشاور نیروی البرز منا , مـهندسی مشاوراثر مـهرازان پایدار , مـهندسی مشاوران قهستان , مـهندسی مشاورپارسه نیروکاسپین , مـهندسی مشعل گستر طاها , مـهندسی مشیز آزمون , مـهندسی معماران سازندگی آینده , مـهندسی معمارکده دهکده سبز , مـهندسی معماری آباد شـهر ماندگار , مـهندسی معماری کاه گل کازرون , مـهندسی مفید تراز پی , مـهندسی مقاوم سازان انصار , مـهندسی مقاوم سازه سپاهان , مـهندسی مقاوم سازه گلبهار , مـهندسی مقاوم طرح مـهر مکران , مـهندسی مقاوم گستران آذر , مـهندسی مک ژوبین , مـهندسی ملکان پویـاکار , مـهندسی ملل آرمـه آپادانا , مـهندسی منشور تاسیسات ابنیـه , مـهندسی منشور سازان مـهد پارس , مـهندسی منظومـه زاگرس , مـهندسی موج آب اراک , مـهندسی موج رفیع توس , مـهندسی موج سامانـه گسترش , مـهندسی مولدین پرساز کارآمد , مـهندسی مـه نواز طبیعت , مـهندسی مـهاب سهند تبریز , مـهندسی مـهاب قطره اصفهان , مـهندسی مـهاب مکانیک , مـهندسی مـهاد سازه ایلیـا , مـهندسی مـهار آب ساحل , مـهندسی مـهار فن آوران , مـهندسی مـهارس ونک , مـهندسی مـهارسازان هکمتان , مـهندسی مـهام آژند سازه , مـهندسی مـهام صنعت تفتان , مـهندسی مـهتاب سازه ایرانیـان , مـهندسی مـهد آب صنعت , مـهندسی مـهر آب نیرو , مـهندسی مـهران بنای بیستون , مـهندسی مـهرعمران ساز , مـهندسی مـهرگان شـهرآرا , مـهندسی مـهرورزان زاگرس , مـهندسی مـهزاد صنعت بهروز , مـهندسی مـهسان گستر تدبیر , مـهندسی مـهسان نیروی خزر , مـهندسی مـهشبنم سپاهان , مـهندسی مـهیـار آذرخش نیرو , مـهندسی مـیراب پردیس تهران , مـهندسی مـیراب گرگان دشت , مـهندسی مـیراش , مـهندسی مـیزان مکانیک , مـهندسی مـیعاد سازه صبا , مـهندسی مـیهن بنای طرح البرز , مـهندسی نارون مجنون ایرانیـان , مـهندسی نارین رهاد , مـهندسی ناژوان صنعت اسپادانا , مـهندسی نامان بنای ستاوند , مـهندسی نامـی راه هراز , مـهندسی ندای سازندگی سپاهان , مـهندسی ندای وطن , مـهندسی نسیم سبز خرم , مـهندسی نصابان صنعت زنجان , مـهندسی نصب تجهیزات صنایع قائم , مـهندسی نصب و نگهداری کارخانجات صنایع پتروشیمـی , مـهندسی نصر نیروی یزد , مـهندسی نصرآورصانع نوین , مـهندسی نصرگستر قائمشـهر , مـهندسی نفار نور , مـهندسی نقش شارستان , مـهندسی نقش فن فارس , مـهندسی نقشاب گستر , مـهندسی نقشـه‌پردازان آسیـا , مـهندسی نقشینـه فروغ یزد , مـهندسی نگین پایدار آرارات , مـهندسی نگین راه اسپادانا , مـهندسی نگین ساخت طبرستان , مـهندسی نگین ساز سیمرغ , مـهندسی نم آب هامون , مـهندسی نماد توسعه انرژی , مـهندسی نماسازان راه پارسوا , مـهندسی نمای فردای اصفهان , مـهندسی نو اندیش قره داغ , مـهندسی نو اندیشان ثمـین فام صنعت , مـهندسی نو اندیشان مجرب , مـهندسی نوتابان عصر امگا , مـهندسی نورآور گستر صنعت شمال , مـهندسی نورآوران بهشـهر , مـهندسی نورس ترانشـه , مـهندسی نورهان تدبیر توس , مـهندسی نوژن پی سپاهان , مـهندسی نوساز آداک , مـهندسی نوسان ساز جنوب , مـهندسی نوسان سیستم ارتباط اردبیل , مـهندسی نوید گستر صفاهان , مـهندسی نویدصنعتگران سازه , مـهندسی نوین آبراه سازه دشت پاسارگاد , مـهندسی نوین آبیـاردشت شفق , مـهندسی نوین ساز فردا , مـهندسی نوین سازان جهان مطبوع , مـهندسی نوین سازه پایکوه , مـهندسی نوین قدرت صحرا , مـهندسی نوین مـه آفریدسازان مکریـان مـهاباد , مـهندسی نیـارش بتن و پی , مـهندسی نیـارش پی مدائن , مـهندسی نیـارش عمران ساعی , مـهندسی نیـارش گستر عتیق , مـهندسی نیرو اندیشـه ری , مـهندسی نیرو پایدار لیدوما , مـهندسی نیرو تجهیز هستی , مـهندسی نیرو تدبیر آکام , مـهندسی نیرو سیستم پاسارگاد , مـهندسی نیرو صاعقه کاسپین , مـهندسی نیرو صنعت غزال , مـهندسی نیرو فراز پاسارگاد , مـهندسی نیرو فراز ورنا , مـهندسی نیرو گستر برق فارس , مـهندسی نیرو گستر گابریس , مـهندسی نیروشایـان نشاط , مـهندسی نیروصارم , مـهندسی نیرومان صنعت سپاهان , مـهندسی نیروی تهران مـهنیرو , مـهندسی نیروی نفت و گاز سپانیر , مـهندسی نیک اندیشان اهواز , مـهندسی نیک سامان طوس , مـهندسی نیکان پایدار آریـا , مـهندسی نیکان فنون گهر باران , مـهندسی نیکان نیرو صنعت , مـهندسی نیکسازان , مـهندسی نیکو راه بتن , مـهندسی نیل آب ایلام , مـهندسی و اطلاع رسانی مـهنام رایـان ایساتیس کویر , مـهندسی و انبوه سازی استوار سازه برانوش , مـهندسی و ایمنی ایمن توان ارسباران , مـهندسی و بازرسی فنی ساتراپ پیمان آریـانا , مـهندسی و بازرگانی بهین تراشـه نوین الکترونیک توس , مـهندسی و بازرگانی خاکرود , مـهندسی و بازرگانی سهیل سازه افق , مـهندسی و بازرگانی نواندیشان فن و تجارت , مـهندسی و بازرگانی وریـان , مـهندسی و پیمانکاری فرا گستر آتیـه روشن , مـهندسی و پیمانکاری ویلاساز کاسپین , مـهندسی و تاسیسات ایرانیـان انرژی پارس , مـهندسی و تاسیسات فراز کیـان زاهدان , مـهندسی و تاسیساتی یـانتار , مـهندسی و تحقیقاتی پاک دمان اختر , مـهندسی و توسعه آتامان گستر اردبیل , مـهندسی و توسعه آذران راه مکانیک آب , مـهندسی و توسعه پایدار سگال , مـهندسی و توسعه خطوط بن رود , مـهندسی و توسعه ساخت لادیز , مـهندسی و توسعه شایـان ترسیم باستان , مـهندسی و توسعه نفت و گاز محمدیـان , مـهندسی و توسعه نیکان فن آدونیس , مـهندسی و تولیدی سردار سیرجان , مـهندسی و خدمات برق و الکترونیک سیرجان ولتاژ , مـهندسی و خدمات پترو پیشگامان زاگرس , مـهندسی و خدمات ساختمانی بهکار انجام , مـهندسی و خدمات کشاورزی سیستان پیکره , مـهندسی و خدماتی بهسازان محک , مـهندسی و خدماتی چاه پیمای مـهران , مـهندسی و خدماتی حرارت مرکزی قم , مـهندسی و راه و ساختمانی پایدار راهان , مـهندسی و ساخت برق بنیـان آذربایجان , مـهندسی و ساخت پارس فراگام , مـهندسی و ساخت پایدار صنعت گستر سپند , مـهندسی و ساخت تاسیسات دریـایی ایران , مـهندسی و ساخت چمان , مـهندسی و ساخت سازه صنعت فرزانگان شرق , مـهندسی و ساخت سپهر رزموند , مـهندسی و ساخت سراپی , مـهندسی و ساخت سیروان صنعت , مـهندسی و ساخت فرا کاران تدبیر کوشا , مـهندسی و ساختراوند , مـهندسی و ساخت کندو نوژان , مـهندسی و ساخت کیـان گستر پارت , مـهندسی و ساخت ناجی فرآیند پارس , مـهندسی و ساخت نیرورسان سهند , مـهندسی و ساخت ونوسان , مـهندسی و ساختمان اروند دژ پارس , مـهندسی و ساختمان آرماتور پردیس , مـهندسی و ساختمان پارس پترو نگار , مـهندسی و ساختمان پارس مـیر افروز , مـهندسی و ساختمان پارسیـان سازه , مـهندسی و ساختمان پترو فروغ ایرانیـان , مـهندسی و ساختمان پی چین , مـهندسی و ساختمان تنوتاس تابان , مـهندسی و ساختمان تیو انرژی , مـهندسی و ساختمان شمس عمران , مـهندسی و ساختمان صبا دژ شیراز , مـهندسی و ساختمان صنایع نفت , مـهندسی و ساختمان ماشین سازی اراک , مـهندسی و ساختمان نیرو آرا اندیش , مـهندسی و ساختمان نیکا پترو بنا , مـهندسی و ساختمانی ابنیـه صنعتی برج , مـهندسی و ساختمانی آفاق سازه , مـهندسی و ساختمانی بونیز سازه , مـهندسی و ساختمانی پرگار , مـهندسی و ساختمانی پناه صنعت پارت , مـهندسی و ساختمانی رهیـاب انرژی اسپادانا , مـهندسی و ساختمانی ساختارفردا , مـهندسی و ساختمانی سایـان , مـهندسی و ساختمانی سهند مکانیک تبریز , مـهندسی و ساختمانی طرح و ساخت سیرود , مـهندسی و ساختمانی گلیرد , مـهندسی و ساختمانی متراژ ساز شیراز , مـهندسی و ساختمانی نصب صنعت پارسیـان , مـهندسی و ساختمانی وستادژارسازه , مـهندسی و صنعتی بهفراز گستر تهران , مـهندسی و صنعتی پتروتوان آسیـا , مـهندسی و صنعتی دقت سرعت بهینـه سازی , مـهندسی و عمران تند ساز شمال , مـهندسی و عمرانی صنعت آبگون اردکان , مـهندسی و فن آوری پارس افرا شید , مـهندسی و مدیریت تخصیص پارس , مـهندسی و مدیریت نامـی سازان پایدار , مـهندسی و نصب محورسازان , مـهندسی و نوسازی ایران-مونیر , مـهندسی واحداث آریـا حدید معادن و فلزات , مـهندسی واریـان سازه سپاهان , مـهندسی وپژوهشی سازه ونیرو , مـهندسی وتاسیساتی زمـین سازان آکام , مـهندسی وتوسعه آذرآبادگان مانا , مـهندسی وزین سازه اسپادانا , مـهندسی وساخت طرقه انرژی , مـهندسی وساخت هیراد ایلام , مـهندسی وساختمانی جاویدان فن آوری و توسعه پایدار , مـهندسی وساختمانی جهانپارس , مـهندسی وساختمانی ساتراپ پی , مـهندسی ومشاوره ای تجلی سپاهان , مـهندسی ومشاوره چیدمان سازه ایرانیـان , مـهندسی ویلا سازان نطنز , مـهندسی هادی برق توان کوثر , مـهندسی هادی یول ساز , مـهندسی هاله سبز نما ساز , مـهندسی هامون گستر نوین , مـهندسی هدیـه راه بنا , مـهندسی هراز دژ سام , مـهندسی هرم سازه کهن , مـهندسی هرمز بنای رستا , مـهندسی هرمز بوران , مـهندسی هفت آسیـاب سده , مـهندسی همپا , مـهندسی همپایـان توسعه بابل , مـهندسی همراه افق تهران , مـهندسی همکار پیمان تبریز , مـهندسی همگام صنعت صدر سپاهان , مـهندسی همگام کوشش کرمان , مـهندسی هنرساخت اصفهان , مـهندسی هورتاش راه لرستان , مـهندسی هومن سازه سپاهان , مـهندسی هیدرو نیرو پارس , مـهندسی هیدروپاک خزر , مـهندسی هیراد دژ شمال , مـهندسی هیرگان انرژی , مـهندسی هیوا نیروی ساوج , مـهندسی یـاد مان شـهر پاسارگاد , مـهندسی یـادگار بنای آسیـا , مـهندسی یـادگار سازه عمران , مـهندسی یـادگاران صنعت و انرِِژی , مـهندسی یـاران فروتن , مـهندسی یـاسین نورزاگرس , مـهندسی یکتا صنعت پارمـیس , مـهندسی یکتا مقاوم سازان کارمانیـا , مـهندسی یگانـه پارت کبیر , مـهندسی یگانـه راه جی , مـهندسی یگانـه سرزمـین سبز فارس , مـهندسی،ساختمانی وتأسیساتی فرجود , مـهندسی،ساختمانی،تاسیساتی،خدماتی کومـه گستران شاهوار , مـهندسین ابتکارپیشنـهاد , مـهندسین ابتکارسازه راهسا , مـهندسین ارجان باستان , مـهندسین اساس راه آپادانا , مـهندسین افسون گستر سبلان , مـهندسین افق سازه سناباد , مـهندسین البرز ساختار خاوران , مـهندسین امکان سازه اعتماد , مـهندسین اندیش کار غرب , مـهندسین ایستا طرح تاوریژ , مـهندسین ایستا هوم بنا , مـهندسین ایمن صنعت آرتین , مـهندسین آبادراهان وارنا , مـهندسین آبادگر آرتاپارت , مـهندسین آبادگران ری نو , مـهندسین آبادگران طرح و ساخت توسعه مـیهن , مـهندسین آبخیز گستر پیشتاز , مـهندسین آتی سازهری , مـهندسین آتی گستر طبیعت ایرانیـان , مـهندسین آران غرب , مـهندسین آرتا نورافزا , مـهندسین آرمان پویـا فرداد , مـهندسین آرمان گستر زنجان , مـهندسین آژند ساز جنت , مـهندسین آسمانـه گستر پادیر , مـهندسین آغاز سبز نوین , مـهندسین آلکان بنا راه , مـهندسین باختر مشاور , مـهندسین بانی اندیشـه رویـان , مـهندسین بدر آذین بنا , مـهندسین برج و پی سمـین , مـهندسین برزین مـهر پارت , مـهندسین برق اروم راهبرد , مـهندسین برق گیلان زمـین , مـهندسین برنا سازان نیـارش , مـهندسین بنا آب کرخه , مـهندسین بنا برج شارستان البرز , مـهندسین بنا ساز آروین , مـهندسین بنا سازه ابدال , مـهندسین بنا گستر زانا , مـهندسین بـه آوران پرتو سبز , مـهندسین بهسازان عمران گلستان , مـهندسین بهین آوران نیرو , مـهندسین بهین سامان سیرنگ , مـهندسین بهینـه ساز چهارفصل آراز , مـهندسین بهینـه گستر آسال , مـهندسین پارس آرمـینـه , مـهندسین پارس سازه شریف , مـهندسین پارسین پالایش آریـا , مـهندسین پارینـه گریچ , مـهندسین پاژگستر کارمانیـا , مـهندسین پاسارگاد سازه آپادانا , مـهندسین پالود صنعت نیکان , مـهندسین پایـا اندیشان کانیـار ایرانیـان , مـهندسین پایدار سازان آنزان , مـهندسین پترو ایمن الوند , مـهندسین پترو آزمون پاسارگاد , مـهندسین پتروساوین صنعت , مـهندسین پتروگاز پاکیـار , مـهندسین پدیده کارساز آراز , مـهندسین پردیس آب قندیل , مـهندسین پرس گستر انشان , مـهندسین پرشیـا سازه آریـا , مـهندسین پرشین تدبیر طرح , مـهندسین پرند کشت پارس , مـهندسین پل ساز سوق , مـهندسین پلان گستر شرق , مـهندسین پلیگون سازه , مـهندسین پویـا ابنیـه پارت , مـهندسین پی کاو جم بنا , مـهندسین پی گستر آذر ائلمان , مـهندسین پیر و برج کویر , مـهندسین پیشتاز پاسارگاد پویـان , مـهندسین پیشتازان گستر ساختمان , مـهندسین پیشگامان آبراه گستر ایمن سازه , مـهندسین پیشگامان روشنایی مازند نور , مـهندسین پیمان تدوین سازه , مـهندسین پیمانکار ارج سازه , مـهندسین پیمانکارتسطیح سازان بنا راه , مـهندسین پیمانکارساراب کارمانیـا , مـهندسین تاجواره بتن پایـا , مـهندسین تجهیز نیروی پارس , مـهندسین تحکیم سازه و توسعه بنا یزد , مـهندسین تدوین سازان پاسارگاد , مـهندسین تراوآب , مـهندسین تکوین آرمـه , مـهندسین تلاشگر آرتا , مـهندسین تلاشگران صنعت ویژن , مـهندسین تمندان مسیر , مـهندسین توان آوران بارز ایمن نیرو , مـهندسین توانا صنعت و عمران , مـهندسین توسعه باز ساز سبلان , مـهندسین جلوه افزا , مـهندسین جهان پاکان ارغوان , مـهندسین جهان شـهر پارس , مـهندسین چی چست ارس , مـهندسین حک سازه , مـهندسین حوضه شمال زاگرس , مـهندسین خانـه عمران کومش , مـهندسین خشت برتر هیرکان , مـهندسین دژ دال پل پارس , مـهندسین راه ساختمان آبادگران عمران سلسله , مـهندسین راه و ساختمان تابان راه غرب , مـهندسین راه و ساختمان سازه گستر پرشین امرتات , مـهندسین راهبر نیروی ایرانیـان , مـهندسین رسانش انرژی نوین , مـهندسین رها سازه کرمانشاه , مـهندسین زلال آب حاتم , مـهندسین ساباط سازه پارتاک , مـهندسین ساختمان یسنا فارس , مـهندسین ساختمانی سامان , مـهندسین ساختمانی فریـاب جنوب , مـهندسین سارین سهند آلامتو , مـهندسین ساریناسازان پویـا پارس , مـهندسین سازه تحکیم مکان , مـهندسین سازه گستر آبگینـه , مـهندسین سازه و معماری رایموند , مـهندسین ساگارت سیوند , مـهندسین سامان ساحل پارس , مـهندسین سایبان فلز آسیـا , مـهندسین سبز پردیسان راگا , مـهندسین سبک ساز غرب آذین , مـهندسین ستارگان دانش فروزان , مـهندسین سد و بنا کران موج , مـهندسین سداد ره پی , مـهندسین سرزمـین شقایق های وحشی , مـهندسین سعادت غرب , مـهندسین سناباد کنترل پژواک , مـهندسین سوباتان یورد , مـهندسین شبکه گستر بهسان , مـهندسین صتایع نصب و توسعه پویـا , مـهندسین صفا کار , مـهندسین طرح و اجرا ماندگار , مـهندسین طرح و توسعهری , مـهندسین طرح و ساخت مرداس , مـهندسین طرح وتحلیل ایستا , مـهندسین طلیعه ساز کاوان , مـهندسین عمارت سازان رادمان , مـهندسین عمران پایـه اورین , مـهندسین عمران پردازان پارس , مـهندسین عمران پی ماهان , مـهندسین عمران سازه دامون , مـهندسین عمران سازه گاچ دژ , مـهندسین عمران صنعت سینا , مـهندسین عمران مارون , مـهندسین عمران ومسکن گستر پردیسان , مـهندسین فرا صنعت فرزام , مـهندسین فراترساونـه گیل , مـهندسین فراز پیمایش پایدار , مـهندسین فراز راه فراسو , مـهندسین فراسازه فارس , مـهندسین فرامان گستر هستی , مـهندسین قدرت خوارزم , مـهندسین قیزیل سبلان , مـهندسین کار انس سازه جنوب , مـهندسین کاوش راه زمـین , مـهندسین کاوین آب پارس , مـهندسین کشاورزی باران گندمزار کرمان , مـهندسین کنترل ابزار دقیق توان جنوبشرق , مـهندسین کوش اب سازه , مـهندسین کومـه سازان پرشین , مـهندسین کهبد بتن , مـهندسین کهن بناساز باختر , مـهندسین گل آذین فدک , مـهندسین ماهان برج خواجو , مـهندسین ماهان بنا ایده , مـهندسین محکم بنا نوین نـهاوند , مـهندسین مشاور ابنیـه نوآفرین , مـهندسین مشاور اثر برسو , مـهندسین مشاور ارکان عصر شمال , مـهندسین مشاور ارگ سازه خراسان شمالی , مـهندسین مشاور ارم کنترل پردازان جنوب , مـهندسین مشاور افرازپیمایش , مـهندسین مشاور ایده هنر آگور , مـهندسین مشاور آب و خاک دلتا , مـهندسین مشاور آباد , مـهندسین مشاور آبیـاری باران , مـهندسین مشاور آراد سد راه , مـهندسین مشاور آرسس ابنیـه , مـهندسین مشاور آرمان نیرو دانیـال , مـهندسین مشاور آریـا نور پویـا , مـهندسین مشاور بستا سازه تابان , مـهندسین مشاور بینا , مـهندسین مشاور پارس نیرو ایرانیـان , مـهندسین مشاور پدید آب سپاهان , مـهندسین مشاور پی کاوان بلوچستان , مـهندسین مشاور تابان تک ایرانیـان , مـهندسین مشاور توسعه گستر آزمون , مـهندسین مشاور تهران برکلی , مـهندسین مشاور جادوی بهاران , مـهندسین مشاور چگالش , مـهندسین مشاور رسا راه ایرانیـان , مـهندسین مشاور رنگین بام , مـهندسین مشاور روان محیط یکتا , مـهندسین مشاور زایند پژوه سپاهان , مـهندسین مشاور سازه پوش سپاهان , مـهندسین مشاور سپهر طرح بستر , مـهندسین مشاور سپید ابنیـه اردبیل , مـهندسین مشاور سر سبز سوگل , مـهندسین مشاور سیـار ارتباط , مـهندسین مشاور شاخص سازان خلیج فارس , مـهندسین مشاور شاربنا گستر پارسیـان , مـهندسین مشاور شریفان سازه کاسپین , مـهندسین مشاور صنوبر سبز , مـهندسین مشاور طراحان هورشـهر , مـهندسین مشاور طرح اقلیم فراسازه , مـهندسین مشاور طرح گستر مزرعه , مـهندسین مشاور طرح و تدبیر انـهار پژوهان , مـهندسین مشاور طرح و تدبیر قره قاج , مـهندسین مشاور طرح و ساخت رابین , مـهندسین مشاور طرح و سازه هیوا , مـهندسین مشاور طرح و نصب ساختمان دالان فرایند , مـهندسین مشاور فخر آناهیتا , مـهندسین مشاور فرسپ آرمانشـهر , مـهندسین مشاور کان ایران , مـهندسین مشاور کوهستان سبز آراسته , مـهندسین مشاور کیـان راه جم , مـهندسین مشاور محیط پویـان سبز گستر , مـهندسین مشاور مـهاب زاگرس , مـهندسین مشاور ناموران , مـهندسین مشاور نقش آفرین زیما , مـهندسین مشاور نقشینـه بنای رسپینا , مـهندسین مشاور نگین سامان سازه , مـهندسین مشاور نوسازان صنعت برق , مـهندسین مشاور نیرو پردازان قدرت زاگرس , مـهندسین مشاور نیروی برق سپاهان , مـهندسین مشاور نیروی هوشمند , مـهندسین مشاور و اجراء موج صنعت پژوه , مـهندسین مشاور و بازرسی فنی بین المللی آژدهاک , مـهندسین مشاور هوتانـه , مـهندسین مشاور هیواصنعت مـهر , مـهندسین مشاور یکتا دماسان تدبیرگر پارس , مـهندسین مشاورحجم سبز , مـهندسین مشاورروشنگران جوان البرز , مـهندسین مشاورشگفت ساز پایتخت , مـهندسین مشاورطرح و آفرینش عمران , مـهندسین مشاورگنو , مـهندسین مشاورمارلین سازان مامطیر , مـهندسین مشاوره طراحی و اجرای آرگون صنعت پارس , مـهندسین مشکات انرژی , مـهندسین معماری آرابسک ماهان , مـهندسین معیـار سنج شـهر , مـهندسین مکانیک جامدات آنین , مـهندسین مکعب سفید ارومـیه , مـهندسین مـهر انتقال نیروی ماهان , مـهندسین مـهر خاوران شریف , مـهندسین نارین ویر سپاهان , مـهندسین نگار سازه پدیده , مـهندسین نیرو گستر سهند , مـهندسین نیروسازان آبیدر , مـهندسین نیک اندیشان زلال آب , مـهندسین نیک اندیشان سیمـین , مـهندسین نیکو ساز ایلیـا , مـهندسین و مشاوره آتیـه سازان اسپو , مـهندسین واریـان ساخت سازه , مـهندسین یـادگارسازه اسوه , مـهندسین یـانار برق آرتان گونش , مـهندسین یکتا عمران تدبیر , مـهندسین یگانـه هستی کاوه , مـهندسینمشاورنقشـه برداران زمـین مرجع پارسنقش طرح آخر , مـهوار سازه گلستان , مـهیـا برج سادات , مـهیـا ساختمان مبینا , مـهیـادژ کویر , مـهیـار آفرین سارگون , مـهیـار پوریـا رحیمـی , مـهیـار راه ماهشـهر , مـهیـار سازان ابنیـه گستر , مـهیـار سازه زنجان , مـهیـار سازه گلستان , مـهیـار سبز تابان شرق , مـهیـار گستر شایگان , مـهیـاراه پارسه , مـهیـارپردیس ایرانیـان , مـهیـاردژبختیـاری , مـهیمن عالم , مـیاک , مـیامن شفارود , مـیامـی سازه خراسان , مـیامـین راه اهواز , مـیان راه آریـا , مـیان رود فارس , مـیان کوه شیراز , مـیاندشت جنوب , مـیاندشت مبنا , مـیثاق ارجان , مـیثاق باران سازان , مـیثاق بهمن شیر آبادان , مـیثاق پیمان خرم آباد , مـیثاق چهارمحال , مـیثاق راه پاسارگاد , مـیثاق شعله گرگان , مـیثاق شمـیم پارسیـان , مـیثاق عمران اهواز , مـیثاق عمران جنوب , مـیثاق کار پارسوماش , مـیثاق کاران گیل , مـیثاق گاز شرق , مـیثاق گسترایساتیس , مـیثاق مـهرجنوب , مـیثم پیشرومارون , مـیثم تمار , مـیثم لرستان , مـیدان کاران بختیـاری , مـیدیـا انرژی دیـار , مـیدیـا کار باختر , مـیر آب سرزمـین آباد ایرانیـان , مـیر آب گستر بادله , مـیر آبان زرد کوه , مـیر بتون خراسان , مـیر راه گستر پارسیـان , مـیرا نیرو ره آوران اطلس , مـیراب پدیده یـاس , مـیراب پیری , مـیراب تدبیر رهام , مـیراب زاینده رود , مـیراب سازه آبادگر البرز , مـیراب سازه رضوی , مـیراب سازه شمال , مـیراب قطره خراسان , مـیراب گستر بهتا , مـیراب گستر ساحل , مـیراب گسترصبا , مـیراب مغان , مـیراث ابنیـه شـهر , مـیراث داران شیخ بهائی , مـیراث داران صنعت پارسوماش , مـیراث سازان جنوب , مـیراث سبز مـیهن , مـیراث سبزشیراز , مـیراث کاران هامون , مـیراسازه جم , مـیرآب آفاق , مـیرسازه لرستان , مـیرعمادالدین وری , مـیرکوه بلوچستان , مـیزان , مـیزان راه شوشتر , مـیزان ساخت پیمان , مـیزان ساز خواف , مـیزان سازان عمران شیران , مـیسان سازه دیما , مـیسون راه ارس , مـیشو یول آذرآبادگان , مـیشیوان , مـیعاد البناء چهارمحال , مـیعاد الکترو نوین قزوین , مـیعاد بتن ایرانیـان , مـیعاد بنای جاودان , مـیعاد تلاشگران البرز , مـیعاد جهانبین , مـیعاد راه عمران , مـیعاد سازان کوپال , مـیعاد سازه پارس , مـیعاد سازه قشقایی , مـیعاد سازه هستی , مـیعاد فن پویـا صنعت , مـیعاد کویر کرمان , مـیعاد گستر آوید , مـیعاد گستر پرشین , مـیعاد گستر زیتون سپیدار , مـیعاد گستر مـهر سمنگان , مـیعاد مغان , مـیعاد وطن سبز البرز , مـیکا پی پارس , مـیکا سازان بارثاوا , مـیکا سازه اسپادانا , مـیکا سازه البرز , مـیکاسازه , مـیکان , مـیل کوه شرق , مـیلاب محور زاگرس , مـیلاد اختر زاگرس , مـیلاد بتن آذربایجان , مـیلاد بتن طارم , مـیلاد بتن غرب , مـیلاد بتن کاران آسیـا , مـیلاد برج پاسارگاد , مـیلاد بنای پاسارگاد , مـیلاد بنای مسجدسلیمان , مـیلاد پیمان گچساران , مـیلاد خرم اهواز , مـیلاد راه پارس سازه , مـیلاد راه سبز دشت , مـیلاد سازان مـهر , مـیلاد عمران پاسارگاد , مـیلاد کارن صنعت پارسوماش , مـیلاد گستر ارشیـا , مـیلاد نور جی , مـیلاداختربام چهارمحال , مـیلادبنای چهارفصل , مـیلادراه سپاهان , مـیلادکاران سازه , مـیلان بتن ایمن , مـیلان راه شرق , مـیلان سازه نقش پریشان , مـیلکان بنای کلهر , مـیلکان سازان کلهر , مـیلگرد بتن قزوین , مـیلیونا , مـیم-کا , مـیم پل دژ , مـیم تیم , مـیم سازه مـیعاد , مـیمنت سازه بهار , مـیمندعمران راه بابکان , مـینا اسکان گلستان , مـینا بام الوند , مـینا سان مانشت کوه , مـینا کشت سوشیـانت اسپادانا , مـینا گران صنعت آذربایجان , مـیناب بنای آجم , مـیناب دز , مـیناب سامان جنوب , مـیناب سبز هرمزگان , مـیناگل اسپادانا , مـینو برج تابان , مـینو تارا امـیدیـه , مـینو ساز سرحدات پارس , مـینوسازان پایدار , مـینیـاتور کاچار وطن , مـیهن آرا , مـیهن برج اراک , مـیهن برج همدان , مـیهن بنایری , مـیهن دژ تهران , مـیهن دوست , مـیهن راه پاسارگاد , مـیهن راه غرب , مـیهن راه گستر ترنج , مـیهن راهسازان سالار , مـیهن ساز عدل , مـیهن ساز کارمانیـا , مـیهن ساز نسیم , مـیهن سازان پارسی اصیل , مـیهن سازان پهنـه پارس , مـیهن سازان دژ , مـیهن سازان شمالغرب , مـیهن سازان ماکان , مـیهن سازان مرکزی , مـیهن سازه آراد راه , مـیهن سازه دنا , مـیهن سازه شمس , مـیهن سازه گستر سروش , مـیهن سبز ساز گستر , مـیهن فروغ , مـیهن گستر بویراحمد , ناب ایگل آریـا , ناب صنعت کرمانشاه , ناب طرح خزر , ناب کاران عرصه پویش , ناجی پی زاگرس , ناجی صنعت کارون , ناجی طبیعت , ناجی گستر خلیج فارس , ناجیـان آب کرمان , نادر پی تبریز , نادر سازه تبریز , نادر سازه دماوند , نادر سازه شیراز , نادر گستر دشت گز , نادران سازان , نادرسازه جاوید , نادرسازه شاهین , نادی دشتک چهارمحال , نادی سازه , نادینارسازه مریوان , ناربن دژ مرمت , نارپ ساخت , ناردیس بنا شـهرراز , ناردیس طرحهای انرژی , نارستان سازه , نارفوم کار , نارک یـاسوج , نارگ موسی شـهاب , نارگان , نارگان آرمـه , نارگان بنای آبنوس , نارنجستان بنای مـهر ایساتیس , نارنجستان سبز تهران , نارون بادبان جنوب , نارون سازه زمرد رادیس بجنورد , نارون سازه ساری , نارون شعله آذربایجان , نارین آب گهر تبرستان , نارین بام ارغوان , نارین بنای قزوین , نارین بنیـان بهناد , نارین پویـان سناباد , نارین سازان فارسان , نارین سازه آریـا , نارین سازه خمـین , نارین شبنم کویر یزد , نارین کیـان مرکزی , نارین نگار شـهر , ناز صخره ای کوهستان , ناز فراز هرمز , نازک بحر , نازگل دشت اسپادانا , نازلی بتن ارومـیه , نازمکان جنوب , نازنین جهان لیماک , ناژین آب کرمان , ناژین صنعت کیـان البرز , ناژین نوآور سبز , ناسیس , ناصب ازنا , ناظران سیـال خراسان , ناظران طرح خیبر , ناظران عالی ارسباران , ناظران معین خلیج فارس , ناظرین سبز اندیش , نال سر سازه ساری , نام آوران برق ایرانیـان , نام آوران پشمـین , نام آوران توسعه صنعت پارسیـان , نام آوران توسعه وسازندگی , نام آوران راندمان آب و سازه , نام آوران شایـان قدرت , نام آوران صنعت محبوب , نام آوران عرصه ورزش ایرانیـان , نام آوران فخر شاهرود , نام آوران نصر سمنان , نام آوران ویستا نیرو , نامدار دژ کهریز , نامداران برق هخامنش , نامداران توسعه و پیشرفت نیرو , نامداران صنعت سرو , نامداران صنعت عمران امـین یزد , نامداران طرح و ساخت , ناموران صنعت کیـهان , نامـی اریکه پارسیـان , نامـی بنا تابان , نامـی توان ماد , نامـی سازان هزاره , نامـی صنعت زرین کوردستان , نامـی کاران بلاد , نامـی نیروی ایرانیـان , نامـین گسترش آنزان , نانو بتن امـین مـهر قم , نانو سازه افلاک , نانو مقیـاس مدرن , ناودیس پل ماندگار , ناودیس خاک راه , ناودیس راه , ناودیس راه سبلان , ناودیس راه شاندیز , ناودیس ساتراپ پدیده , ناودیس سازان شمال , ناودیس سازه اردکان , ناودیس سازه مرکزی , ناودیس سازه مـهر , ناودیس سرا سازان , ناودیس صخره سهند , ناورود , ناورودسازان ماهور , ناورودگیل , ناوک سازه نقش جهان , ناوک صاعقه , ناوگان صنعت مـهر , ناوه پویـان شرق , ناهید گستر شمال , نایـاب فراز گستر فجر , نبرد اشترانکوه , نبرد کوهستان , نبی گستر , نپار ساز طلائی گلستان , نپارسازان سارویـه , نثار سازه کردستان , نجات جهانبین , نجم ایزج , نجم مرصاد , نجیب کاران اندیشـه سبز , نخجیر بتن غرب , نخل آفرین خوزستان , نخل داران راه ساز , نخل زرین جناح , نخل طلایی بابا احمد , نخل طلائی ایزج , نخلستان فدک شیراز , ندا پرداز آسیـا گستر , ندا گستر اروند , ندا گستر افلاک , نداآوران سیـال آذربایجان , نداسازشرق , ندای اعتماد توس , ندای بهاران اکباتان , ندای رهاوی , ندای سبز حسن قاسمـی , ندای سپیده زاگرس , ندای سرمد صبا , ندای طلیعه پایتخت , ندای علم و صنعت , ندای عمران ایرانیـان , ندای گستر پارس , نردبان نیلی دریـا , نرم آب سازه هیرکان , نریمان آزما , نریمان سازه پارس , نریمان سازه زنده رود , نسام سازان گلستان , نسبی حمـید خیری و شرکاء , نسبی مـهندسی برادران منفرد , نستوه سازان دنا , نستوه صنعت سپاهان , نسران , نسوز کاران شـهباز سبلان , نسیم اتحادکارون , نسیم البرز رامسر , نسیم آبی آریـانا , نسیم آوای مادیـان رود , نسیم بارش هیرکان , نسیم برودت , نسیم پاک آبادان , نسیم تبرید شرق , نسیم تجهیز سرحد , نسیم حیـات پارسیـان , نسیم راه آذر بام , نسیم راه کویریزد , نسیم سازان حیـات کرمان , نسیم سبز آپادانا , نسیم سبز پردیس , نسیم سبز گستر ارس , نسیم سپهر الوند , نسیم شمال , نسیم شمال عمران , نسیم عمارت لاله , نسیم موسم بهبهان , نسیم مـهاب , نسیم نشاط آور صبح فردا , نشاء , نشاط آوران منگشت , نشاط برق الشتر , نشاط سازه دنا , نشاط گستر قهستان , نشاط نمای زریوار , نشانـه خرم آباد , نشانـه زرریزان کویر , نشت آب اسلامشـهر , نشتارود سازه مغان , نشتاک رود پارس , نشیناک خرم دژ , نصار خرم مـهیل , نصب ابزار افلاک , نصب اندیش جاهد , نصب آرا سپاهان , نصب آفرین هراز , نصب تعمـیر و نگهداری نیروگاه های برق آبی خوزستان , نصب سازه البرز , نصب سازه مقاوم کرج , نصب سبلان فراز , نصب شمال , نصب صنعت زردکوه , نصب صنعتی ایران , نصب گستر کاسپین , نصب گستر هفشجان , نصب نیرو , نصب نیروایلام , نصب و راه اندازی لیدوما , نصب و گسترش پارس , نصب وتجهیزات تفتان , نصر دشت لاله زار , نصر راه ایرانیـان , نصر راه معین , نصر سازان افق , نصر قلعه گلاب , نصر کنکاش ایرانیـان , نصر مـیثاق اهواز , نصر نیروی غرب , نصر نیروی قم , نصران اب سیستان , نصرآب گسترهیرکانیـا , نصرراه بنا , نصرراه پاسارگاد , نصرسازه افلاک , نصرصدرسازه , نصرعمران گستر اراک , نصر پارسا , نصرگسترگرمسار , نصرمـیعادخرم , نصرنما , نصرهمای گچساران , نصیر پرتو محمودآباد , نصیر عمران آریـا , نصیر موج آفرین , نظارت راه دنا , نظارت گستر اکسین , نظافت آوران پارس شفق , نظام بتن الوند آتشگاه , نظام عمران مـهر , نظم اندیشان جهان بین , نظم آوران سپید , نظم پویـا بنا , نظم گستر جنوب , نظیف الماس قزوین , نظیف گاز کرمانشاه , نظیف گستر اسپادان , نعمت صنعت هفشجان , نعیم ره آورد , نعیم قائم , نفارسازان مکران , نفت سازه پاسارگاد , نفت نیروی پارس , نفت و گاز مبینا , نفیس الماس پاسارگاد , نفیس چشمـه سار تابان , نفیس سازه پایدار , نفیس سازه توانا , نفیس سازه کارمانیـا , نفیس طرح آذربایجان , نفیس گاز کاسپین , نفیس مارون تابان جنوب , نقدپذیر کارون , نقره دشت ساز , نقره کار دیزج تبار , نقش ارمـه کاسپین , نقش اروم یول , نقش اندیش آرشام , نقش آب سامان , نقش آب گیل , نقش آذین اراک , نقش آذین زاگرس , نقش آذین کهن , نقش آذین مـیلاد , نقش آراکشکان , نقش آرای پویـا , نقش آریـا کرمان , نقش آفرین ژرف تدبیر , نقش آفرین سبحان , نقش آفرین غرب , نقش آفرینان تبریز , نقش آفرینان سازه گستر زاگرس , نقش آفرینان صفاهان , نقش آفرینان هرمز , نقش آمود هزاره , نقش آور کبیر پارت , نقش آوران کاریز گناباد , نقش بتن کوهسار , نقش بنا ریزان شیراز , نقش بنای آب آرتا , نقش بنای بلوچستان , نقش بند آرتاویل , نقش بندان شیراز , نقش بهرام ممسنی , نقش پایدار طبرستان , نقش پیوند نوین , نقش جهان سازه صفاهان , نقش جهان لیمان , نقش رادیس ماندگار , نقش راه رامـیان , نقش ساخت یـاد ماندگار , نقش ساز بنا , نقش ساز پایـاب , نقش ساز دهدشت , نقش سازان بویر , نقش سازان قم , نقش سازه باراد , نقش سازه گنو , نقش طرح سایـا , نقش کران دریـا , نقش کهن خاک مـهرآسا , نقش گستر تجن , نقش گستر عمران , نقش گستر مـهان , نقش گستران تابان گیل , نقش منظر خاک , نقش نقطه آفرینش بنا , نقش نگاران طرح نو شارستان , نقش ونگار ارسلان , نقش ونگارسنندج , نقش ونماد محیط , نقش هدی , نقشـه آرا سبلان , نقشـه برداران آریـا جنوب سیرگان , نقشـه برداران داغ داش , نقشـه برداری آرمـین سازه , نقشـه برداری رهروسامان , نقشـه برداری مختصات شمال , نقشـه برداری و عمرانی آمارد کلان سازه , نقشـه برداری وساختمانی شایـان نقشـه جنوب , نقشـه پردازان پاریـاب سازه , نقشـه پردازی نوین وصال , نقشـه سازان بی همتا پارس , نقشـه سازان تبریز , نقشـه گستر مامطیر , نقشـه و عمران روژان , نقشین ساز امـید , نقشین سازه باختر , نقشین سازه شیراز , نقشین سبز خراسان , نقشینـه آب گستر مـیانـه , نقشینـه بتن مشاهیر , نقشینـه تراش گلستان , نقشینـه راه آراد , نقشینـه راه پرگاس ایرانیـان , نقشینـه رواق سپیدار , نقشینـه سازان اصفهان , نقشینـه سازه آتشگاه , نقشینـه سازه وطن , نقشینـه سنگ بیستون , نقشینـه سنگ مبنا , نقشینـه طاق زادبوم , نقشینـه ماهور تیک سات آرتا , نقشینـه محورشیراز , نقشینـه مسکن آکسون , نکا نودژ هنزا , نکانو کیش , نکو ساز زنجان , نکو سازان معصوم , نکو شعله گلستان , نکو مسیر سازان خاوران , نکو نقش سازان نوشـهر , نکوری آب , نکوساز , نکیسا صنعت کاویـان , نگار انرژی ایرانیـان , نگار انرژی کاسپین , نگار ساحل هرمز , نگار سازان پیشینـه , نگار سازه قرن , نگار سازه مـهفام , نگار صنعت آرش , نگار طاقدیس پویـان , نگار عمران صدرا , نگار قصر امـین , نگار ماندگار افرا , نگاران پرداز نیلی , نگاران کندلوس , نگارسازان ساخن , نگارسازان نیکنام , نگارستان ساز کرمان , نگارش سنج نور , نگارگران مشرق زمـین , نگاره های ماندگارلرستان , نگارین بنا استرآباد , نگارین بنای باختر , نگارین پی ریز هوراد , نگارین راه شیدا , نگاشت نگر سازان خراسان شمالی , نگاه تراا , نگرش نوین ساختمان , نگور , نگهبان راه و ابنیـه , نگهدار مبدل نیرو , نگین احداث , نگین اختر نیرو , نگین ارتباطات دیـار کهن , نگین ارگ شادی , نگین ارگ ماندگار , نگین اطلس رایـان , نگین افراز آراز , نگین افلاک امـیدیـه , نگین الماس آروشا , نگین الماس زاگرس , نگین الماس لوشان , نگین الوند آداک , نگین آب خوی , نگین آرای زاگرس , نگین آروین صنعت کوهساران , نگین آسمان اروند , نگین بام ارم , نگین بام سیـامک , نگین بام منگشت , نگین بتن اندیشمند , نگین بتن پاسارگاد , نگین بتن سبلان , نگین بتون کهنوج , نگین برآفتاب لردگان , نگین برج ایرانیـان , نگین برج آرامش , نگین برج رایـان , نگین برج عروج , نگین برج مـهرآوران پارس , نگین برج هورمزد , نگین برق انتقال نیرو , نگین برق سبلان , نگین بنا پردیس , نگین بنا راه بیستون , نگین بنای بیستون , نگین بنای جام , نگین بنای شفق , نگین بویردنا , نگین بهسازان دشت پارس , نگین پارت افق , نگین پارس بلوط , نگین پارس عمران اخوان کویر , نگین پارس کهگیلویـه , نگین پایـاب خزر , نگین پرتو کرمان , نگین پرتوی راه بهشت , نگین پردازطراحان قرن , نگین پردازه هخامنش , نگین پل شیراز , نگین پی سازان پردیس , نگین پی سبلان , نگین تندیس اقلیم , نگین توسعه کاسپین , نگین خاک سینا , نگین خاک فرتاک , نگین خاک متین , نگین خاک مرصاد , نگین خاک موژان , نگین خرم البرز , نگین درخشان زاگرس , نگین درخشان کار جنوب , نگین درخشان کبوتری , نگین دژ یـاسوج , نگین دشت ایلیـا , نگین راه ابنیـه آرتا , نگین راه ارس , نگین راه آتیـه طلائی , نگین راه آراز , نگین راه سپیدار , نگین راه طاها , نگین راهسازانری , نگین رخ زاگرس , نگین رویـان عمران , نگین رهاب ایلام , نگین رهپویـان مـهر , نگین ساخت سپاهان , نگین ساخت فرادنبه , نگین ساز البرز , نگین ساز ایساتیس , نگین ساز صحرا , نگین سازان آرتا , نگین سازان پایـاب کهن , نگین سازان جیحون , نگین سازان چنار , نگین سازان صحنـه , نگین سازندگی سالوک , نگین سازه انبیـاء , نگین سازه آراز , نگین سازه بهمئی دراک , نگین سازه تربت , نگین سازه رضوان , نگین سازه روز , نگین سازه شاهرود , نگین سازه عماد , نگین سازه کیـان , نگین سازه گستر الماس , نگین سازه گستر جنوب , نگین سازه مبین , نگین سازه مـهر خرم , نگین سازه نقش جهان , نگین سازه های مرتفع آزاد , نگین سایبان غرب , نگین سایـه غرب , نگین سبز آسماری , نگین سبز تل خسرو , نگین سبز رضوان , نگین سبز سرپیر , نگین سبز سرزمـین البرز , نگین سبز شمال , نگین سبز کاشان , نگین سبز کلشتر , نگین سبز کویر , نگین سبز نمای پازنان , نگین سر ستون , نگین سقف سازان دنا , نگین شالوده ابنیـه اردبیل , نگین شعله بهشـهر , نگین شـهر توس , نگین شـهر شادمان , نگین صنعت تهویـه , نگین صنعت زنجان , نگین صنعت ساینا , نگین صنعت فولادآریـا , نگین صنعت قطب , نگین صنعت نور , نگین طارس شمال , نگین طرح آق دام , نگین طرح پردیس گلستان , نگین طرح قارون , نگین طلای سفید , نگین طلایی مسعود , نگین طلوع ابریشم , نگین عطارد ایلام , نگین عمارت آذربایجان , نگین عمران سپاهان , نگین عمران قلات , نگین عمران گلستان , نگین عمران ماهر , نگین فام منگشت , نگین فراصنعت سارویـه , نگین فن اور شریف خراسان جنوبی , نگین قطره مـهر زاگرس , نگین کار آسماری , نگین کار آوران جنوب شرق , نگین کوشا الوند , نگین گستر آذر فرتاک , نگین گستر باغستان , نگین گستران راه زندیگان , نگین گنبد زیدون , نگین مارلیک , نگین مدیریت سازه سارویـه , نگین مروارید گچساران , نگین مـهتاب کمـین , نگین نقش ارمند , نگین نگاران آنزان , نگین نما راه سازه , نگین نمای اردبیل , نگین نمای آبیدر , نگین نمای سمنان , نگین ورجین برتر , نگین هزار رنگ ایرانیـان , نگین هیدرولیک سازه شمال , نم باران الوند , نم باران سنندج , نم بارش کاسپین , نما ارتباط گستر , نما اطمـینان اراک , نما آژند افلاک , نما آوید پردیس , نما بام زاگرس , نما بتن حدیث راه , نما بتن مـهاب , نما برج بافت , نما پردازش آوان , نما تابان شـهر افق , نما دژ کاران , نما ساز بهبهان , نما ساز پرچیم , نما سازان الویر سامان , نما سازان پالار , نما سازان درخشان بنای فیروز , نما سازان راین , نما سازان غدیر , نما سازان فیض , نما سازان گنجه ای , نما سازه رکعت , نما سازه سدید , نما سازه سهند شایگان , نما سازی نعل کنان ایذه , نما صنعت اکسین , نما صنعت مغان , نما کاران آرسال , نما کاران آزاد اندیمشک , نما گاز بروجن , نما گستر پاییزان , نما گستر زنده رود , نما گستر نگین , نما گستر نواندیش , نما لوله خوزستان , نما نوساز , نمابرج گسترشاهرود , نمابرزن نخستین , نماچین کرج , نماد بتن غرب , نماد پیشکسوتان آب , نماد راه سازه اردکان , نماد زرین افلاک , نماد ساز هکمتان , نماد سازه برتر پرسین , نماد سازه جنوب , نماد مبادلات امروز , نماد نیروی طبرستان , نمادراه ماکو , نمادرسانانیروامـین , نمادسازه جهانگیریـه , نمادشت فارس , نمادعمران سپاهان , نماده خزر , نمادیدسازبندر , نمادین تهران , نمادین ساخت همدان , نمادین سازه کرمانشاه , نماساز ارین شرق , نماساز قلعه ای بیستون , نماسازان آذرخش آسیـا , نماسازان خلیج فارس , نماسازان دشت بهشت , نماسازان سهند ایرانیـان , نماسازان فردوس , نماسازان کوهستان , نماسازان همدان , نماسازسنـه دژ , نماصنعت نوروز , نماعمران ایساتیس , نماگران دشت طلائیـه , نماگران مـینودر , نمای سبز هرمز , نمای سبزشیراز , نمای صنعت طوس , نمای طاقری , نمایـان برج آذر , نمایـان خوش , نمایـان غرب , نمایـان فرم ایستا , نمایـه سازان عمران شیبا , نمایـه سازان موحد , نمودار بنا بام , نمودار راه و ابنیـه , نمودار سازه ایلام , نمونـه البرز , نمونـه راهکار پارس امـید مقتدر , نمونـه سازان توس ساتراپ , نمونـه سازان سد عمران , نمونـه کوشارهاب سبلان , نو اندیش تأسیسات آریـا , نو اندیش دنیـای معاصر توسعه , نو اندیشان آتیـه بجنورد , نو اندیشان پردیس صنعت غرب , نو اندیشان دریـای نور خراسان , نو اندیشان ساختمان آب ایلام , نو اندیشان طرح و ساخت و ادا , نو اندیشان کیـا مشـهد , نو ایده دژ ساز غرب , نو آوران برق آریـا , نو آوران پرتو صنعت آرتا , نو آوران پژوهش الکترونیک , نو آوران دام دشت , نو آوران زاگرس بروجن , نو آوران کهن آسیـا , نو آوران نگین توس , نو بنیـاد عشایر , نو ساز گستر آرنا , نو سازه فارس , نو طرح آوران صنعتی خراسان , نوا آینده سازان عصر کردستان , نواب صنعت جنوب , نوادگان زاگرس جنوب , نواگستر گلستان , نواندیشان خدمات بهسازی صنایع , نواندیشان ریل ایرانیـان , نواندیشان سبزمـیلاد , نواندیشان صنعت آرکا , نواندیشان صنعت تاسیسات اذران , نواندیشان عصرخوزستان , نواندیشان عمرانی نگین , نواندیشان فرا ساحل لیـان , نواندیشان ملل زیبای توس , نواندیشان هوشمند سپاهان , نواوران صنایع برق نگین , نوای همـیاری جنوب , نوآفرینان سال , نوآوران ابرسن , نوآوران افق عمران , نوآوران آرمان پویـا , نوآوران آژنگ نیروی شرق , نوآوران برق ایلام , نوآوران برق صنعتی بهارنارنج , نوآوران بلاد افراز پارسیـان , نوآوران بنا سازه گلستان , نوآوران بهین برق هکمتان , نوآوران بیندر زاگرس , نوآوران حسن آباد , نوآوران دانش ساخت ایشتار , نوآوران دژکام قدس , نوآوران سازندگی طبرستان , نوآوران سازه سنندج , نوآوران سپهر سیوان , نوآوران سراج ابزار , نوآوران صنایع دقیق , نوآوران صنعت بارز , نوآوران صنعت برق و سازه رویین , نوآوران صنعت پردیس سازه فارس , نوآوران صنعت تراز دقت , نوآوران صنعت مکانیک اسپوتا , نوآوران طراح تاج شمال , نوآوران عرصه گیتی ماد , نوآوران علوم و فنون کارا , نوآوران عمران آپادانا , نوآوران عمران و توسعه صنعت دراک , نوآوران فنی مـهندسی پیشکسوتان عمران راهدار , نوآوران ماد سهیل , نوآوران ماکو , نوآوران معماری فارس , نوآوران نیرومند نصر , نوآوران هدیش سازه سالار , نوآوران یـادمان سازه شیراز , نوآوری و فن آوری خورشید شرق خزر , نوبرج کیمـیای غرب , نوپرور , نوتاش آشیـان فرنام , نوتاش بنای شمس , نوتاش سازه پیکر , نودژراه مطلق , نودشت ساز , نودشـه , نور اب گستر خلیج فارس , نور افراز اردبیل , نور افروز بابل , نور افروز بیستون , نور افشان افلاک , نور افشان پارسیـان , نور افشان خورشید , نور افشان سبز کوه , نور افشان نیروی لنگرود , نور آب مازند , نور آذین نوین پاژ , نور آرای تنکابن , نور آفرین صنعت بوشـهر , نور آوران افشان نیروی رزن , نور باران سبلان , نور باران کویر کرمان , نور تاب , نور بهینـه گستر خاورمـیانـه , نور پخش مغان , نور پردازان آبادان , نور پردازان صبای مـیانـه , نور پردازانری , نور پردازان مغان , نور تابان جنوب , نور توان قائم , نور رسا نیرو , نور سازه برج , نور کاران خرمشـهر , نور کاشان , نور کوه دهدشت , نور گستر آذران هریس , نور گستر روبند , نور گستر ماهشـهر , نور گستر مشگین , نور گستر هه تاو , نور گستران آذرین , نور گستران بلقیس , نور گستران خزر کنار , نور گسترش ملایر , نور گنجه یـاسوج , نور لرستان , نور منجل , نور ندا سیستم , نور نگار بختیـاری , نور نیرو راد بندر , نور ویژه , نور هامون برق زمـین , نور یـاران سمـیرم , نور یـاسوج , نورا نیرو گرمسار , نوراب اطلس خاوران , نوراب ترانشـه فارس , نوراشید خلیج فارس , نورافروز غرب , نورافشان دالاهو غرب , نورالماس گستر شمال , نورآوران ازنا , نورآوران امـین توس , نورآوران پیـام نوشـهر , نورآوران توس , نورآوران ماسال , نورباران خزر , نورباران زاگرس , نورباران کرمانیـا , نوربنیـان اهواز , نورپردازان اروند پیشرو , نورپردازان درخشش , نورپردازان رسام البرز , نورتاب آذر سبلان , نورتابان هامون , نورچشمـه گیلان , نورد پویش بندر , نورد پویش مانی مـهر آیلار , نورد صنعت خرم , نورد نیروی دشتستان , نورریزان سنندج , نورریزان غرب , نورسا طرح بنا گستر , نورساز طوس , نورسازان اهواز , نورسازان عصر آسیـا , نورسازان فخر زاگرس , نورسازه آریـا , نورکار الکتریک , نورگستر ارجان , نوروزسپهر , نورهان فروزش توس , نوژان الکتریک خزر , نوژان آسیـا , نوژان پناه , نوژان خشت , نوژان دژ مغان , نوژان نوین آفرین , نوژان نیرو نوین ایرانیـان , نوژن توس گستر شرق , نوژن راه آب , نوژن ویلا , نوژیـان , نوساز فجر شادباد , نوسازان ایده پذیرکردستان , نوسازان برنا , نوسازان دشت هامون , نوسازان ساحل دشت آزادگان , نوسازان شـهاب پارسوماش , نوسازان فرخ دزفول , نوسازبنای شـهرکرد , نوسازی صنایع ایران , نوسازی و عمران امـید ری , نوسامان ورکان , نوشا آرمـه رامسر , نوشـه سازان نگین سارویـه , نوگستر , نوگستران , نوگستران وزین ساخت , نونما اهواز , نویـان ابنیـه نیـالا , نویـان اندیشان زاگرس جنوب , نویـان آباد پارس , نویـان بهساز اردیبهشت , نویـان پترو پالایش , نویـان تدبیر مـهرگان , نویـان رهساز پیشرو , نویـان سازه سدید پایدار , نویـان سازه عمران نادین , نوید ارتباط فردا , نوید بتن پاسارگاد , نوید بند توس , نوید بـه سازان گلستان , نوید بهار بام سهند , نوید بهار بویر ممسنی , نوید بهار دماوند , نوید توسعه ساز اترک , نوید توسعه سرگچینـه , نوید توسعه وتجهیز , نوید راه بان البرز , نوید راه بتن , نوید راه بهارستان , نوید راه گلستان شرق , نوید رنگ پدرام , نوید ساختمان بشار , نوید سازان پارس پایـا , نوید سازان تاشار , نوید سازه آذر , نوید سازه پایدار مستحکم فارس , نوید سازه چالدران , نوید سازه خرمشـهر , نوید سازه ستاره هامون , نوید سازه گستر پاژ , نوید سبز پیرایش همدان , نوید سبز گستر , نوید صنعت نیما , نوید عمران اردبیل , نوید عمران اسپادانا , نوید عمران آفاق شیراز , نوید قدرت البرز , نوید کار زرد کوه , نوید کار ماهان , نوید کتیبه پارس , نوید کویر بهار دشت , نوید گاز مرودشت , نوید گستر ایذه , نوید گستر ایساتیس یزد , نوید گستر آسمانـه , نوید گستر پیشگامان اروند , نوید گستر زهان , نوید مقاوم سازان آذربایجان , نوید مـهر روشا , نوید مـیراب شمال , نوید نگاران , نوید نور سپاهان , نوید نیرو خراسان , نوید نیروی شیراز , نویدان فعال , نویدبرق هراز , نویدعمران ثمـین آسیـا , نویدکارجنوب ارجان , نویدگستر ایرانیـان , نوین ارتانجات سبلان , نوین ارتباط نیرو پارسیس باراد , نوین ارمـه دژ , نوین اندیش مامطیر , نوین او , نوین آبساز کاسپین , نوین آریـا پترونیر , نوین آسایش انرژی پارس , نوین آوران رهبنا , نوین بتن زنجان , نوین بتن سازه استوار , نوین بتن سپاهان , نوین برق آفرین پوریـا مـهر , نوین برق هورش , نوین بنا سازان زیبا نگاره آراد , نوین پایـه آذران طرح , نوین پایـه سهند آذر آبادگان , نوین پژوهش آریـان , نوین پندار عمران البرز , نوین پویـان هرمزگان , نوین پویش فراکشت پارس , نوین پی کده آرتاویل , نوین پیمایش ایساتیس , نوین تاوه , نوین تراز صفاهان , نوین توان ارسلان , نوین توفیق سرچنار , نوین حرکت غرب , نوین دانش آینده , نوین راه آزادگان کرمانشاه , نوین راه پل طبرستان , نوین راه پیرانشـهر , نوین راه چگین , نوین راه گستر سبز پارسه , نوین راهبرد خلیج فارس , نوین ره سازمشـهد , نوین زاهدیـان انشان , نوین ساخت ایرانیـان زاینده رود , نوین ساز افق تفتان , نوین سازان اسپیناس , نوین سازان افلاک , نوین سازان پاشا گستر , نوین سازان تابران , نوین سازان جوان , نوین سازان راسخ بنیـان شـهر راز , نوین سازان راه سرا , نوین سازان سلاسل , نوین سازان شادشاپور , نوین سازان فضاکار آراد , نوین سازان وارنا , نوین سازه اندیشـه سنـه دژ , نوین سازه اورین , نوین سازه بام سبزشـهر , نوین سازه برجسته , نوین سازه بصیر , نوین سازه بنای ایمن , نوین سازه پایـای مـهسان , نوین سازه پترو پاسارگاد , نوین سازه سینا , نوین سازه عمران محراب , نوین سازه عمـید , نوین سازه فضل , نوین سازه معتبر , نوین سازه مـهام , نوین سازه مـهرنگار ایساتیس , نوین سازه هزار , نوین سازه هزاره شرق , نوین سازه یـافته , نوین سدید شیراز , نوین سرو رفیع قهستان , نوین سیـال بوعلی , نوین صنعت پردازان رودبار , نوین صنعت رهیـافت انرژی کاسپین , نوین صنعت کاران سمنبر , نوین طراحان هوشمند تبریز , نوین طرح گستر ارشیـا , نوین طرح نگین گلستان , نوین فراسازپاسارگاد , نوین قطره مـهر پارسه , نوین کار بخشایش , نوین کاران شقایق پاژ , نوین گستر پرهام , نوین گستران ابنیـه فراسو , نوین مولد پارس , نوین نمای طبیعت , نوین نیرو رسان پیشرو پردیس , نوین نیروی قرن , نوین یـادمان اندیشـه نما , نوین یـاقوت ساز قرن , نـهاد بنای پایدار گیل , نـهاد کاران ایمن بنیـاد , نـهادبنا , نـهال پایش سازه , نـهال سبزینـه , نـهال کاران خوزستان , نـهالستان کهورچنانـه , نـهالکاران بهبهان , نـهان گستر کادوس , نـهاوندنوین دراک , نـهایت سازه کرمان , نـهر آب ابرانیـان , نـهر آب گستر آذین شیراز , نـهر آب ماداکتو , نـهر بتن اصفهان , نـهر سازان کردستان , نـهر گستر سپاهان , نـهر گستر سپید شمال , نـهر گستر غرب , نـهراب گستر سیلک , نـهرآب سازه , نـهرآب کوهسار پارت , نـهرگسترگلستان , نـهروان طلوع سلمگاه , نـهند آب غرب , نـهندالکتریک آذربایجان , نـهنگ خلیج فارس , نی کن راه , نیـا گستران آریـا , نیـارش ابنیـه کاسپین , نیـارش آرمان سازه , نیـارش آریـا پارس , نیـارش بتن آرامـیس , نیـارش بتن قرن , نیـارش برج اهرام , نیـارش پویـا پدیده , نیـارش پی پیکره , نیـارش پی نوین , نیـارش تاق ورواق غرب , نیـارش دژ انبوه سازان , نیـارش ساخت بارثاوا , نیـارش سازان شـهر , نیـارش سازان نوین ایلام , نیـارش سازه پارت , نیـارش سازه مرکزی , نیـارش سازه هیرمند , نیـارش شمال , نیـارش گستر پردیس مفخم , نیـارش گستر مرو , نیـارش گستران تچر , نیـارش نقشـه تربت , نیـاز خطوط خرم , نیـاک لار , نیـان الکترونیک , نیـان خطوط هورتیش , نیـاوران نیروی سیستان , نیـایش راهسازان چغادک , نیدان , نیرآونگ تهران , نیرپارس , نیرس سازان , نیرو - نما - سازه آسیم , نیرو ابنیـه آرتا , نیرو ابنیـه آوادیس , نیرو ابنیـه ساز یزد , نیرو ابنیـه سهند , نیرو ارتباطات بیستون , نیرو استاد کاران کرمان , نیرو استیل فجر , نیرو افروز سهند , نیرو افزای اسپادان , نیرو افزای کاسپین , نیرو الکتریک البرز , نیرو الکتریک اوشکایـا , نیرو الکتریک موج , نیرو ایستا سازان خرم آباد , نیرو آب بازی دراز , نیرو آب گستر پرهام , نیرو آذرخش مانا , نیرو آرا شـهام کویر , نیرو آفرینان برق مـیهن , نیرو آفرینان قرن , نیرو آوران عصر جدید , نیرو آوران فارس قشم , نیرو آوران وارک لرستان , نیرو باختر اهورایی , نیرو بتن خلیج فارس , نیرو بر گلستان , نیرو بران آریـا هرمز , نیرو بران فجر اهورایی , نیرو برق تمدن , نیرو برق جازموریـان قلعه گنج , نیرو برق سلدوز , نیرو برق صنعت سهند , نیرو برق گستر بستان آباد , نیرو برق لیتکوه , نیرو بسامد آذربایجان , نیرو بن شـهر ایرانیـان , نیرو بنا بام , نیرو بنای کرمانشاه , نیرو بنیـان سرمد هگمتانـه , نیرو بهینـه فردا , نیرو بهینـه هکمتانـه , نیرو پارت انرژی خاورمـیانـه , نیرو پایدار سپید , نیرو پایش سیستم , نیرو پخش باختر , نیرو پردازان کارآفرین , نیرو پردیس گستر تهران , نیرو پرند پارس , نیرو پژوه , نیرو پژوه شرق , نیرو پویـا آزما , نیرو پویـان غرب , نیرو پیـام آرتاایرانیـان , نیرو پیک هراز ایرانیـان , نیرو پیمان آسیـا , نیرو تابان اکسین , نیرو تابان آریـا , نیرو تابان ساعد , نیرو تابان شمال , نیرو تابان مبین کرمان , نیرو تدبیر سپهر , نیرو ترانس برق پارس , نیرو تلاش پارس , نیرو توان آیریک , نیرو توان بختیـاری , نیرو توان پارس پویـا , نیرو توان پارس سیـال , نیرو توان خلیج فارس , نیرو توان رهاورد پارس , نیرو توان سروش , نیرو توان سورن , نیرو توان سهند , نیرو توان شگرف , نیرو توان کاهار , نیرو توان کهربا , نیرو توان هامون , نیرو توانایی مازند , نیرو توسعه آذرخش , نیرو توسعه برق شمال , نیرو توسعه سبلان , نیرو توسعه شـهاب , نیرو تهویـه ریشـهر , نیرو خزر طلائی , نیرو ده , نیرو راه سامان انرژی , نیرو راهیـان جنوب , نیرو رسام دهلران , نیرو رسان پویـا پارس , نیرو رسان چشمـه عاشق فارس , نیرو رسان دالاهو , نیرو رسان دکل , نیرو رسان مانا , نیرو رسان متناوب , نیرو رسان مـهرداد , نیرو رسانا باختر , نیرو رسانان آکام , نیرو رسانی رعد ماسوله , نیرو ساتراپ آذربایجان , نیرو ساحل بوشـهر , نیرو سازان آذران تبریز , نیرو سازان برقی , نیرو سازان شایـان , نیرو سازان صاعقه , نیرو سازان صنعت خزر , نیرو سازان فومن , نیرو سازان محمودی , نیرو سازه ارس , نیرو سازه آدراپانا , نیرو سازه آساد , نیرو سازه پارس بوشـهر , نیرو سازه تابان گستر دوکوهه , نیرو سازه کهکشان پارس , نیرو ساطع آذربایجان , نیرو سامان گستر آریـا , نیرو سرمایـه ناودیس , نیرو سیـال ایرانیـان , نیرو شبکه ساز شمال , نیرو شبکه نوشـهر , نیرو صدر آذر , نیرو صنعت ایژک , نیرو صنعت بیـهق , نیرو صنعت پارسین نور , نیرو صنعت پاسارگاد , نیرو صنعت پایستار , نیرو صنعت حاتم , نیرو صنعت رامش , نیرو صنعت روشان برق مازند , نیرو صنعت سرچشمـه , نیرو صنعت شرق آذر , نیرو صنعت شریف , نیرو صنعت طبرستان , نیرو صنعت گستر شرق , نیرو صنعت ماداکتو , نیرو صنعت ماژین , نیرو صنعت ماسال , نیرو صنعت مکران , نیرو صنعت نسیم , نیرو عمران مکانیک زاب , نیرو فراز جنوب شرق , نیرو قدرت آذربایجان سبلان , نیرو قدرت فارس , نیرو قرن کویر , نیرو کام صنعت عصر , نیرو گذر , نیرو گستر ارش مبنا , نیرو گستر ارم , نیرو گستر اروند , نیرو گستر افق ساحل , نیرو گستر آج گلستان , نیرو گستر آرتا پدیده , نیرو گستر برق یکتا , نیرو گستر بشار , نیرو گستر پائیزان , نیرو گستر تابنده , نیرو گستر تبریز , نیرو گستر تمندر , نیرو گستر توس باختر , نیرو گستر ثمـین آذرآبادگان , نیرو گستر چابهار , نیرو گستر چالوس , نیرو گستر دلفان , نیرو گستر رهاورد پارس , نیرو گستر زیگورات جنوب , نیرو گستر سپیدرود , نیرو گستر شریف , نیرو گستر شریف دشتستان , نیرو گستر فازانرژی زاگرس , نیرو گستر مـهر شـهر , نیرو گستر مـیناب , نیرو گستر نگین سبلان شمالغرب , نیرو گستر ویـانا , نیرو گستر هخامنش , نیرو گستر یزد , نیرو گستران اندیشمند , نیرو گستران پارمـیدا , نیرو گستران چناران , نیرو گستران شایـان غرب , نیرو گستران لیپار شرق , نیرو گستران مـهتاب , نیرو مبنای زاگرس , نیرو مولد نجم , نیرو مـهار اریـا , نیرو نصر آرمان , نیرو نصر خرم , نیرو و تاسیسات فرنور , نیرو یـاران شمال شرق , نیروافشان برق فارس , نیروالکتریک سامان , نیروآوران هرمز , نیروبتن سبلان , نیروپارت نگار , نیروپارس یزد , نیروپژوهان کاسپین , نیروتوان انتقال و فوق توزیع برق استان سمنان , نیروتوان گستر قشقایی , نیرودانش اسپادانا , نیرورسان رعد بندر , نیرورسان سلحشوران بختیـاری , نیرورسان کویر , نیرورسان نیلکوه , نیرورعدگنبد , نیروسازان خاوران , نیروسازان صالح البرز , نیروسازان فردوس , نیروسازان مارون , نیروسان , نیروکاران , نیروگاه وشبکه های آبیـاری و زهکشی مارون , نیروگاهی نیرو و حرارت آرتا , نیروگستر تفتان , نیروگستر تنگ حنا , نیروگستر صحرا , نیروگستران تیراژه , نیروگستران کشار , نیروگسترتنکابن , نیروگسترکرمان نور , نیرومان , نیرومان برق خلیج , نیرومند نوین ف , نیروی آرتین شفق , نیروی آگاهان صنعت آسیـا , نیروی برق اردشیر گستر ساری , نیروی برق درفک شرق , نیروی برق زیدگستر , نیروی پژواک فنآوری گلستان , نیروی صدرای برق فارس , نیروی غرب , نیروی هگمتان زاگرس , نیزه کوه درفک , نیسا صنعت اسپهان , نیسار سازان جنوب , نیسار سازه عمران شیراز , نیسان رود سبزینـه , نیستان سبز , نیشتمان بنا , نیشتمان گستر پارس , نیک اجرای سپاهان , نیک اختر اسفراین , نیک اسکان خاوران , نیک اندیشان الوند , نیک اندیشان انرژی واثق شرق , نیک اندیشان برج ساز , نیک اندیشان پیشرو صنعت رزن , نیک اندیشان صالح امـین , نیک اندیشان صنعت ایرانیـان , نیک اندیشان یوتاب , نیک آب پویش , نیک آرا توان , نیک آرک نیـاوران , نیک آرمان لوتوس , نیک آروین مشـهد , نیک آسانیرو , نیک آفرینان همای باران , نیک آئین مـهر , نیک بن سازان کیش , نیک بنا اسپادانا , نیک بناگر پارس , نیک بنای آوان , نیک بنای خلیج فارس , نیک پولاد آتشگاه , نیک پی سازه تحکیم , نیک پی سازه گستر گیلان , نیک پی سرای ایرانیـان , نیک پی سیویل , نیک پی صنعت کیـان خزر , نیک پی کویر , نیک پی نارون , نیک پی نیلگون , نیک پیمان اروم , نیک پیمان پیشروسازه , نیک پیمان جم , نیک تابان دز , نیک تراز بنا , نیک جهان گستر راهبر , نیک چشمـه سنگسر , نیک خویـان صداقت , نیک دشتک بویر , نیک راه الوند , نیک راه سازان شـهیر , نیک ره آوا , نیک ساخت و ساز سپاهان , نیک ساز عمران مـیشو , نیک سازان امـین گلستان , نیک سازان برتر هخامنش , نیک سازان برق مشـهد , نیک سازان پویـای صفاهان , نیک سازان رامـیان , نیک سازان قشقایی , نیک سازان کردستان , نیک سازان نگین فارس , نیک سازه اطلس , نیک سازه اهورا وطن , نیک سازه باختر , نیک سازه پاپک , نیک سازه جنوب , نیک سازه چنگیز , نیک سازه سلدوز , نیک سازه گستر پارس مکران , نیک سازه ماهور , نیک سازه وثوق , نیک سامان قائم , نیک سرشت آسیـا , نیک سروش زرین , نیک عمران کرمانشاهان , نیک عهد عمران , نیک فرا ساز پارسه , نیک کار شـهرکرد , نیک کاران زنجان , نیک گستر خضراء , نیک گسترده سازه گلستان , نیک گسترش پایدار سازه , نیک مـهد زاینده رود , نیک مـهراز شرق , نیک نام دیبا غرب , نیک نام سازان شرق زمـین , نیک نامان آکام سازه , نیک نگار الوند , نیک نیروی صبا , نیکا انرژی هوشمند , نیکا برج پارسیـان مـهر , نیکا پی تبریز , نیکا مـهرآوران صنعت ساحل , نیکاب خاوران , نیکامـهر کویر , نیکان ارگ گیتی , نیکان اندیش یـاسین , نیکان آتشگاه پاسارگاد , نیکان بتن , نیکان بتن تدبیر , نیکان دژ وحدت , نیکان دشت افق امـین زنگان , نیکان راه البرز , نیکان ساخت آریـایی , نیکان سازه پاسارگاد , نیکان سازه خرم , نیکان سازه سدید , نیکان سریر پارت , نیکان طرح ماد , نیکان عمران پرشین , نیکان عمران هیرسا , نیکان فرین صنعت ایرانیـان , نیکان قلعه سپنتا , نیکان گهر یـاس , نیکان مـهر آپادانا , نیکتا سازان عقیق , نیکراه , نیکسازان آموت اروند , نیکنام ازنا گستر , نیکنام صنعت پیشرو اریـا , نیکو اندیشان جنوب , نیکو بتن ایزج , نیکو بنای آپادانا , نیکو بنای بختیـاری , نیکو بنای جم , نیکو بنای دژ نیک چهار محال , نیکو بنای زنجان , نیکو بنای مشرق زمـین , نیکو بنای نگین خمسه , نیکو بنیـان نیرو گستر , نیکو بهکار ابنیـه , نیکو پی بام جنوب , نیکو پی بنا کیـان , نیکو پیمان ایذه , نیکو راه آپادانا , نیکو سازان اسلام آباد , نیکو سازه آبادگر , نیکو سازه کوشا , نیکو فراز جم , نیکو فن عمران , نیکوتبار غرب , نیکودژ , نیکوراه پیمان , نیکوسازان خراسان , نیکوسازان راه و باند , نیکوسازان رضوان , نیکوفرش خاور مـیانـه , نیکوکار غرب , نیکوکرارج , نیکی فراز آرشام , نیل آب راه آروین , نیل آب کنار , نیل آب مانشت , نیل آب مستحکم خطوط غرب , نیل آب مـیهن , نیل آسای دیـار کهن , نیل آی رود , نیل پی بارثاوا , نیل زاگرس پدیده , نیل گستر غرب , نیل گستر نصیر , نیل گستر هنگام , نیلا راه بندر , نیلا سازه زاگرس , نیلاب زاینده رود , نیلاب سدراه , نیلاب صنعت البرز , نیلان سازان پایتخت , نیلگون ایوان آفنداک آریـا , نیلگون بویر آریو برزن , نیلگون بویر پاسارگاد , نیلگون پدیده بندر , نیلگون پیکر امـیدیـه , نیلگون خزرفارس , نیلگون دژ , نیلگون ساخت کلار , نیلگون سازه شرق , نیلگون سازه مانشت , نیلگون شعله شرق , نیلو ابنیـه اروم , نیلوعمران زاینده رود , نیلوفر آبی گیلان , نیلوفر دشت دنا , نیلوفران ابی پردیس , نیلوفران بندر ماهشـهر , نیلوفران سبز سمن , نیلی عمران پارسه , نیما ابنیـه تابناک , نیما اهواز , نیما ایمن سازه , نیما برق , نیما بنای بندر , نیما بویر یـاسوج , نیما پارسوماش , نیما پرتو گستر , نیما سازان سیـاه کوه , نیما سازماهان , نیما سازه بجنورد , نیما لرستان , نیما نیرو ایرانیـان , نیماتل , نیماتوانگران توس , نیماد صنعت مارون , نیماسازان اراک , نیمرخ , نیمرخ سازه افلاک , نیمرخ طرح تبریز , نیمرخ گستران سپهر , نیوساد برد یـافته , نیوساد تجهیز پدیده , نیوساد خشت , نیوساد دژ افرنگ , نیوساد راه هورمزد , نیوساد سازه بشار , نیوساد سازه خاوران , نیوسادخاک , نیوشاراه سنندج , نئورآب اردبیل , وابند پی , واثق بافت , واثق بتن هشترود , واثق سازه جنوب , واحد کاران بروجن , واحه سازان شـهروسازه , وادی ایمن صنعت , وارته , وارسته کار فرداد , وارش گستران کویر , وارک بتن باختر , وارک بتن پارت , وارک نیرو افلاک , وارنا عمران آپادانا , واریـان , واریـان راه غرب , وافر سازه باختر , وافر صنعت کوشا , والابنای اردبیل , والاد سازان استوار , والاد سازان کاریز , والاد سازه آترین , والاد سازه آداک , والاد سازه داتیک , والاد سازه قرن , والاد گستر اقلیم , والاد گستر آرکا , والاد گستر راوک , والاد گستر صدرا , والادعمارت شرق , والادگران مجد , والاساز بندر , والاگران شمال شرق , والاگسترمدائن , والفجر کریم آباد یـاسوج , واوان سنگ ارومـیه , وایون , وثاق گستر کیمـیا , وثیق رود آرتاویل , وحدت آفرین بویر , وحدت بتن شیروان , وحدت پارسیـان پارسوماش , وحدت جوش خرم آباد , وحدت خیبر , وحدت دژکرد , وحدت دنای یـاسوج , وحدت روستا یـاسوج , وحدت سازه خراسان , وحدت سبز نیکان , وحدت صنعت جنوب , وحدت فراز صنعت , وحدت کلام اندیکا , وحدت کلام اهواز , وحدت کیوان شرق , وحدت گستر چی چست , وحدت گستر فلات , وحدت لرستان , وحید آماج ایساتیس یزد , وحید پی شیراز , وحید دشت دهدشت , وحید راه شیراز , وحید سازان ایذه , ور زرد کوه مرغا , ورای مـهارت جنوب , ورجاوند سازه قصر , ورجاوند صنعت ایرانیـان , وردشت سپاهان , ورزان ساز ارگ , ورزرد مـیلاد تهران , ورسک , ورسک پل , ورسک عمران پل , ورسیج , ورکش راه الوند , ورمـیل بتون , ورنا توان شرق , ورنا سازان پارس , ورنا سازه تحکیم شمال , ورنا صنعت نادین , وریج , وزگا , وزین آب صدرا , وزین راه اصفهان , وزین راه خوزستان , وزین ساخت سپاهان , وزین ساز مـهر , وزین سازان ایرانیـان , وزین سازان آذر , وزین سازان کومش , وزین سازان لاوین , وزین سازان ماد , وزین سازان مطهر یزد , وزین سازه عمران , وزین صنعت رفسنجان , وزین لیماک , وسام ساباط , وسام فلزات فیروز بخت , وست وی , وستا پاد البرز , وستا راه پارس , وستا ساز ابنیـه , وستا سازان صنعت تامـین و آبادانی ایساتیس , وسعت برق شمال , وسعت کار کرمان , وسیع آسمان باختر , وسیع سازان مـهرگان , وسیع سازه نادر تازه کند , وسیع گستر خسرو , وش سازان دیبا , وصال سبز تهران , وصال کنترل , وصال گستر زاگرس , وصل نیرو تهران , وطن داش سراب , وطن سازه سهند , وطن گستر آذین , وطن نیروی جنوب , وطن یولاری , وفا سازه شاپور خواست , وفاق طرح گلستان , وفاق نیرو , ولات سوادکوه , ولایت نیرو قزوین , ولتاژ گستر افق سبزواران , ولتاژ گستر کنگان , ولتاژکاران اریـا فارس , ولکان دنیز آذربایجان , ولیـان راه جنوب , وندا سازه مرکزی , وندا طرح وساخت , ونداد آرای پارس , ونداد سازه آریـا , ونداد سازه برج گستر , ونوس اهواز , وهاب ابنیـه پاسارگاد , وهاب سازه بارثاوا , وهاب سازه سادات , وهنگ ساران , ویـامتر , ویـانا اروند جنوب , ویـانا صنعت آریـانا , ویـانا فن عمران سنـه دژ , ویدا دژ الوند , ویدا رامش رهپو , ویرا انرژی پارسیـان , ویرا آفرینش افق سبز , ویرا ساز صنعت الوند , ویرا سازان افلاک , ویرا سازان دماوند , ویرا سازه آذرستان , ویراکاو , ویرایش ساختمان سیراف , ویژن آریـا ایساتیس , ویژن راه پاسارگاد , ویژن سازه عصر , ویژن مـهراز پایدار , ویژن مـهراز ویرا , ویژه سازان , ویژه سازه بندر , ویژه کاران تأسیسات , ویستا آرمـه مرکزی , ویستا پی آرکاویم , ویستا جهان , ویستا سازه پویـا , ویستا سازه یوتاب , ویستا صنعت پارس انرژی , ویستا کیش , ویستا گستر ارشیـا , ویل آرشام , ویلا بنا ارگ , ویلا بنا دژ , ویلا بهساز , ویلا راه سازه پارسیـان , ویلا رهساز بوشـهر , ویلا ساخت درخشان , ویلا ساختمان روشن , ویلا ساز دهدشت , ویلا ساز سبلان , ویلا سازان برادران برازش , ویلا سازان درفک , ویلا سازان سیستان , ویلا سازان گیل آرا , ویلا سازان ممبین , ویلا سازان نسیم گستر , ویلا سازه آپادانا , ویلا سازی سعید , ویلا سامان آذران , ویلا سرا آرمان , ویلا طاها ملکشاهی , ویلا طرح مـیاندوآب , ویلا فتح امـیر , ویلا کاران خوزستان , ویلا گستر افلاک , ویلا گستر یـاسوج , ویلا مـهتاب بویر , ویلا نگین شمال , ویلابنا ساحل , ویلاراه جنوب , ویلاساخت طراح , ویلاگستر مـهر , ویلاگسترفولاد , ویلکیچ سبلان , ویما , وینا وارس , ویند , ویون سازه شرق , هاتف عمران زاهدان , هاد پی , هادی انرژی کوثر پارس , هادی برق البرز , هادی برق بخش آباد , هادی برق رسانان ایرانیـان , هادی برق غرب , هادی برق مـیهن , هادی بنیـان فراز , هادی توان نیرو , هادی ساز بوشـهر , هادی سازه بجنورد , هادی گستر شرق , هادی مشاوران اطلس مـهر , هادی مـهر شاهکاران , هادیـاب طبس , هادیـان توسعه شـهر پایدار , هادیـان مسیرپایدار , هارمونیک , هارمـه , هاروث , هارون سازه جنوب , هاله سبز , هامان سازه هرمزگان , هامانـه سازه پارسیـان , هاماوران انرژی پارس , هامن گستر شـهر , هامون بهساز , هامون تاسیسات خزر , هامون تدبیر کهن , هامون دژ مـهرگان , هامون زنجان , هامون ساختمان خزر , هامون سازان هژیر , هامون سازه پایدار قرن , هامون سازه پویـا بنیـان , هامون سازه چهارمحال , هامون سازه خاوران , هامون سازه دیلم , هامون سازه سیستان , هامون سازه ماهان , هامون صنعت ایرانشـهر , هامون طرح کهن , هامون عرصه فلات , هامون گستر پرگاس , هامون گستر صنعت , هامون گستر نوین قشم , هامون مـهر ایذه , هامون نیرو مـهر گستر شرق , هامون نیمروز سیستان , هانا انرژی ایرانیـان , هانی آبراه رامسر , هاوبیر , هاون خانـه عمران , هاویر آب نما ساز , هاوین پناه , هاوین راه خلخال , هایـا بیران سازه , هایط عمران شرق , هترا سازه آریـا , هتروم , هجرت منش ایذه , هخامنش بتن مـهریـان , هخامنش خراسان شمالی , هخامنش سبز سیمای فارس , هدایت آب ایلام , هدایت آب قزوین , هدایت سازان مسجدسلیمان , هدایت سازه کویر بم , هدایت مشاوران الماس پی , هدایت نور خوی , هدایت نیروی البرز , هدف بازرگانان بهکوش , هدف پردازان ابنیـه ساز , هدف سازان عدل , هدف سازه بدیع نامق , هدف سازه خراسان , هدف سازه ماهان , هدف کار برق تبریز , هدف نور شمال , هدنگ , هدیش برج آریـا , هدیش بنای آپامـه , هدیش پترو پالا , هدیش پوشش سمنان , هدیش پی آژند , هدیش راه پارس , هدیش سازان باران , هدیش سازان پویـا , هدیش سازه ایذه , هدیش سازه آپادانا , هدیش سازه شـهریـار , هدیش سازه کیسان , هدیش سبز , هدیش عمران هوشمند , هدیشری , هدیش گران آباد , هدیش گستر کادوس , هدیش گستر کارزین , هدیش گستراحتشام , هدیـه بخش عمران , هراتی نیرو سیستان , هراز آب راه , هراز نیرو آمل , هرسین آویژه , هرسین سپاهان , هرگان , هرم اوج , هرم آب ارس , هرم بتن اراک , هرم بتن فولاد , هرم پایدار پارس , هرم پی مازند , هرم تبریز , هرم جهان نما شـهر راز , هرم خورشید , هرم راه بارثاوا , هرم راه سازان , هرم راه سازه عمران شادگان , هرم ساخت آناهید , هرم سازان سپاهان , هرم سازان نور البرز , هرم سازه اردکان , هرم سازه صحرا , هرم سازه فیدار , هرم سازه مدائن کار جنوب , هرم سفید اسفراین , هرم سگال ایستا , هرم صوفی سهند , هرم طیف تدبیر , هرم عمران آذر , هرم غرب سلوک دژ , هرم فراز شیراز , هرم فولاد شیراز , هرم گستر یول ساز , هرم گستران , هرم گستران زاگرس , هرم نمای پارس , هرمان بنای خراسان , هرمز آب , هرمز آتی آب , هرمز آتی راه , هرمز بنیـان ساز نوین , هرمز توان صنعت , هرمز راه جنوب , هرمز سازه راه خاوران , هرمز لست پی , هرمز ویژن , هرمزان سازه زاگرس , هرمزولتاژ , هروس , هروسازان , هریرود سیستان , هزار بلوط سازه فارس , هزار چم , هزار چم کومـه , هزار دژ , هزار راه البرز , هزار راه کیـان , هزار سازه آریـا , هزار سازه پردیس , هزار ستون سیرجان , هزار طرح تبریز , هزار گوشـه پارسیـان , هزار نقش طبرستان , هزارسازه قومس , هزارسنگ تبریز , هزاره عمران غرب , هزیم , هژبرنشان یـاسوج , هژبریـاسوج , هژیر ابنیـه , هژیر بتن دنا , هژیر پرتو , هژیر صنعت , هژیر گدوک , هژیرپاژنگ , هژیرساخت سقز , هستی آفرین زاگرس , هستی بخش طبیعت , هستی ساز ژرف , هستی سازان ارجان , هستی کوشان فیروزی , هشت رود بتن , هشت سر ارسباران , هفت ارگ شرق , هفت افراز غرب , هفت اقلیم دامغان , هفت اورنگ طبرستان , هفت ایوان تنکابن , هفت آو افق ایلام , هفت آو پرهام ماداکتو , هفت بام بلومان , هفت برادران , هفت بندسازه , هفت بنیـان مـیهن پارسی , هفت پی مقاوم ساوالان , هفت پیمان گچساران , هفت چشمـه صدف , هفت حصار باختران , هفت حصار کرمانشاه , هفت حصار هکمتان , هفت خشت هادیـان دژ , هفت رخ معماری ایرانیـان , هفت سازه ایستا نوین البرز , هفت سازه گیتی , هفت ستون سازه , هفت سنگ سازه غرب , هفت طیـان رخ طاق , هفت فن توسعه آبرود , هفت لنگ , هفت منشور ابتکار , هکمتاب , هگزا سازه صنعت , هگمتان اجرا , هگمتان آب راهه الوند , هگمتان برج غرب , هگمتان بنـه , هگمتان پارسا پویش , هگمتان ساخت اکباتان , هگمتان سوله زاگرس , هگمتان شالوده نوین , هگمتان گستر غرب , هگمتان هیربد الوند , هگمتانـه ابنیـه پارس , هلال تبریز , هلال دشت , هلال دشت کردستان , هلیـا ساختمان هانا , هلیل آتی راه جنوب , هلیل تجهیز بوتیـا , هلیل توانا , هلیل رود جنوب , هلیل گستر کرمان , هلیلان گسترغرب , هلیلان نگین غرب , هم بنا , هم پیمان باران طوس , هم سطح راه جنوب , هم سو اندیش , هما پویـان اروند , هما توان بیرجند , هما سازه پارس تراکمـه , هما سازه دلتا , هما سازه زاینده رود , هما صنعت مشکین شـهر , هما گستر خلیج فارس , هما نیروی بندر , همابسترخمـین , همانیروی زاگرس , همانیروی سرور , هماهنگ الکتریک صنعت , همای برق شـهمـیرزاد , همایـار زاگرس , همایش مـهندسین ابنیـه , همایون بناساز , همایون سازه شرق , همایون گستر باران , همپا صنعت رشد پتروگاز سپاهان , همپایـه , همت امـید بید بلند , همت اندیمشک , همت پویـا محور , همت تلاشان ثابت قدم , همت سازه گستران ملک , همت گستر مـیلاد , همت نیروی فن اندیش , همتا ره تثبیت آریـا , همتا ساخت خرم , همترازپی , همدان پی , همدان توان , همدان یول ساز , همدید , همراز بتن داریس , همراه بتن , همراه سازان ماد آوا , همراه کویر حمـیدیـا , همراهان خمـین , همراهان صنعت برق شمال , همراهان قلم قائم , همراهان کارپاسارگاد , همراهان کیمـیا , همساز طرح اصفهان , همسان ابنیـه نو اندیش , همسان اقلیم , همسان اقلیم چهل ستون , همسان اقلیم کاسپین , همسان اقلیم گلستان , همسان راه هرمزگان , همسطح راه پارس , همسطح راه ماندگار , همسطح مسیر , همسنگ جی , همکار توربین , همکار سازه نور , همکاران سامانـه های ارتباطی پارس , همکاران گستر ساری , همگام انرژی آرمان توان , همگام انرژی صبا , همگام سیویل آریـا , همگام سیویل کهن , همگام فنون زاگرس , همگام کار احسان , همگام نیروی آسیـا , همگامان انرژی برق , همگامان صنعت , همگرا راه پایدار , همگراسازان توس , همگون سازان زاگرس , همگون سازان هزاره سوم , همگون سازه شـهر , هموار بتن پارس , هموار پی پرهام , هموار راه تبریز , هموار راه کویر , هموار ره آذر , هموار سازان پارسیـان , هموار سازان دشت لالی , هموار سازان راه نیرو , هموار مسیر , هموار مسیر کویر , هموار مسیر یکتا , هموارسازان الوند , هموارسازان دالاهو , هموارسازان دشت گنبد , هموارمسیرزاگرس , همـیار انرژی آق داغ , همـیار داریـان , همـیار راهداران آذربایجان شرقی , همـیار ساخت اسپادانا , همـیار سازه بوشـهر , همـیار سازه توس , همـیار گستر شایلان , همـیار گستران طوس , همـیار نیرو گستر , همـیاران اندیشـه صنعت , همـیاران آویژه , همـیاران بنای آفتاب , همـیاران ره پی , همـیاران زمـین سبز , همـیاران سازندگی صدرا , همـیاران سازه آب , همـیاران شرق صنعت سازه , همـیاران شـهر آب , همـیاران صنعت مرصاد , همـیاران طبیعت سبز , همـیارصنعت نوین , همـیارگستر بیرجند , همـیارمانا پارسه , همـیشـه زرین الوند , هندسه بنای کاسپین , هندسه سازان شمال , هندسه گران عمران نوین , هنر بام راه نصر , هنر صنعت هفشجان , هنر عمران گیلانیـان , هنر گستر شـهرآرا , هنر معماری ماندگار سرو , هنر نور ممسنی , هنر هندسه ماندگار , هنرسازه فرازان ایلیـا , هنگام بندر , هنگان نیروی پارس , هوا افزار سهند , هوا پل سلماس , هواگسترلعل , هوایـار , هوداک سازه غرب , هوده ابنیـه افرازان , هودیـان جم , هور اندیش پایدار , هور تابان ایرانیـان , هور نقش هیرکان , هور نمای هامون , هوراز دنا , هورام بنای کادوس , هورام صنعت پارس , هوران سازه کردستان , هورداد تاسیسات بهتاش , هورسار آژند پام , هورسازان سورنا , هورسان سازه تندیس , هورسان گستر نیرو , هورشید ره ساز شـهباز , هورشیدراه ظفر , هورماه زرهرمز , هوزان سازه بوکان , هوشمند راه گستر پارت , هوشمند سازان گیلان , هوشمند سازه باراد , هوشمند سازه طوس ماندگار , هوشمند سازه کال پر , هوشمند سازه یکتا رهسپار , هوشمند کاران پارس , هوشمند نوین افزار کرمان , هوشمندسازه های پارسوماش , هوکات سیستان , هومان بنا اهورا , هومان خشت , هومان صنعت زاگرس , هومان صنعت سپاهان نوین , هومان عرش زمـین , هومان کشت و صنعت البرز , هومان وحدت کارو , هومت سازان پارت , هومت همساز نیرو خراسان , هومن پارس آریـانا , هومن تک , هومن راه آذری , هومن راه شیراز , هومن سازان آفاق , هومن گستر سازان , هومند , هومـین راه , هونام ارتباط نیروی ایرانیـان , هونام بنای کهن , هونام ساختمان پارس , هونامـیک سازان آرمـه , هیت لند , هیجار زاگرس نشینان , هیجان گسترگچساران , هیدرو اترک فراساز , هیدرو آراز نیرو , هیدرو بتنرا , هیدرو برق سهند , هیدرو بنا ساز آذر , هیدرو پی آب , هیدرو راه مطلق , هیدرو ساز و کار صنعت , هیدرو سازه اسپوتا , هیدرو سازه بیرجند , هیدرو سازه خراسان شمالی , هیدرو سازه صحرا , هیدرو سازه کرمانشاه , هیدرو سامان بجنورد , هیدرو صنعت سازه سهند , هیدرو طرح سیستم , هیدرو کار پردازان کرمانشاهی , هیدرو کاوش سازه , هیدرو مـهرآب سبلان , هیدروبنای پارت , هیدروساز شرق , هیدروسازند , هیدروسازه سبز , هیدروسازه شاهو , هیدرومکانیک ساحل , هیدنکا , هیراب راه صدرا , هیراب رود کارون , هیراب سازه اطلس , هیراب عرش پاسارگاد , هیراد ابنیـه ابیورد , هیراد ابنیـه ماروس , هیراد احداث , هیراد انرژی نوین خاور , هیراد آژند سپهر , هیراد بامداد بهنام , هیراد تکاو , هیراد دژ سبلان , هیراد راه ایرانیـان , هیراد راه کوه نور , هیراد ره سازه قندیل , هیراد سازه نیرو , هیراد صنعت تبریز , هیراد عمارت نیلگون شرق , هیراد گذرگاه گلدیس , هیراد گستر کولاب فراز شرق , هیراد نیرو , هیربد اندیشـه سازان چشمـه گل , هیربد گسترآتیلا , هیربد مـهر ارغوان مرکزی , هیربد نیرو , هیربدان پاک سرشت , هیربدان صنعت کادوس , هیربدان کار و صنعت , هیردادبتن شمس , هیرسا سبز البرز , هیرسا مبنا , هیرکان بسپار , هیرکان بنای عمران , هیرکان سازه دیلم , هیرکان سازه زاگرس , هیرکان سازه کوروش , هیرمند برق زاهدان , هیرمند زاریس شرق , هیرو دز پارسیـان , هیژا برق کردستان , هیژا سازان سانا , هیلا , هیلا پورد تبرستان , هیما فرجادبتن , هیماسازان کردستان , هیمن سازه غرب , هینزا سازه , هیوا آمود طبرستان , هیوا برج دنا , هیوا برج سمـیر , هیوا برج یـاس , هیوا بنای یـاقوت , هیوا توسعه ساورز , هیوا خدمات برانوش , هیوا سازه برانوش , هیوا سازه سانلی , هیوا سام یـار , هیوا عمران فرداد , هیوا گستر آرشا , هیوا گستر راسا , هیوا نوین راه غرب , هیواسازان زاگرس , یـاد اوران غرب , یـاد آوران فجر , یـادآوران صنعت حامد , یـادگار ابنیـه پاسارگاد , یـادگار تلاش سیروان , یـادگار سازان بارمان کرمان , یـادگار سبز , یـادگار صنعت مرکزی , یـادگار طرح خزر , یـادگار عمران نمـین , یـادگار کاران مـیهن , یـادگار هخامنش گوهرناز , یـادگاران کوثر آنیل , یـادگارسازه مازند , یـادمان ابنیـه پیروزی , یـادمان ابنیـه کومش , یـادمان بتن پی , یـادمان بناسازان ایرانیـان , یـادمان بوم رهاب , یـادمان توسعه کیـان مـهر , یـادمان خدمات سعید , یـادمان راه دیبا , یـادمان ساخت زاگرس , یـادمان سازان پیشگام قرن , یـادمان سازان شـهیر , یـادمان سازان عرصه جنوب , یـادمان سازه پاسارگاد , یـادمان سازه تدبیر , یـادمان سازه نادر , یـادمان طراحان پارس , یـادمان طرح آذر سهند , یـادمان عمران سعادت , یـادمان کبیر مـیهن , یـار عمران یـادگار , یـار نیرو تابان مفخم , یـارا , یـارا زیبا سازه پیشگامان طوس , یـاران افق دنا , یـاران امـین مشعل , یـاران انرژی رضوی , یـاران آبادگرخرم , یـاران پیشتاز آینده ساز , یـاران ترازجنوب , یـاران تشخیص , یـاران دیروز شلمچه , یـاران راه جاوید , یـاران سازه زاگرس , یـاران سبز هامون , یـاران طرح خلخال , یـاران کار مسجد سلیمان , یـاران گاز آفتاب خراسان , یـاران گستر هگمتانـه , یـاران مسکن زاگرس , یـاران نیک فرجام , یـاردیم چیلار , یـارگان سازه پارس کارون , یـاس خرّم لرستان , یـاس راه خرم , یـاس رایـان صفه , یـاس سازه کاسپین , یـاس عمران دینا , یـاس کوشا ساز , یـاس کوشش آریـا , یـاس کوشش زاگرس , یـاس گل اندیشـه , یـاس نیروی قشم , یـاسا سلامت بهکار , یـاسان ارگ صفه , یـاسان پویـای لالی , یـاسان پویش نیروی آتی نگر , یـاسان سازه رویین , یـاسان گستر مدرن , یـاسر الکتریک ممسنی , یـاسوج امـیرابادسازه , یـاسوج گستر سپیدار , یـاسوج گل مـهر نمونـه , یـاسوج مشعل سهند , یـاسوج همـیار خوزستان , یـاسین آریـای شرق , یـاسین بتن خوزستان , یـاسین بتن سازه ارغوان , یـاسین بناسازان , یـاسین دژ جنوب , یـاسین راه دماوند , یـاسین راه کردستان , یـاسین سازه ارین , یـاسین سازه آسیـا , یـاسین فتح پارسیـان , یـاسین کار شرق , یـاسین کیـان , یـاسین گنج چهارمحال , یـاسین نگار یزد , یـاسین نیروی کیـان دژ , یـاشار بتن غرب , یـاشار خزر کنار , یـاشار سازان بهمئی , یـاشاربنای مـهدی , یـاشارسبلان اردبیل , یـاشانیر , یـاشیل اوبا , یـاشیل اورمان ارومـیه , یـاشیل بنا ساز , یـاشیل پوشان تبریز , یـاشیل تیکیش , یـاشیل سازه ارویل , یـاشیل ساوالان مشگین , یـاشیل سرای تاوریژ , یـاشیل ویلا سازه , یـاشیل یـاپراق , یـاشیل یول استون , یـافته پویـای کبیر , یـافته کوه , یـاقوت الماس ارمغان , یـاقوت بتن آفتاب , یـاقوت خرم لرستان , یـاقوت درخش آرشام , یـاقوت ساخت امـید , یـاقوت سازه اروند , یـاقوت سازه تیـام , یـاقوت سازه شاهرود , یـاقوت سبز زاگرس , یـاقوت کهربای ایرانیـان , یـاقوت کیـهان هورمزد , یـاقوت گستر مکریـان , یـاقوت نماء خوی , یـاقوت نمای کویر , یـاکند بنای آیریـا , یـاکند خاک , یـان چشمـه , یـاناتکین سازه کرمان , یـانار الدوز صنعت غرب , یـانار توپراق آذربایجان , یـانار مشعل اردبیل , یـاور جنوب مارون , یـاور جویـان امـیدیـه , یـاور راه محبوب , یـاور سازان پارسوماش , یـاور سازه سراب , یـاوران سبز دشت توسکا , یـاوران لوداب , یـاورصنعت جنوب , یـاوندان دژخوزستان , یخ آب دره , یدک جویـان کوشا , یدک گاز سیرک , یراق الات برقی کیـان , یزد خرم سازان , یزد دریـاکاران سامان , یزد دشت , یزد ساز جامع , یزد هموار , یزدان ابنیـه پویـان راه توس , یزدان توسعه ایلام , یزدان راه طیبی , یزدان سازه الموت گستر , یزدان صنعت کاسپین , یزدان طریقت راه ایرانیـان , یزدان گستر اصفهان , یزدان یـار شـهرکرد , یزدبادگیر , یزدکویرراه , یسنا پیمان سازه , یشت خرم اندیش , یشیل دمـیر یورد , یغما نیشابوری , یکان راه شیراز , یکان سازه آریـا , یکتا ابنیـه باتیس , یکتا ابنیـه پاسارگاد , یکتا ابنیـه راگا , یکتا ابنیـه راه , یکتا ابنیـه شاهوار , یکتا ابنیـه فردوس , یکتا آبادگران آذر جوان , یکتا آرمان شایستگان , یکتا بام سپهر , یکتا بتن پرشین , یکتا بنای ایرانیـان , یکتا بنای عصر , یکتا بنای ماکان , یکتا بنای ماندگار , یکتا بهار ماهان , یکتا پارس ابریشم , یکتا پرست خوزستان , یکتا پی جم , یکتا پیمان تهران , یکتا توان بیستون , یکتا تهویـه سازان سپهر بیـهق , یکتا دی آب , یکتا راه فردوس , یکتا ساز بتن , یکتا سازان اریکا , یکتا سازان الویر کاژه , یکتا سازان آینده نگر , یکتا سازان برنا , یکتا سازان پارسه توس , یکتا سازان تبریز , یکتا سازان تدبیر , یکتا سازان روشاک , یکتا سازان سپنتا , یکتا سازان فهیم , یکتا سازان کاسیت , یکتا سازان متین , یکتا سازه آب شـهرکرد , یکتا سازه آرتین , یکتا سازه لیماک , یکتا سازه نازنین , یکتا سورن راگا , یکتا سهند پاسارگاد , یکتا صنعت هوشمند , یکتا طرح ابنیـه , یکتا طرح فوکا , یکتا طرح و صنعت اردبیل , یکتا فردوس کیـهان سازه , یکتا فن آرا , یکتا قوام سازه , یکتا کاران آسیـا , یکتا کلبه پارسا , یکتا گستر آرمـیتا , یکتا گستر نوژان , یکتا گستران قومس , یکتا نیروی تابان , یکتا هفت سازه جاودان , یکتا هونام پارسیـان , یکتاآریـا زمـین , یکتابتون سگزی , یکتاراه سازان زنجان , یکتاسازان عرشیـا , یکتاسازان کیـهان , یکتاسازان همت , یکتاصانع آب , یکتاگامان پیشرو , یکتاگسترسبز , یکتاگوهر سپاهان , یکه تاز سپاهان فراز , یکه ساز رها , یکه سازان پویـا , یکه سازان همدان , یگان ارمند ارغوان , یگان ارمند پایـا , یگان زیرساخت , یگان سازه سر آسیـاب , یگانـه البرز فراز نای , یگانـه آبشار غرب , یگانـه برق طبرستان , یگانـه بهسازان راه , یگانـه تحکیم سازان شرق , یگانـه خشت , یگانـه راه ایمن , یگانـه ساز زاهدان , یگانـه ساز قومس , یگانـه ساز هومن , یگانـه سازان اراک , یگانـه سازان مـهر آسمانی , یگانـه سازه سیمگون , یگانـه سبز طبیعت , یگانـه سیویل جم , یگانـه صنعت کویر , یگانـه ظریف سازه ساروج شمال شرق , یگانـه عمران پاسارگاد , یگانـه عمران سهند , یگانـه کاران بینالود , یگانـه گستر چهارمحال , یگانـه لیو پایـا , یگانـه ماندگار اکسین , یگانـه معمار دادار , یمـین البرز ایرانیـان , یمـین سازه پارسه , ینگی کند , ینی دومان داش قلعه سی آذربایجان , یوتاب بنای آریـایی , یوتاب دژ دریـا , یوتاتک تدبیر , یوتوماک , یورت گستر گنبد , یورت ماهان کوی یول , یورد سازان آتی , یورد سالان زنجان , یورد سور , یوردپوشان ارومـیه , یوزبیر منطقه آزاد چابهار , یوژندر برج , یوسف راه فراهان مرکزی , یول ، او ، آرتاویل , یول ابنیـه سد , یول اسکان سازه تبریز , یول آچان سبلان , یول آوران تاتار , یول بنای سبلان , یول پل ابنیـه ساز , یول پل آذربایجان , یول تاش سو آذر , یول تکین اولدوز آذربایجان , یول دام سو , یول دوزلدن یولداشلار , یول سازان ارک آذربایجان , یول سازان مقاوم آراز , یول سازه پل سازان , یول سالان زنجان , یول سد سازه , یول سدبنا , یول سرای آذربایجان , یول یورد یـارادان , یول یوردخزر , یولار عمران سازه سهند , یولسا طرح آذرباد , یونی بتن خاور , ئازنگ سازه پیشرو , ئاوان شار زاگرس , ئاوان ولات چوارلا , ئاوایی ,

 
درج یک دیدگاه جدید درون این زمـینـه ...

نرم افزارهای عمرانی گروه ثانیـه دارای تأییدیـه فنی از دبیرخانـه شورای عالی انفورماتیک کشور با شماره شناسایی 206123 و گواهی ثبت از مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانـه های دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامـی بـه شماره شناسنامـه 058179-01017-8 بوده و مشمول قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم افزارهای رایـانـه ای مـی باشند.

. پی وی ایما . پی وی ایما : پی وی ایما




[پی وی ایما]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Wed, 23 Jan 2019 11:23:00 +0000



پی وی ایما

آب و آتش - مولانا

 

۱-حقیقت قدسی از ورای سکوت مـی‌تراود. پی وی ایما قرآن درون بیـان داستان زندگی زکریـا، پی وی ایما سکوت را نشانـه‌ای از سوی خداوند مـی‌شمارد: پی وی ایما قال ربّ اجعل‌لی آیة قال آیتک الّا تکلّم‌ الناس ثلاث لیـال سویّاً‌... پی وی ایما (مریم، ۱۱-۱۰). مولانا درون اشاره بـه همـین آیـات هست که مـی‌گوید :

زان نشان هم زکریّا را بگفت

که نیـابی که تا سه روز اصلاً بگفت

تا سه شب خامش کن از نیک و بدت

این نشان باشد کـه یحیی آیدت

دم مزن سه روز اندر گفت و گو

کین سکوتت آیت مقصود تو

هین مـیاور این نشان را تو بگفت

وین سخن را دار اندر دل نـهفت

(مثنوی، ۲/۱۶۷۸~)

پاره‌ای از مفسران گفته‌اند، آن سکوت خود نشانـه خداوند بود، و پاره‌ای دیگر گفته‌اند کـه نشانـه خداوند به‌واسطه آن سکوت بر زکریّا آشکار گردید.

در هر حال، عارف درون دل داستان زکریّا راز سکوت و نقش کارساز آن را درون طریق معنا مـی‌خواند.

مولانا با ادب سکوت هم درون مقام طریقت و هم درون مقام حقیقت نیک آشنا بود. او خود اهل سکوت‌ورزی بود، و نـهایتاً سیمای حقیقت انفسی را درون ماورای پرده سکوت بـه تماشا نشست .

اما تجربه سال‌ها مراقبه احوال باطن و طی مراتب سلوک بـه وی آموخت کـه سکوت از جنس واحد نیست، و سالک طریق حتما در زندگی معنوی خود مراتب گوناگون سکوت را بیـازماید و از سر بگذراند .

در این نوشتار بـه اختصار تجربه مولانا را از مراتب سکوت و نقش آن درون زندگی معنوی سالک طریق بـه اختصار بررسی مـی کنیم .

2-نخستین مرتبه سکوت را مـی‌توان «سکوت سالکانـه» نامـید. سکوت سالکانـه، سکوت مقام طریقت است، یعنی ادبی هست که سالک بر روح خود الزام مـی‌کند که تا برکه گل‌آلود و مضطرب روح خویش را زلالی و آرامش بخشد شاید کـه در آینـه صافی آن نقش ماه و ستارگان آسمان باز بتابد .

مولانا خود از دوران کودکی و تحت ارشاد پدر و نیز لالای دوران کودکی‌اش، سیّد برهان‌الدّین محقق ترمذی، ادب سکوت سالکانـه را آموخته و آزموده بود.

سال‌ها بعد نیز کـه سیّد برهان آن کودک هوشمند را درون ۲۴ سالگی درون قونیـه بازیـافت، او را بـه سه بار چلّه‌نشینی الزام کرد کـه از جمله شروط آن التزام بـه سکوت‌های طولانی بود .

وقتی هم کـه مولانا خود بر مسند شیخوخت نشست و به تعلیم و تربیت مشتاقان عالم معنا پرداخت کم‌گویی و سکوت‌ورزی را درون صدر آداب طریقت خود نـها د.

خوب هست در اینجا پاره‌ای از انواع سکوت سالکانـه را کـه در تعالیم مولانا آمده هست مرور کنیم :

 

1) یکی از مـهم‌ترین انواع سکوت سالکانـه، سکوت اخلاقی است. سکوت اخلاقی داروی آفات زبان به‌شمار مـی‌آید .

عارفان نیک مـی‌دانستند کـه به کارگیری نادرست زبان مـی‌تواند هم بـه زیـان دیگران بینجامد و هم سلامت و زلالی روح سالک را بیـالاید .

مولانا درون داستان «طوطی و بازرگان» از همـین نقش ویران‌گر زبان شکوه مـی‌کند:

ای زبان تو بس زیـانی مر مرا

چون تویی گویـا چه گویم من تو را؟

ای زبان هم آتش و هم خرمنی

چند این آتش درین خرمن زنی

ای زبان هم گنج بی‌پایـان تویی

ای زبان هم رنج بی‌درمان تویی

هم صفیر و خدعه مرغان تویی

هم انیس وحشت هجران تویی...

(مثنوی، ۱/‌۱۷۳ ~)

در‌واقع مـهم‌ترین آفات زبان بیشتر از جنس ناراستی‌های اخلاقی مانند دروغ گفتن، بدگویی ، سخن ناسزا بـه دیگری گفتن، زبان بـه یـاوه گشودن، سخن‌چینی ، و امثال آن هست .

توصیـه مولانا بهانی کـه امـیر زبان نبودند این بود کـه سکوت پیشـه کنند مبادا اسیر زبان شوند :

من پشیمان گشتم این گفتن چه بود؟

لیک چون گفتم پشیمانی چه سود؟

نکته‌ای کآن جست ناگه از زبان

همچو تیری دان کـه آن جست از کمان

وا‌نگردد از ره آن تیر ای پسر

بند حتما کرد سیلی را ز سر

چون گذشت از سر جهانی را گرفت

گر جهان ویران کند نبود شگفت

(مثنوی، ۱/‌۱۶۶۰‌~)

 

سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف

گه ز روی نقل و گه از روی لاف

زآن‌که تاریکست و هر سو پنبه‌زار

در مـیان پنبه چون باشد شرار

ظالم آن قومـی کـه چشمان دوختند

زآن سخن‌ها عالمـی را سوختند

عالمـی را یک سخن ویران کند

روبهان مرده را شیران کند...

(مثنوی، ۱/‌۱۵۹۵ ~)

‌2) سکوت درون مقام تعلیم‌پذیری هم از مراتب سکوت سالکانـه است. سالک طریق حتما بداند کـه اوّل شرط تعلیم‌پذیری درون عالم معنا آموختن ادب سکوت است. شرط فراگیری از محضر کاملان آموختن هنر شنیدن هست :

کودک اوّل چون بزاید شیر نوش

مدّتی خامش بود او جمله گوش

مدّتی مـی‌بایدشدوختن

از سخن که تا او سخن آموختن...

 

زآن‌که اوّل سمع باشد نطق را

سوی منطق از ره سمع اندرآ...

باقیـان هم درون حرف هم درون مقال

تابع استاد و محتاج مثال

(مثنوی، ۱/‌۱۶۲۴~)

بنابراین، درون این‌جا سکوت از جنس سکوت شاگردانـه هست :

تو رعیت باش چو سلطان نـه‌ای

خود مران چون مرد کشتیبان نـه‌ای

چون نـه‌ای کامل دکان تنـها مگیر

دست خوش مـی‌باش که تا گردی خمـیر

(مثنوی، ۲/۳۴۴۰~)

البته مولانا مـی‌گوید، یکی از نشانـه‌های حضور درون محضر اولیـای الهی نیز زبان درباختن هست :

چون بـه نزدیک ولی‌الله شود

آن زبان صد گزش کوته شود

(مثنوی، ۳/۲۵۵۰)

از نگاه مولانا معارف انفسی، یـا بـه تعبیر وی «فقر»، بیش از آن‌که از راه زبان آموخته شود از هم‌نشینی و هم‌نفسی با پاکان حاصل مـی‌شود، یعنی از جان بـه جان مـی‌تراود ک

علم‌آموزی طریق‌اش قولی است

حرفت‌آموزی طریق‌اش فعلی است

فقر‌خواهی آن بـه صحبت قایم است

نـه زبانت کار مـی‌آید نـه دست

دانش آن را ستاند جان ز جان

نـه ز راه دفتر و نـه از زبان

(مثنوی، ۵/‌۱۰۶۲~)

3) سکوت رازدارانـه هم از مراتب سکوت سالکانـه است. سالک طریق وقتی درون خور تعلیم‌پذیری مـی‌شود کـه ادب رازداری را بیـاموزد، یعنی سرّی را کـه مـی‌آموزد با نامحرمان درون مـیان ننـهد .

این رازداری البته گاه از آن‌رو بود کـه مبادا معارف انفسی از حدّ فهم نامحرمان نا‌آشنا فراتر رود و به گمراهی ایشان بینجامد، یـا نااهلان، آن معارف را دامـی به منظور فریب خلایق سازند .

گاهی هم این رازدانی بنا بـه ملاحظاتی سیـاسی یـا اجتماعی بود: چه بسا افشای معارف انفسی خصوصاً درون جامعه شریعت‌مدار عوام آشوبی کند و سر سرداران سرّدان را بر سر دار کند .

مولانا بـه سالکان مـی‌آموزد کـه از دو راه مـی‌توان رازداری و سرّپوشانی کرد: یکی از طریق نگفتن هست :

چون ببینی مشک پر مکر و مجاز

لب ببند و خویشتن را خنب ساز

(۶/‌۲۰۳۷)

 

عاشقی و مست و بگشاده زبان

الله الله اشتری بر ناودان

چون ز راز و ناز او گوید زبان

با جمـیل الستّر خواند آسمان

(۳/۴۷۳۰~)

اما گاهی سرّپوشانی از طریق گفتن است، مانند بلبلی کـه در روی گل نعره مـی‌زند که تا سرّ بوی گل را بپوشاند :

حرف گفتن بستن آن روزن است

عین اظهار سخن پوشیدن است

بلبلانـه نعره زن درون روی گل

تا کنی مشغول‌شان از بوی گل

تا بـه قل مشغول گردد گوش‌شان

سوی روی گل نپرد هوششان

(۶/‌۶۹۱~)

‌ 4) گاهی هم سکوت ناشی از بی‌رغبتی روحی سالک بـه هم‌سخنی و هم‌نشینی باانی هست که درد او را ندارند و دل درون گرو محبوب‌هایی جز محبوب او سپرده‌اند .

مشغولیت‌های آن نامحرمان درون چشم او چندان بی‌جلوه هست که او رغبتی بـه سخن گفتن درباره آن محبوب‌ها درون خود نمـی‌یـابد .

سکوت‌ پیشگی واکنش طبیعی روح او نسبت بـه حضور بیگانـه ناهمدل است. مولانا درون ابتدای مثنوی، شمـه‌ای از این نوع سکوت پیشگی را درون احوال خود سراغ مـی‌دهد :

بادمساز خود گر جفتمـی

همچو نی من گفتنی‌ها گفتمـی

هر کـه او از هم‌زبانی شد جدا

بی‌زبان شد گرچه دارد صد نوا

چون‌که گل رفت و گلستان درگذشت

نشنوی زان بعد ز بلبل سرگذشت

و درون غزلی زیبا نیز از این حال خود پرده برمـی‌دارد:

همـه جمال تو بینم چو چشم باز کنم

همـه تو نوشم چوفراز کنم

حرام دارم با مردمان سخن گفتن

و چون حدیث تو آید سخن دراز کنم

هزار گونـه بلنگم بـه هر رهم کـه برند

رهی کـه آن بـه سوی تست ترکتاز کنم...

 

خموش باش، زمانی بساز با خمشی

که که تا برای سماع تو چنگ ساز کنم.

باری، بر فهرست سکوت‌های سالکانـه مـی‌توان بیش از این‌ها افزود. اما درون نـهایت غایت اصلی سکوت سالکانـه یـا سکوت طریقتی آن هست که سکوت زبانی بـه سکون روانی بینجامد، یعنی تلاطم‌ها و آشوب‌های روحی سالک آرام پذیرد، و سالک درون آرامش و طمانینـه‌ای کـه بر روان‌اش حاکم مـی‌شود نغمـه‌های چنگ الهی را بـه گوش جان بشنود :

گفت هان ای سخرگان گفت و گو

وعظ و گفتار زبان و گوش جو

پنبه اندر گوش حسّ دون کنید

بند حسّ از چشم خود بیرون کنید

پنبه آن گوش سر گوش سر است

تا نگردد این کر، آن باطن کرست

بی‌حس و بی‌گوش و بی‌فکرت شوید

تا خطاب ارجعی را بشنوید

(۱/۵۶۸~)

دم مزن که تا بشنوی از دم‌زنان

آنچه نامد درون زبان و در بیـان

دم مزن که تا بشنوی زآن آفتاب

آنچه نامد درون کتاب و در خطاب

دم مزن که تا دم زند بهر تو روح

آشنا بگذار درون کشتی نوح

(۳/۱۲۹۸~)

از منظر مولانا سکوت سالکانـه، شگردی درون شکار حقیقت انفسی است. مولانا مکرراً فرآیند کشف حقیقت انفسی را بـه پدیده شکار تمثیل مـی‌کند :

تمثیل شکار بـه ما مـی‌آموزد کـه کشف حقیقت انفسی نوعی کنش است. اما تصوّر غالب بر این بوده هست که درون صحنـه این شکار، سالک طریق شکارچی هست و حقیقت شکاری کـه باید بـه دام افتد .

مطابق این تصویر البته حقیقت بسان غزالی گریزنده و تیزپاست کـه باید به منظور نزدیک شدن بـه آن درون سکوت مطلق آهسته گام برداشت مبادا اندک موجی درون فضا غزال را برماند .

اما تصویر مولانا از تقرب بـه حقیقت انفسی یکسره متفاوت است. از منظر او درون مـیدان این شکار، فرد سالک شکار هست نـه شکارچی. صید حقیقت انفسی از طریق صید شدن هست نـه صیـادی .

به بیـان دیگر، کشف حقیقت انفسی، برخلاف حقیقت آفاقی، مستلزم کنشی پذیرنده هست نـه کنشی تهاجمـی. سالک طریق حتما هنر شکیبایی و گشودگی را بیـاموزد که تا پذیرنده بارقه‌های حقیقت انفسی شود .

سلوک سالکانـه این شکیبایی و گشودگی را بـه او مـی‌آموزد :

آن‌که ارزد صید را عشق هست و بس

لیک او کی گنجد اندر دام

تو مگر آیی و صید او شوی

دام بگذاری بـه دام او روی

عشق مـی‌گوید بـه گوشم پست پست

صید بودن خوش‌تر از صیـادی است

گول من کن خویش را و غرّه شو

آفتابی را رها کن ذرّه شو

بر درم ساکن شو و بی‌خانـه باش

دعوی شمعی مکن پروانـه باش

(مثنوی، ۵/۴۰۹~‌)

3. سالکی کـه از مرتبه سکوت سالکانـه درمـی‌گذرد بـه مقام سکوت عارفانـه برمـی‌آید. سکوت سالکانـه مرکبی هست که سالک بر آن مـی‌نشیند که تا به مقصدی برسد، سکوت عارفانـه اما حال آن سوار هست وقتی کـه به مقصد مـی‌رسد .

مـی‌توان گمان زد کـه تجربه سکوت عارفانـه درون زندگی مولانا تقریباً مدّتی بعد از دیدار دوباره سیّد برهان درون قونیـه آغاز شد و با ‌دیدار شمس تبریزی بـه اوج رسید .

سیدّ برهان بعد از آن‌که مولانای جوان را بـه سه بار چلّه‌نشینی الزام کرد، او را درون علم ظاهر و باطن کامل خواند .

این کمال را بیشتر حتما از جنس کمال معرفتی دانست. دیدار عشق‌آمـیز و شورانگیز شمس تبریز بود کـه این ملای جوان را بـه کمال وجودی رسانید.

پس از دیدار استحاله‌بخش شمس بود کـه خمر وجود مولانا خل شد، و در خروش خیزاب‌های غزلیـات شورانگیزش «خاموشی» گزید .

در‌واقع غزلیـات شورانگیز شمس و نیز مثنوی شریف را حتما ثمره خاموشی مولانا و تجربه سکوت عارفانـه وی دانست .

سکوت عارفانـه یـا سکوت مقام حقیقت، وضعیت وجودی عارف درون تجربه دیدار است. عارفی کـه به مقام مشاهده برمـی‌آید و به دیدار محبوب مـی‌رسد، زبان در‌مـی‌بازد .

اما این زبان درباختگی هم از یک نوع نیست. مولانا بـه ما مـی‌آموزد کـه سکوت عارفانـه نیز مراتبی دارد :

  1) نخستین مرتبه سکوت عارفانـه را حتما سکوت معرفت‌آمـیز دانست. این سکوت ناشی از معرفت بی‌واسطه‌ای هست که عارف از جان جهان مـی‌یـابد

 

عارف درون تجربه دیدار خداوند و شناخت ناشی از آن دیدار زبان درمـی‌بازد. از منظر مولانا این عبارت پیـامبر بزرگوار اسلام کـه «من عرف الله کلّ لسانـه» ناظر بـه همـین مقام هست .

اما چرا معرفت بـه خداوند زبان را مـی‌دوزد، و عارف را بـه خاموشی وامـی‌دارد؟ از منظر مولانا درباختگی زبان درون این مقام دست‌کم بـه دو علّت هست :

عامل نخست، شـهود جلال و عظمت امر مقدس است. تجربه امر مقدس، هیبت‌افکن و خشیت‌آور است. امر عظیم از حدود فاهمـه عارف درمـی‌گذرد و از تور زبان بشری کـه برای شکار پدیده‌های متناهی تنیده شده است، مـی‌گریزد :

لفظ درون معنی همـیشـه نارسان

زآن پیمبر گفت قد کلّ لسان

نطق اصطرلاب باشد درون حساب

چه قدر داند ز چرخ و آفتاب

خاصه چرخی کاین فلک زو پرّه‌ای است

آفتاب از آفتاب‌اش ذرّه‌ای است

(مثنوی، ۲/۳۰۱۸~)

این سکوت را کـه واکنش روح عارف درون برابر عظمت امر مقدس است، مـی‌توان «سکوت جلالی» نامـید .

اما مطابق تلقی عارفان، امر مقدّس نـه فقط جلیل و دل‌که جمـیل و دلربا نیز هست. عارف درون کنار جلال باری جمال او را نیز شـهود مـی‌کند و در این دیدار چنان دل از کف مـی‌دهد کـه از سر حیرانی همچون زنان مصری درون دیدار یوسف دست مـی‌خلد و زبان درمـی‌بازد :

بوی آن دلبر چو پرّان مـی‌شود

آن زبان‌ها جمله حیران مـی‌شود

عاشقان را شد مدرّس حسن دوست

 

دفتر و درس و سبق‌شان روی اوست

خامشند و نعره تکرارشان

مـی‌رود که تا عرش و تخت یـارشان

(مثنوی، ۳/‌۳۸۴۲~)

این سکوت را کـه ناشی از حیرانی روح عارف درون برابر زیبایی امر مقدس است، مـی‌توان «سکوت جمالی» نامـید .

‌2) مرتبه دیگر سکوت عارفانـه را مـی‌توان سکوت عشق‌آمـیز دانست. تجربه عشق شمس مولانا را بـه درک این نوع از سکوت پیشگی نزدیک کرد :

از منظر مولانا، وقتی کـه عارف بـه مقام معرفت مـی‌رسد کم نمانده کـه به وادی عشق گام نـهد. محبت ثمره دانش هست :

این محبت هم نتیجه دانش است

کی گزافه بر چنان تختی نشست

(مثنوی، ۲/۱۵۳۳)

زیبایی معشوق سرچشمـه عشق عاشق است. حیرانی درون برابر حسن محبوب شیفتگی و شیدایی را درون روح عاشق برمـی‌انگیزد و این عشق یـا انجذاب، زمـینـه‌ساز نزدیکی و محرمـیت مـیان عاشق و معشوق مـی‌شود .

مقام عاشقی مقام محرمـی است، و در روابط محرمـیت‌آمـیز هزار و یک راه جز زبان به منظور مفاهمـه گشوده مـی‌شود، و بلکه عمـیق‌ترین و لطیف‌ترین معانی ماورای زبان و «از ره پنـهان» مبادله مـی‌گردد .

مقام عشق یـا محرمـیت مقام همدلی است، و از منظر مولانا همدلی بسی گویـاتر از هم‌زبانی هست :

هم‌زبانی خویشی و پیوندی است

مرد با نامحرمان چون بندی است

ای بسا هندو و ترک هم‌زبان

ای بسا دو ترک چون بیگانگان

پس زبان محرمـی خود دیگرست

همدلی از هم‌زبانی بهتر است

غیر نطق و غیر ایما و سجل

صد هزاران ترجمان خیزد زدل

(مثنوی،۱/۱۲۰۸~)

مولانا وضعیت وجودی خود را درون دوران جوشش معنوی و آفرینش هنری‌اش درون یک واژه بیـان مـی‌کند: «خاموش»

او خود را درون مقام آفرینش هنری و خلق معانی همچون یک نی مـی‌بیند کـه بر لبان مرد نایی نـهاده شده است: آنچه از او مـی‌تراود از او نیست، از آن سوست.

از منظر او عارف همچون نی بـه خودی خود بی‌نواست، اما وقتی کـه گره‌های وجودش را مـی‌گشاید و از خودی تهی مـی‌شود، همچون واسطه‌ای امـین نوای مرد نایی را بـه گوش جان ما مـی‌رساند :

دو دهان داریم گویـا همچو نی

یک دهان پنـهان هست در لب‌های وی

یک دهان نالان شده سوی شما

های هویی درفکنده درون هوا

لیک داند هر کـه او را منظر است

که فغان این سری هم زآن سر است

دمدمـه این نای از دم‌های اوست

های هوی روح از هیـهای اوست

گر نبودی با لب‌اش نی را سمر

نی جهان را پر نکردی از شکر

(مثنوی، ۶/‌۲۰۰۳~)

مولانا خود را درون مقام سرایش غزلیـات و نیز مثنوی شریف مانند آن نی مـی‌دید - گویـا و خموش :

این سخن را بعد ازین مدفون کنم

آن کشنده مـی‌کشد من چون کنم

 

بحق آنشیرین کـه مـی‌دمد درون من

که اختیـار ندارد بـه ناله این سرنا

 

کشاکش‌هاست درون جانم کشنده کیست؟ مـی‌دانم

دمـی خواهم بیـاسایم ولیکن نیستم امکان

به هر روزم جنون آرد، دگر بازی برون آرد

که من بازیچه اویم ز بازی‌های او حیران

چو جامم گه بگرداند، چو ساغر گه بریزد خون

چو خمرم گه بجوشاند، چو مستم گه کند ویران

 

ای کـه مـیان جان من تلقین شعرم مـی‌کنی

گر تن خامش کنم ترسم کـه فرمان بشکنم.

از منظر مولانا آن کـه از خود خالی مـی‌شود و به مقام خاموشی مـی‌رسد خالی نمـی‌ماند، از خداوند پر مـی‌شود. او آشکارا خلاء و خاموشی وجود خود را از این دست مـی‌دانست .

آورده‌اند کـه وقتی خادم خود را کاری مـی‌فرمود، و چون او درون ضمن اظهار سمع و قبول خویش «ان شاء الله» بر زبان مـی‌راند، مولانا بر وی بانگ زد: «ای ابله! بعد گوینده کیست؟ »

اما عالی‌ترین مرتبه سکوت عارفانـه را مولانا درون اواخر عمر خود آزمود: سکوت مقام فنا. مولانا درون حدود دو ماه آخر عمر خود یک‌باره سرایش مثنوی شریف را ناتمام رها کرد .

این سکوت ناگهانی به منظور بسیـاری از نزدیکان مولانا شگفت‌انگیز مـی نمود. فرزند او سلطان ولد پدر را بـه اتمام داستان شـهزادگان و قلعه ذات‌الصوّر ترغیب مـی‌کرد، اما مولانا درون پاسخ بـه این اشاره بسنده کرد کـه «قوّه نطق من از این بعد به گفتار نمـی‌آید و باقی آن داستان هم بی‌واسطه لفظ و زبان، درون گوش دل آن کـه نور جان دارد گفته مـی آید و حاجت بـه نظم و بیـان‌اش نیست»

ظاهراً درون مـیان نزدیکان مولانا تنـها حسام‌الدّین بود کـه به فراست دریـافت، این سکوت ناگهانی نشانـه تحوّلی ژرف درون وجود مولاناست، و این سلطان شگرف سخن اکنون بـه وادی ماورای سخن گام نـهاده هست .

احیـاناً نزدیکی گام‌های مرگ درون تجربه سکوت فنا‌آمـیز بی‌تاثیر نبوده باشد. مرگ از منظر مولانا نقطه عطف است، آغاز تجربه‌ای به‌کلّی دیگر.

او خود پیشتر درون بیـان تجربه عارف از مرگ، پرنده‌ای را مثال مـی‌زند کـه در قفسی درون مـیانـه باغ گرفتار است. پرنده از ورای مـیله‌های قفس باغ دل‌انگیز و بهاری و جمع مرغان هم‌جنس و هم‌نفس را مـی‌بیند، و بی‌تابانـه خود را بـه هر سو مـی‌کوبد که تا گریزگاهی بیـابد .

این شوق رفتن وقتی بیشتر زبانـه مـی‌کشد کـه مرغ گشوده شدن درون قفس و پیوستن بـه معشوق را بسی نزدیک ببیند .

مرگ شیرین گشت و نقلم زین سرا

چون قفس هشتن پ مرغ را

آن قفس کـه هست عین باغ در

مرغ مـی بیند گلستان و شجر

جوق مرغان از برون گرد قفس

خوش همـی خوانند ز آزادی قصص

مرغ را اندر قفص زان سبزه زار

نـه خورش ماندست و نـه صبر و قرار

سر ز هر بیرون مـی‌کند

تا بود کین بند از پا برکند

چون دل و جانش چنین بیرون بود

آن قفص را درون گشایی چون بود؟

(مثنوی، ۳/۳۹۵۰~)

برای عارف، مرگ سرآغاز استحاله‌ای وجودی درون صمـیم هستی اوست و پیوندی عمـیق با وصال محبوب دارد. و همـین هست که این تجربه را به منظور او بسی شوق‌انگیز و خواستنی مـی‌کند :

چون جان تو مـی‌ستانی چون شکرست مردن

با تو زجان شیرین شیرین‌ترست مردن

بگذار جسم و جان شو، ان بدان جهان شو

مگریز اگرچه حالی شور و شرست مردن

از جان چرا گریزم، جانست جان سپردن

وزکان چرا گریزم کان زرست مردن

چون زین قفص برستی درون گلشن هست مسکن

چون این صدف شکستی چون گوهرست مردن

چون حق تو را بخواند، سوی خودش کشاند

چون جنّت هست رفتن، چون کوثر هست مردن.

سکوت فناآمـیز، حال عارف هست وقتی کـه از هر حالی مـی‌رهد، منطق گفت و گو با معشوق هست وقتی کـه دوگانگی‌ها از مـیانـه برمـی‌خیزد و آنچه مـی‌ماند جز نفس حضور نیست .

مولانا تجربه نوعی فنا را درون افق هستی خود نزدیک دید، و تازیـانـه همـین شـهود بود کـه اسب روح او را بـه گنبدی واداشت که تا از گردون خودی یکسره درگذرد .

در اواخر دفتر ششم اندکی پیش از پایـان بی‌پایـان مثنوی شریف، مولانا از طلیعه آن تحوّل وجودی درون قالب تمثیلی جذاب و روشنگر خبر مـی‌دهد .

او درون این ابیـات کـه احیـاناً فقط چند ماهی پیش از مرگ خود سروده هست بصیرت‌مندانـه مـی‌گوید کـه ما اسب سخن را که تا بدینجا راندیم، و آنچه را کـه گفتنی بود گفتیم، اما اکنون بهدریـای جان رسیده‌ایم، و در این دریـا دیگر نمـی‌توان با مرکب سخن راند .

برای پیمودن بحر حتما از اسب فرود آمد و بر قایق سکوت نشست. اما بالاتر از آن، وقتی کـه با قایق سکوت بـه مـیانـه دریـا مـی‌رسیم حتما آن قایق را نیز در‌هم بشکنیم کـه سکوت هم خود از جنس حجاب هست .

سکوت و سخن فقط درون سیـاق نشانـه‌های زبانی معنا دارد. اگر زبانی درون کار نباشد خاموشی «سکوت» نیست، «گنگی» است

اما حضور نشانـه از جدایی دالّ و مدلول حکایت مـی‌کند. بنابراین، سکوت هم همچون سخن بـه مقام فراق متعلق است. اما درون مقام فنا، وقتی کـه عاشق فاصله مـیان خود و معشوق را درمـی‌نوردد و فراق از مـیانـه برمـی‌خیزد، نشانـه‌ها بی‌کار مـی‌شود، و به دنبال آن، «سکوت» هم همچون «سخن» محو مـی‌گردد .

مقام فنا و وصال ورای سکوت و سخن است، هرچند کـه در دل «سکوت مافوق زبان» هزار و یک سخن مـیان «من» عارف و «من من تر» او ردّ و بدل مـی‌شود :

این مباحث که تا بدین‌جا گفتنی‌ست

هرچه آید زین سپس بنـهفتنی‌ست

ور بگویی ور بکوشی صد هزار

هست بیگار و نگردد آشکار

تا بـه دریـا سیر اسپ و زین بود

بعد ازینت مرکب چوبین بود

مرکب چوبین بـه خشکی ابترست

خاص آن دریـاییـان را رهبرست

این خموشی مرکب چوبین بود

بحریـان را خامشی تلقین بود‌...

وآنی کش مرکب چوبین شکست

غرقه شد درون آب او خود ماهیست

نـه خموشست و نـه گویـا نادریست

حال او را درون عبارت نام نیست

نیست زین دو هر دو هست آن بوالعجب

شرح این گفتن برونست از ادب

(مثنوی، ۶/‌۴۶۱۹~)

سکوت مقام فنا نفس ماهی شدن هست در ژرفای دریـای جان .




[پی وی ایما]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sat, 19 Jan 2019 14:26:00 +0000



پی وی ایما

انجیل لوقا - kalameh.com

 

باب‌های:

۱-‏ ۲-‏ ۳-‏ ۴-‏ ۵-‏ ۶-‏ ۷-‏ ۸-‏ ۹-‏ ۱۰-‏ ۱۱-‏ ۱۲-‏ ۱۳-‏ ۱۴-‏ ۱۵-‏ ۱۶-‏ ۱۷-‏ ۱۸-‏ ۱۹-‏ ۲۰-‏ ۲۱-‏ ۲۲-‏ ۲۳-‏ ۲۴

مقدمـه

لوقا ۱:‏۱-‏۴ -‏ مشابه اعمال ۱:‏۱

۱از آنجا کـه بسیـاری دست بـه تألیف حکایت اموری زده‌اند کـه نزد ما بـه انجام رسیده است،۲درست همانگونـه کـه آنان کـه از آغاز شاهدان عینی و خادمان کلام بودند بـه ما سپردند،۳من نیز کـه همـه‌چیز را از آغاز به‌دقّت بررسی کرده‌ام، پی وی ایما مصلحت چنان دیدم کـه آنـها را بـه شکلی منظم به منظور شما، عالیجناب تِئوفیلوس، بنگارم،۴تا از درستی آنچه آموخته‌اید، یقین پیدا کنید.

پیشگویی تولد یحیـای تعمـیددهنده

۵در زمان هیرودیس، پادشاه یـهودیـه، کاهنی مـی‌زیست، زکریـا نام. پی وی ایما او از کاهنان گروه اَبیّا بود. پی وی ایما همسرش اِلیزابِت نیز از تبار هارونِ کاهن بود.۶هر دو درون نظر خدا پارسا بودند و مطابق همۀ احکام و فرایض خداوند بی‌عیب رفتار مـی‌د.۷امّا ایشان را فرزندی نبود، زیرا اِلیزابِت نازا بود و هر دو سالخورده بودند.

۸یک بار کـه نوبتِ خدمت گروه زکریـا بود، و او درون پیشگاه خدا کهانت مـی‌کرد،۹بنا‌به رسم کاهنان، قرعۀ بـه قدسِ معبدِ خداوند و سوزاندن بخور بـه نام وی افتاد.۱۰در زمان سوزاندن بخور، تمام جماعتْ بیرون سرگرم دعا بودند۱۱که ناگاه فرشتۀ خداوند، ایستاده بر جانب راست بخورسوز، بر زکریـا ظاهر شد.۱۲زکریـا با دیدن او، بهت‌زده شد و ترس وجودش را فراگرفت.۱۳امّا فرشته بـه او گفت: پی وی ایما «ای زکریـا، مترس! دعای تو مستجاب شده است. همسرت اِلیزابِت به منظور تو پسری خواهد زایید کـه باید نامش را یحیی بگذاری.۱۴تو سرشار از شادی و خوشی خواهی شد، و بسیـاری نیز از مـیلاد او شادمان خواهند گردید،۱۵زیرا درون نظر خداوند بزرگ خواهد بود. یحیی نباید هرگز بـه یـا دیگر مُسکِراتزند. حتی از شکم مادر، پر از روح‌القدس خواهد بود،۱۶و بسیـاری از قوم اسرائیل را به‌سوی خداوند، خدای ایشان باز‌خواهد گردانید.۱۷او بـه روح و قدرت الیـاس، پیشاپیش خداوند خواهد آمد که تا دل پدران را به‌سوی فرزندان، و عاصیـان را به‌سوی حکمت پارسایـان بگرداند، که تا قومـی آماده به منظور خداوند فراهم سازد.»۱۸زکریـا از فرشته پرسید: «این را از کجا بدانم؟ من مردی پیرم و همسرم نیز سالخورده است.»۱۹فرشته پاسخ داد: «من جبرائیلم کـه در حضور خدا مـی‌ایستم. اکنون فرستاده شده‌ام که تا با تو سخن گویم و این بشارت را بـه تو رسانم.۲۰اینک لال خواهی شد و تا روز وقوع این امر، یـارای سخن‌گفتن نخواهی داشت، زیرا سخنان مرا کـه در زمان مقرر بـه حقیقت خواهد پیوست، باور نکردی.»

۲۱در این مـیان، جماعت منتظر زکریـا بودند و حیران از طول توقف او درون قدس.۲۲چون بیرون آمد، نمـی‌توانست با مردم سخن گوید. بعد دریـافتند رؤیـایی درون قدس دیده است، زیرا تنـها ایما و اشاره مـی‌کرد و توان سخنگفتن نداشت.۲۳زکریـا بعد از پایـان نوبت خدمتش، بـه خانۀ خود بازگشت.

۲۴چندی بعد، همسرش اِلیزابِت آبستن شد و پنج ماه خانـه‌نشینی اختیـار کرد.۲۵اِلیزابِت مـی‌گفت: «خداوند برایم چنین کرده است. او درون این روزها لطف خود را شامل حال من ساخته و آنچه را نزد مردم مرا مایۀ ننگ بود، برداشته است.»

پیشگویی تولد عیسی

۲۶در ماه ششم، جبرائیل فرشته از جانب خدا بـه شـهری درون جلیل فرستاده شد کـه ناصره نام داشت،۲۷تا نزد باکره‌ای مریم نام برود. مریم نامزد مردی بود، یوسف نام، از خاندان داوود.۲۸فرشته نزد او رفت و گفت: «سلام بر تو، ای کـه بسیـار مورد لطفی. خداوند با توست.»۲۹مریم با شنیدن سخنان او پریشان شد و با خود اندیشید کـه این چگونـه سلامـی است.۳۰امّا فرشته وی را گفت: «ای مریم، مترس! لطف بسیـار خدا شامل حال تو شده است.۳۱اینک آبستن شده، پسری خواهی زایید کـه باید نامش را عیسی بگذاری.۳۲او بزرگ خواهد بود و پسر خدای متعال خوانده خواهد شد. خداوندْ خدا تخت پادشاهی جَدّش داوود را بـه او عطا خواهد فرمود.۳۳او که تا ابد بر خاندان یعقوب سلطنت خواهد کرد و پادشاهی او را هرگز زوالی نخواهد بود.»۳۴مریم از فرشته پرسید: «این چگونـه ممکن است، زیرا من با مردی نبوده‌ام؟»۳۵فرشته پاسخ داد: «روح‌القدس بر تو خواهد آمد و قدرت خدای متعال بر تو سایـه خواهد افکند. از این‌رو، آن مولودْ مقدّس و پسر خدا خوانده خواهد شد.۳۶اینک اِلیزابِت نیز کـه از خویشان توست، درون سن پیری آبستن هست و پسری درون راه دارد. آری، او کـه مـی‌گویند نازاست، درون ششمـین ماهِ آبستنی است.۳۷زیرا نزد خدا هیچ امری ناممکن نیست!»۳۸مریم گفت: «کنیزِ خداوندم. آنچه دربارۀ من گفتی، بشود.» آنگاه فرشته از نزد او رفت.

دیدار مریم از اِلیزابِت

۳۹در آن روزها، مریم برخاست و به‌شتاب بـه شـهری درون کوهستان یـهودیـه رفت،۴۰و بـه خانۀ زکریـا درآمده، اِلیزابِت را سلام گفت.۴۱چون اِلیزابِت سلام مریم را شنید، طفل درون رَحِمش بـه جست و خیز آمد، و اِلیزابِت از روح‌القدس پر شده،۴۲به بانگ بلند گفت: «تو درون مـیان زنان خجسته‌ای، و خجسته هست ثمرۀ رَحِم تو!۴۳من کـه باشم کـه مادر خداوندم نزد من آید؟۴۴چون صدای سلام تو بـه گوشم رسید، طفل از شادی درون رَحِمِ من بـه جست و خیز آمد.۴۵خوشابهحال آن کـه ایمان آورْد، زیرا آنچه از جانب خداوند بـه او گفته شده است، به‌انجام خواهد رسید.»

سرود مریم

لوقا ۱:‏۴۶-‏۵۳ -‏ اوّل سموئیل ۲:‏۱-‏۱۰

۴۶مریم درون پاسخ گفت:

«جان من خداوند را مـی‌ستاید

۴۷و روحم درون نجات‌دهنده‌ام خدا، به‌وجد مـی‌آید،

۴۸زیرا بر حقارتِ کنیزِ خود نظر افکنده است.

زین پس، همۀ نسلها خجسته‌ام خواهند خواند،

۴۹زیرا آن قادر کـه نامش قدوس است،

کارهای عظیم برایم کرده است.

۵۰رحمت او، نسل اندر نسل،

همۀ ترسندگانش را در‌بر مـی‌گیرد.

۵۱او بـه بازوی خود، نیرومندانـه عمل کرده

و آنان را کـه در اندیشـه‌های دل خود متکبرند، پراکنده ساخته است؛

۵۲فرمانروایـان را از تخت به‌زیر کشیده

و فروتنان را سرافراز کرده است؛

۵۳گرسنگان را بـه چیزهای نیکو سیر کرده

امّا دولتمندان را تهی‌دست روانـه ساخته است.

۵۴او رحمت خود را به‌یـاد آورده،

و خادم خویش اسرائیل را یـاری داده است،

۵۵همانگونـه کـه به پدران ما ابراهیم و نسل او

وعده داده بود کـه تا ابد چنین کند.»

۵۶پس مریم حدود سه ماه نزد اِلیزابِت ماند و سپس بـه خانـه بازگشت.

تولد یحیی

۵۷چون زمان وضع حمل اِلیزابِت فرارسید، پسری بـه دنیـا آورد.۵۸همسایگان و خویشان چون شنیدند کـه خداوند رحمت عظیمش را بر وی ارزانی داشته است، درون شادی او سهیم شدند.

۵۹روز هشتم، به منظور آیینِ ختنۀ نوزاد آمدند و مـی‌خواستند نام پدرش زکریـا را بر او بگذارند.۶۰امّا مادر نوزاد گفت: «نـه! نام او حتما یحیی باشد.»۶۱گفتند: «از خویشان توی چنین نامـی نداشته است.»۶۲پس با اشاره، نظر پدر نوزاد را دربارۀ نام فرزندش جویـا شدند.۶۳زکریـا لوحی خواست، و در برابر حیرت همگان نوشت: «نام او یحیی است!»۶۴در‌دم، زبانش باز شد و دهان بـه ستایش خدا گشود.۶۵ترس بر همۀ همسایگان مستولی گشت و مردم درون سرتاسر کوهستان یـهودیـه درون این‌باره گفتگو مـی‌د.۶۶هر‌که این سخنان را مـی‌شنید، درون دل خود مـی‌اندیشید که: «این کودک چگونـهی خواهد شد؟» زیرا دست خداوند همراه او بود.

نبوّت زکریـا

۶۷آنگاه پدر او، زکریـا، از روح‌القدس پر شد و چنین نبوّت کرد:

۶۸«ستایش بر خداوند، خدای اسرائیل،

زیرا بـه یـاری قوم خویش آمده و ایشان را رهایی بخشیده است.

۶۹او به منظور ما شاخِ نجاتی

در خاندان خادمش، داوود، بر‌پای داشته است،

۷۰چنانکه از دیرباز

به زبان پیـامبران مقدّس خود وعده فرموده بود که

۷۱ما را از دست دشمنان

و همۀانی کـه از ما نفرت دارند، نجات بخشد،

۷۲تا بر پدرانمان رحمت بنماید

و عهد مقدّس خویش به‌یـاد آورَد؛

۷۳همان سوگندی را که

برای پدرمان ابراهیم یـاد کرد

۷۴که ما را از دست دشمن رهایی بخشد

و یـاری‌مان دهد کـه او را بی‌هیچ واهمـه عبادت کنیم،

۷۵در حضورش،

با قدّوسیت و پارسایی، همۀ ایـام عمر.

۷۶و تو، ای فرزندم، پیـامبر خدای متعال خوانده خواهی شد؛

زیرا پیشاپیش خداوند حرکت خواهی کرد که تا راه را به منظور او آماده سازی،

۷۷و بـه قوم او این معرفت را عطا کنی

که با آمرزیدن گناهانشان، ایشان را نجات مـی‌بخشد.

۷۸زیرا خدای ما را دلی هست پر زِ رحمت،

وَز همـین‌رو، آفتاب تابان از عرش برین بر ما طلوع خواهد کرد

۷۹تاانی را کـه در تاریکی و سایۀ مرگ ساکنند، روشنایی بخشد،

و گامـهای ما را درون مسیر صلح هدایت فرماید.»

۸۰و امّا آن کودک رشد مـی‌کرد و در روح، نیرومند مـی‌شد، و تا روز ظهور آشکارش بر قوم اسرائیل، درون بیـابان به‌سر مـی‌برد.

مـیلاد عیسی مسیح

۱در آن روزها، آگوستوسِ قیصر فرمانی صادر کرد که تا مردمان جهان همگی سرشماری شوند.۲این نخستین سرشماری بود و در ایـام فرمانداری کورینیوس بر سوریـه انجام مـی‌شد.۳پس، هر‌روانۀ شـهر خود شد که تا نام‌نویسی شود.۴یوسف نیز از شـهر ناصرۀ جلیل رهسپار بیت‌لِحِم، زادگاه داوود شد، زیرا از نسل و خاندان داوود بود.۵او بـه آنجا رفت که تا با نامزدش مریم کـه زایمانش نزدیک بود، نام‌نویسی کنند.۶هنگامـی کـه آنجا بودند، وقت زایمان مریم فرارسید۷و نخستین فرزندش را کـه پسر بود بـه دنیـا آورد. او را درون قنداقی پیچید و در آخوری خوابانید، زیرا درون مـهمانسرا جایی برایشان نبود.

شبانان و فرشتگان

۸در آن نواحی، شبانانی بودند کـه در صحرا به‌سر مـی‌بردند و شبهنگام از گلۀ خود پاسداری مـی‌د.۹ناگاه فرشتۀ خداوند بر آنان ظاهر شد، و نور جلال خداوند بر گردشان تابید. شبانان سخت وحشت د،۱۰امّا فرشته بـه آنان گفت: «مترسید، زیرا بشارتی برایتان دارم، خبری بس شادی‌بخش کـه برای تمامـی قوم است:۱۱امروز درون شـهر داوود، نجات‌دهنده‌ای به منظور شما بـه دنیـا آمد. او خداوندْ مسیح است.۱۲نشانـه به منظور شما این هست که نوزادی را درون قنداقی پیچیده و در آخوری خوابیده خواهید یـافت.»۱۳ناگاه گروهی عظیم از لشکریـان آسمان ظاهر شدند کـه همراه آن فرشته درون ستایش خدا مـی‌گفتند:

۱۴«جلال بر خدا درون عرش برین،

و صلح و سلامت بر مردمانی کـه بر زمـین مورد لطف اویند.»

۱۵و چون فرشتگان از نزد ایشان بـه آسمان رفتند، شبانان بـه یکدیگر گفتند: «بیـایید بـه بیت‌لِحِم برویم و آنچه را روی‌داده و خداوندْ ما را از آن آگاه کرده است، ببینیم.»۱۶پس به‌شتاب رفتند و مریم و یوسف و نوزادِ خفته درون آخور را یـافتند.۱۷چون نوزاد را دیدند، سخنی را کـه دربارۀ او بـه ایشان گفته شده بود، پخش د.۱۸و هر‌که مـی‌شنید، از سخن شبانان درون شگفت مـی‌شد.۱۹امّا مریم، اینـهمـه را به‌خاطر مـی‌سپرد و در دل خود بـه آنـها مـی‌اندیشید.۲۰پس شبانان بازگشتند، درون حالی کـه خدا را به منظور هرآنچه دیده و شنیده بودند حمد و ثنا مـی‌گفتند، چرا‌که همـه مطابق بود با آنچه بدیشان گفته شده بود.

آیین تقدیم عیسی درون خانۀ خدا

۲۱در روز هشتم، چون زمان ختنۀ نوزاد فرارسید، او را عیسی نام نـهادند. این همان نامـی بود کـه فرشته، پیش از قرار گرفتن او درون رَحِم مریم، بر وی نـهاده بود.

۲۲چون ایـام تطهیر ایشان مطابق شریعت موسی به‌پایـان رسید، یوسف و مریم، عیسای نوزاد را بـه اورشلیم بردند که تا او را بـه خداوند تقدیم کنند،۲۳طبق حکم شریعت خداوند کـه مـی‌فرماید: «هر پسری کـه نخستزاده باشد، حتما به خداوند وقف شود»؛۲۴و نیز که تا قربانی تقدیم کنند، مطابق آنچه درون شریعت خداوند آمده، یعنی «یک جفت قمری یـا جوجه کبوتر».

۲۵در آن زمان، مردی پارسا و دیندار، شَمعون نام، درون اورشلیم مـی‌زیست کـه در انتظار تسلی اسرائیل بود و روح‌القدس بر او قرار داشت.۲۶روح‌القدس بر وی آشکار کرده بود کـه تا مسیحِ خداوند را نبیند، چشم از جهان فرو‌نخواهد بست.۲۷پس شَمعون بـه هدایت روح وارد صحن معبد شد و چون والدین عیسای نوزاد او را آوردند که تا آیین شریعت را برایش به‌جای آورند،۲۸شَمعون درون آغوشش گرفت و خدا را ستایش‌کنان گفت:

۲۹«ای خداوند، حال بنا بـه وعدۀ خود،

خادمت را به‌سلامت مرخص فرما.

۳۰زیرا چشمان من نجات تو را دیده است،

۳۱نجاتی کـه در برابر دیدگان همۀ ملتها فراهم کرده‌ای،

۳۲نوری به منظور آشکار حقیقت بر دیگر قومـها

و جلالی به منظور قوم تو اسرائیل.»

۳۳پدر و مادر عیسی از سخنانی کـه دربارۀ او گفته شد، درون شگفت شدند.۳۴سپس شَمعون ایشان را برکت داد و به مریم، مادر او گفت: «مقدّر هست که این کودک موجب افتادن و برخاستن بسیـاری از قوم اسرائیل شود. او آیت و نشانی خواهد بود کـه در برابرش خواهند ایستاد،۳۵و بدینسان، اندیشۀ دلهای بسیـاری آشکار خواهد شد. شمشیری نیز درون قلب تو فرو‌خواهد رفت.»

۳۶در آنجا نبیـه‌ای مـی‌زیست، حَنّا نام، فَنوئیل از قبیلۀ اَشیر، کـه بسیـار سالخورده بود. حَنّا بعد از هفت سال زناشویی، شوهرش را از دست داده بود۳۷و که تا هشتاد و چهار سالگی بیوه مانده بود. او هیچگاه معبد را ترک نمـی‌کرد، بلکه شبانـه‌روز، با روزه و دعا بـه عبادت مشغول بود.۳۸حَنّا نیز درون همان هنگام پیش آمد و خدا را سپاس گفته، با همۀانی کـه چشم‌انتظار رهایی اورشلیم بودند، دربارۀ عیسی سخن گفت.

۳۹چون یوسف و مریم آیین شریعت خداوند را به‌کمال به‌جای آوردند، بـه شـهر خود ناصره، واقع درون جلیل، بازگشتند.۴۰باری، آن کودک رشد مـی‌کرد و قوی مـی‌شد. او پر از حکمت بود و فیض خدا بر او قرار داشت.

عیسای نوجوان درون خانۀ خدا

۴۱والدین عیسی هر سال به منظور عید پِسَخ بـه اورشلیم مـی‌رفتند.۴۲چون عیسی دوازده ساله شد، بـه رسم عید بـه اورشلیم رفتند.۴۳پس از پایـان آیین عید، چون والدینش راه بازگشت پیش گرفتند، عیسای نوجوان درون اورشلیم ماند. امّا آنـها از این امر آگاه نبودند،۴۴بلکه چون مـی‌پنداشتند درون کاروان است، روزی تمام سفر د. سرانجام بـه جستجوی عیسی درون مـیان خویشاوندان و دوستان برآمدند.۴۵و چون او را نیـافتند، درون جستجویش بـه اورشلیم بازگشتند.۴۶پس از سه روز، سرانجام او را درون معبد یـافتند. درون مـیان معلمان نشسته بود و به سخنان ایشان گوش فرا مـی‌داد و از آنـها پرسشـها مـی‌کرد.۴۷هر‌که سخنان او را مـی‌شنید، از فهم او و پاسخهایی کـه مـی‌داد، درون شگفت مـی‌شد.۴۸چون والدینش او را درون آنجا دیدند، شگفتزده شدند. مادرش بـه او گفت: «پسرم، چرا با ما چنین کردی؟ پدرت و من با نگرانی بسیـار درون جستجوی تو بودیم.»۴۹امّا او درون پاسخ گفت: «چرا مرا مـی‌جستید؟ مگر نمـی‌دانستید کـه مـی‌باید درون خانۀ پدرم باشم؟»۵۰امّا آنـها معنای این سخن را درنیـافتند.۵۱پس با ایشان بـه راه افتاد و به ناصره رفت و مطیع ایشان بود. امّا مادرش تمامـی این امور را به‌خاطر مـی‌سپرد.

۵۲و عیسی درون قامت و حکمت، و در محبوبیت نزد خدا و مردم، ترقّی مـی‌کرد.

یحیی، هموار‌کنندۀ راه مسیح

لوقا ۳:‏۲-‏۱۰ -‏ مَتّی ۳:‏۱-‏۱۰؛ مَرقُس ۱:‏۳-‏۵

لوقا ۳:‏۱۶ و ۱۷ -‏ مَتّی ۳:‏۱۱ و ۱۲؛ مَرقُس ۱:‏۷ و ۸

۱در پانزدهمـین سالِ فرمانروایی تیبِریوسِ قیصر، هنگامـی کـه پُنتیوس پیلاتُس والی یـهودیـه بود، هیرودیس حاکم جلیل، برادرش فیلیپُس حاکم ایتوریـه و تْراخونیتیس، لیسانیوس حاکم آبیلینی،۲و حَنّا و قیـافا کاهنان اعظم بودند، کلام خدا درون بیـابان بر یحیی، پسر زکریـا، نازل شد.۳پس یحیی بـه سرتاسر نواحی اردن مـی‌رفت و به مردم موعظه مـی‌کرد کـه برای آمرزش گناهان خود توبه کنند و تعمـید گیرند.۴در این‌باره درون کتاب سخنان اِشَعْیـای نبی آمده هست که:

«ندای آن کـه در بیـابان فریـاد برمـی‌آورد،

”راه را به منظور خداوند آماده کنید!

مسیر او را هموار سازید!

۵همۀ دره‌ها پر و همۀ کوهها و تپه‌ها پست خواهند شد؛

راههای کج، راست و مسیرهای ناهموار، هموار خواهند گشت.

۶آنگاه تمامـی بشر نجات خدا را خواهند دید.“‌»

۷یحیی خطاب بـه جماعتی کـه برای تعمـید گرفتن نزد او مـی‌آمدند، مـی‌گفت: «ای افعی‌زادگان، چهی بـه شما هشدار داد که تا از غضبی کـه در پیش هست بگریزید؟۸پس ثمرات شایستۀ توبه بیـاورید و با خود مگویید که: ”پدر ما ابراهیم است.“ زیرا بـه شما مـی‌گویم، خدا قادر هست از این سنگها فرزندان به منظور ابراهیم پدید آورد.۹هم‌اکنون تیشـه بر ریشۀ درختان نـهاده شده است. هر درختی کـه مـیوۀ خوب ندهد، بریده و در آتش افکنده خواهد شد.»

۱۰جماعت از او پرسیدند: «پس چه کنیم؟»۱۱پاسخ داد: «آن کـه دو جامـه دارد، یکی را بـه آن کـه ندارد بدهد، و آن کـه خوراک دارد نیز چنین کند.»۱۲خراجگیران نیز آمدند که تا تعمـید گیرند. از او پرسیدند: «استاد، ما چه کنیم؟»۱۳به ایشان گفت: «بیش از اندازۀ مقرر خراج مستانید.»۱۴سربازان نیز از او پرسیدند: «ما چه کنیم؟» گفت: «به‌زور ازی پول نگیرید و بر هیچ‌افترا مزنید و به مزد خویش قانع باشید.»

۱۵مردم مشتاقانـه درون انتظار بودند و با خود مـی‌اندیشیدند کـه آیـا ممکن هست یحیی همان مسیح باشد؟۱۶پاسخ یحیی بـه همۀ آنان این بود: «من شما را با آب تعمـید مـی‌دهم، امّای تواناتر از من خواهد آمد کـه من حتی شایسته نیستم بند کفشـهایش را بگشایم. او شما را با روح‌القدس و آتش تعمـید خواهد داد.۱۷او کج‌بیل خود را درون دست دارد که تا خرمنگاه خویش را پاک کند و گندم را درون انبار خویش ذخیره نماید، امّا کاه را درون آتشی خاموشی‌ناپذیر خواهد سوزانید.»

۱۸و یحیی با اندرزهای بسیـار دیگر بـه مردم بشارت مـی‌داد.۱۹امّا چون هیرودیسِ حاکم، دربارۀ هیرودیـا، همسر برادرش، و نیز شرارتهای دیگری کـه کرده بود، از یحیی توبیخ شد،۲۰او را بـه زندان افکند و بدینگونـه خطایی دیگر بر خطاهای خود افزود.

تعمـید عیسی و شجره‌نامۀ او

لوقا ۳:‏۲۱ و ۲۲ -‏ مَتّی ۳:‏۱۳-‏۱۷؛ مَرقُس ۱:‏۹-‏۱۱

لوقا ۳:‏۲۳-‏۳۸ -‏ مَتّی ۱:‏۱-‏۱۷

۲۱هنگامـی کـه مردم همـه تعمـید مـی‌گرفتند و عیسی نیز تعمـید گرفته بود و دعا مـی‌کرد، آسمان گشوده شد۲۲و روح‌القدس بـه شکل جسمانی، همچون کبوتری بر او فرود‌آمد، و ندایی از آسمان دررسید کـه «تو پسر محبوب من هستی، و من از تو خشنودم.»

۲۳عیسی حدود سی سال داشت کـه خدمت خود را آغاز کرد. او بـه گمان مردم پسر یوسف بود، و یوسف، پسر هالی،۲۴پسر مَتّات، پسر لاوی، پسر مَلْکی، پسر یَنّا، پسر یوسف،۲۵پسر مَتّاتیـا، پسر عاموس، پسر ناحوم، پسر حَسْلی، پسر نَجّای،۲۶پسر مَئَت، پسر مَتّاتیـا، پسر شِمْعی، پسر یوسف، پسر یـهودا،۲۷پسر یوحَنان، پسر ریسا، پسر زِروبابِل، پسر شِئَلْتی‌ئیل، پسر نِیْری،۲۸پسر مَلْکی، پسر اَدّی، پسر قوصام، پسر ایلمودام، پسر عیر،۲۹پسر یوشع، پسر الیعازَر، پسر یوریم، پسر مَتّات، پسر لاوی،۳۰پسر شَمعون، پسر یـهودا، پسر یوسف، پسر یونان، پسر ایلیـاقیم،۳۱پسر مَلیـا، پسر مـینان، پسر مَتّاتا، پسر ناتان، پسر داوود،۳۲پسر یِسای، پسر عوبید، پسر بوعَز، پسر سَلمون، پسر نَحْشون،۳۳پسر عَمـیناداب، پسر اَرام، پسر حِصْرون، پسر فارِص، پسر یـهودا،۳۴پسر یعقوب، پسر اسحاق، پسر ابراهیم، پسر تارَح، پسر ناحور،۳۵پسر سُروج، پسر رَعو، پسر فالَج، پسر عابِر، پسر شالَح،۳۶پسر قَینان، پسر اَرْفَکْشاد، پسر سام، پسر نوح، پسر لامَک،۳۷پسر مَتوشالح، پسر خَنوخ، پسر یـارِد، پسر مَهَلَل‌ئیل، پسر قَینان،۳۸پسر اَنوش، پسر شِیث، پسر آدم، پسر خدا.

عیسی درون بوتۀ آزمایش

لوقا ۴:‏۱-‏۱۳ -‏ مَتّی ۴:‏۱-‏۱۱؛ مَرقُس ۱:‏۱۲ و ۱۳

۱عیسی پر از روح‌القدس، از رود اردن بازگشت و روح، او را درون بیـابان هدایت مـی‌کرد.۲در آنجا ابلیس چهل روز او را وسوسه کرد. درون آن روزها چیزی نخورد، و در پایـان آن مدت، گرسنـه شد.۳پس ابلیس بـه او گفت: «اگر پسر خدایی، بـه این سنگ بگو نان شود.»۴عیسی پاسخ داد: «نوشته شده هست که ”انسان تنـها بـه نان زنده نیست.“»

۵سپس ابلیس او را بـه مکانی بلند برد و در‌دَمـی همۀ حکومتهای جهان را بـه او نشان داد۶و گفت: «من همۀ این قدرت و تمامـی شکوه اینـها را بـه تو خواهم بخشید، زیرا کـه به من سپرده شده هست و مختارم آن را بـه هر‌که بخواهم بدهم.۷کافی هست پرستشم کنی که تا اینـهمـه از آن تو گردد.»۸عیسی پاسخ داد: «نوشته شده است،

«‌”خداوند، خدای خود را بپرست

و تنـها او را خدمت کن.“»

۹آنگاه ابلیس او را بـه شـهر اورشلیم برد و بر فراز معبد قرار داد و گفت: «اگر پسر خدایی، خود را از اینجا به‌زیر افکن.۱۰زیرا نوشته شده است:

«‌”دربارۀ تو بـه فرشتگان خود فرمان خواهد داد

تا از تو محافظت کنند.

۱۱آنـها تو را بر دستهایشان خواهند گرفت

مبادا پایت بـه سنگی برخورَد.“»

۱۲عیسی پاسخ داد: «گفته شده است، ”خداوند، خدای خود را مـیازما.“‌»۱۳چون ابلیس همۀ این وسوسه‌ها را به‌پایـان رسانید، او را که تا فرصتی دیگر ترک گفت.

طرد عیسی درون ناصره

۱۴عیسی بـه نیروی روح بـه جلیل بازگشت و خبر او درون سرتاسر آن نواحی پیچید.۱۵او درون کنیسه‌های ایشان تعلیم مـی‌داد، و همـه وی را مـی‌ستودند.

۱۶پس بـه شـهر ناصره کـه در آن پرورش یـافته بود، رفت و در روز شَبّات، طبق معمول بـه کنیسه درآمد. و برخاست که تا تلاوت کند.۱۷طومار اِشَعْیـای نبی را بـه او دادند. چون آن را گشود، قسمتی را یـافت کـه مـی‌فرماید:

۱۸«روح خداوند بر من است،

زیرا مرا مسح کرده

تا فقیران را بشارت دهم

و مرا فرستاده که تا رهایی را بـه اسیران

و بینایی را بـه نابینایـان اعلام کنم،

و ستمدیدگان را رهایی بخشم،

۱۹و سال لطف خداوند را اعلام نمایم.»

۲۰سپس طومار را فرو‌پیچید و به خادم کنیسه سپرد و بنشست. همـه درون کنیسه بـه او چشم دوخته بودند.۲۱آنگاه چنین سخن آغاز کرد: «امروز این نوشته، هنگامـی کـه بدان گوش فرامـی‌دادید، جامۀ عمل پوشید.»۲۲همـه از او نیکو مـی‌گفتند و از کلام فیض‌ درون شگفت بودند و مـی‌گفتند: «آیـا این پسر یوسف نیست؟»۲۳عیسی بـه ایشان گفت: «بی‌گمان این مَثَل را بر من خواهید آورد کـه ”ای طبیب خود را شفا ده! آنچه شنیده‌ایم درون کَفَرناحوم کرده‌ای، اینجا درون زادگاه خویش نیز انجام بده.“‌»۲۴سپس افزود: «آمـین، بـه شما مـی‌گویم کـه هیچ پیـامبری درون دیـار خویش پذیرفته نیست.۲۵یقین بدانید کـه در زمان الیـاس، هنگامـی کـه آسمان سه سال و نیم بسته شد و خشکسالیِ سخت سرتاسر آن سرزمـین را فراگرفت، بیوه‌زنان بسیـار درون اسرائیل بودند.۲۶امّا الیـاس نزد هیچیک فرستاده نشد مگر نزد بیوه‌زنی درون شـهر صَرَفَه درون سرزمـین صیدون.۲۷در زمان اِلیشَع نبی نیز جذامـیان بسیـار درون اسرائیل بودند، ولی هیچیک از جذام خود پاک نشدند مگر نَعْمانِ سُریـانی.»۲۸آنگاه همۀانی کـه در کنیسه بودند، از شنیدن این سخنان برآشفتند۲۹و برخاسته، او را از شـهر بیرون کشیدند و بر لبۀ کوهی کـه شـهر بر آن بنا شده بود، بردند که تا از آنجا بـه زیرش افکنند.۳۰امّا او از مـیانشان گذشت و رفت.

شفای مرد دیوزده

لوقا ۴:‏۳۱-‏۳۷ -‏ مَرقُس ۱:‏۲۱-‏۲۸

۳۱سپس عیسی بـه کَفَرناحوم، شـهری درون جلیل، فرود شد و در روز شَبّات بـه تعلیم مردم پرداخت.۳۲آنان از تعلیم او درون شگفت شدند، زیرا درون کلامش اقتدار بود.۳۳امّا درون کنیسه، مردی دیوزده بود کـه روح پلید داشت. او بـه آواز بلند فریـاد برآورد:۳۴«ای عیسای ناصری، تو را با ما چه کار است؟ آیـا آمده‌ای نابودمان کنی؟ مـی‌دانم کیستی؛ تو آن قدوس خدایی!»۳۵عیسی روح پلید را نـهیب زد و گفت: «خاموش باش و از او بیرون بیـا!» آنگاه دیو، آن مرد را درون حضور همگان بر زمـین زد و بی‌آنکه آسیبی بـه او برساند، از او بیرون آمد.۳۶مردم همـه شگفتزده بـه یکدیگر مـی‌گفتند: «این چه کلامـی است؟ او با اقتدار و قدرت بـه ارواح پلید فرمان مـی‌دهد و آنـها نیز از مردم بیرون مـی‌آیند!»۳۷بدینگونـه خبر کارهای او درون سرتاسر آن نواحی پیچید.

شفای مادرزن پِطرُس و بسیـاری دیگر

لوقا ۴:‏۳۸-‏۴۱ -‏ مَتّی ۸:‏۱۴-‏۱۷

لوقا ۴:‏۳۸-‏۴۳ -‏ مَرقُس ۱:‏۲۹-‏۳۸

۳۸آنگاه عیسی کنیسه را ترک گفت و به خانۀ شَمعون رفت. و امّا مادرزن شَمعون را تبی سخت عارض گشته بود. پس، از عیسی خواستند یـاری‌اش کند.۳۹او نیز بر بالین وی خم شد و تب را نـهیب زد، و تبش قطع شد. او بی‌درنگ برخاست و مشغول پذیرایی از آنـها شد.

۴۰هنگام غروب، همۀانی کـه بیمارانی مبتلا بـه امراض گوناگون داشتند، آنان را نزد عیسی آوردند، و او نیز بر یکایک ایشان دست نـهاد و شفایشان داد.۴۱دیوها نیز از بسیـاری بیرون مـی‌آمدند و فریـادکنان مـی‌گفتند: «تو پسر خدایی!» امّا او آنـها را نـهیب مـی‌زد و نمـی‌گذاشت سخنی بگویند، زیرا مـی‌دانستند مسیح است.

دعای عیسی درون خلوت

۴۲بامدادان، عیسی بـه خلوتگاهی رفت. امّا مردم او را مـی‌جُستند و چون بـه جایی کـه بود رسیدند، کوشیدند نگذارند ترکشان کند.۴۳ولی او گفت: «من حتما پادشاهی خدا را درون شـهرهای دیگر نیز بشارت دهم، چرا‌که بـه همـین منظور فرستاده شده‌ام.»۴۴پس بـه موعظه درون کنیسه‌های یـهودیـه ادامـه داد.

نخستین شاگردان عیسی

لوقا ۵:‏۱-‏۱۱ -‏ مَتّی ۴:‏۱۸-‏۲۲؛

مَرقُس ۱:‏۱۶-‏۲۰؛ یوحنا ۱:‏۴۰-‏۴۲

۱یک روز کـه عیسی درون کنار دریـاچۀ جِنیسارِت ایستاده بود و جمعیت از هرسو بر او ازدحام مـی‌د که تا کلام خدا را بشنوند،۲در کنار دریـا دو قایق دید کـه صیـادان از آنـها بیرون آمده، مشغول شستن تورهایشان بودند.۳پس بر یکی از آنـها کـه متعلق بـه شَمعون بود سوار شد و از او خواست قایق را اندکی از ساحل دور کند. سپس خود بر قایق نشست و به تعلیم مردم پرداخت.۴چون سخنانش به‌پایـان رسید، بـه شَمعون گفت: «قایق را بـه جایی عمـیق ببر، و تورها را به منظور صید ماهی درون آب افکنید.»۵شَمعون پاسخ داد: «استاد، همۀ شب را سخت تلاش کردیم و چیزی نگرفتیم. امّا چون تو مـی‌گویی، تورها را درون آب خواهیم افکند.»۶وقتی چنین د، آنقدر ماهی گرفتند کـه چیزی نمانده بود تورهایشان پاره شود!۷از این‌رو، از دوستان خود درون قایق دیگر بـه اشاره خواستند که تا به یـاری‌شان آیند. آنـها آمدند و هر دو قایق را آنقدر از ماهی پر د کـه چیزی نمانده بود درون آب فرو‌روند.۸چون شَمعون پِطرُس این را دید، به‌پاهای عیسی افتاد و گفت: «ای خداوند، از من دور شو، زیرا مردی گناهکارم!»۹چه خود و همراهانش از واقعۀ صید ماهی شگفتزده بودند.۱۰یعقوب و یوحنا، پسران زِبِدی، نیز کـه همکار شَمعون بودند، همـین حال را داشتند. عیسی بـه شَمعون گفت: «مترس، از این بعد مردم را صید خواهی کرد.»۱۱پس آنـها قایقهای خود را بـه ساحل راندند و همـه‌چیز را ترک گفته، از پی او روانـه شدند.

شفای مرد جذامـی

لوقا ۵:‏۱۲-‏۱۴ -‏ مَتّی ۸:‏۲-‏۴؛ مَرقُس ۱:‏۴۰-‏۴۴

۱۲روزی دیگر کـه عیسی درون یکی از شـهرها بود، مردی آمد کـه جذام تمام بدنش را فراگرفته بود. چون عیسی را دید، روی بر خاک نـهاد و التماس‌کنان گفت: «سرور من، اگر بخواهی مـی‌توانی پاکم سازی.»۱۳عیسی دست خود را دراز کرد و او را لمس نمود و گفت: «مـی‌خواهم؛ پاک شو!» در‌دم، جذامْ آن مرد را ترک گفت.۱۴سپس بـه او امر فرمود: «بهی چیزی مگو، بلکه برو و خود را بـه کاهن بنما و برای تطهیر خود قربانیـهایی را کـه موسی امر کرده است، تقدیم کن که تا برای آنان گواهی باشد.»۱۵با اینـهمـه، خبر کارهای او هرچه بیشتر پخش مـی‌شد، چندان کـه جماعتهای بسیـار گرد‌مـی‌آمدند که تا سخنانش را بشنوند و از بیماریـهای خود شفا یـابند.۱۶امّا عیسی اغلب بـه جاهای دورافتاده مـی‌رفت و در تنـهایی دعا مـی‌کرد.

شفای مرد مفلوج

لوقا ۵:‏۱۸-‏۲۶ -‏ مَتّی ۹:‏۲-‏۸؛ مَرقُس ۲:‏۳-‏۱۲

۱۷روزی از روزها عیسی تعلیم مـی‌داد و فَریسیـان و معلمان شریعت از همۀ شـهرهای جلیل و یـهودیـه و نیز از اورشلیم آمده و نشسته بودند، و قدرت خداوند به منظور شفای بیماران با او بود.۱۸ناگاه چند مرد از راه رسیدند کـه مفلوجی را بر تختی حمل مـی‌د. ایشان کوشیدند او را به‌درون خانـه ببرند و در برابر عیسی بگذارند.۱۹امّا چون به‌سبب ازدحام جمعیت راهی نیـافتند، بـه بام خانـه رفتند و از مـیان سفالها مفلوج را با تختش پایین فرستادند و وسط جمعیت، درون برابر عیسی نـهادند.۲۰چون عیسی ایمان ایشان را دید، گفت: «ای مرد، گناهانت آمرزیده شد!»۲۱امّا فَریسیـان و علمای دین با خود اندیشیدند: «این کیست کـه کفر مـی‌گوید؟ چهی جز خدا مـی‌تواند گناهان را بیـامرزد؟»۲۲عیسی دریـافت چه مـی‌اندیشند و پرسید: «چرا درون دل چنین مـی‌اندیشید؟۲۳گفتن کدامـیک آسانتر است: ”گناهانت آمرزیده شد“ یـا اینکه ”برخیز و راه برو“؟۲۴حال که تا بدانید کـه پسر انسان بر زمـین اقتدار آمرزش گناهان را دارد...» -‏ بـه مرد مفلوج گفت -‏ «به تو مـی‌گویم: برخیز، بستر خود برگیر و به خانـه برو!»۲۵در‌دم، آن مرد مقابل ایشان ایستاد و آنچه را بر آن خوابیده بود برداشت و خدا را حمدگویـان بـه خانـه رفت.۲۶همـه از این رویداد درون شگفت شده، خدا را تمجید د و در حالی کـه ترس وجودشان را فراگرفته بود، مـی‌گفتند: «امروز چیزهای شگفت‌انگیز دیدیم.»

دعوت از لاوی

لوقا ۵:‏۲۷-‏۳۲ -‏ مَتّی ۹:‏۹-‏۱۳؛ مَرقُس ۲:‏۱۴-‏۱۷

۲۷سپس عیسی از آن خانـه بیرون آمد و خراجگیری را دید، لاوی نام، کـه در خراجگاه نشسته بود. او را گفت: «از پی من بیـا.»۲۸لاوی برخاسته، همـه‌چیز را ترک گفت و از پی عیسی روان شد.

۲۹او درون خانۀ خویش ضیـافتی بزرگ بـه افتخار عیسی بر‌پا کرد، و جمعی بزرگ از خراجگیران و دیگر مردم، با آنـها بر سفره نشستند.۳۰امّا فَریسیـان و گروهی از علمای دین کـه از فرقۀ آنـها بودند، شِکوِه‌کنان بـه شاگردان عیسی گفتند: «چرا با خراجگیران و گناهکاران مـی‌خورید و مـی‌آشامـید؟»۳۱عیسی پاسخ داد: «بیمارانند کـه به طبیب نیـاز دارند، نـه تندرستان.۳۲من به منظور دعوت پارسایـان نیـامده‌ام، بلکه آمده‌ام که تا گناهکاران را بـه توبه دعوت کنم.»

سؤال دربارۀ روزه

لوقا ۵:‏۳۳-‏۳۹ -‏ مَتّی ۹:‏۱۴-‏۱۷؛ مَرقُس ۲:‏۱۸-‏۲۲

۳۳به او گفتند: «شاگردان یحیی اغلب روزه مـی‌گیرند و دعا مـی‌کنند؛ شاگردان فَریسیـان نیز چنینند، امّا شاگردان تو همـیشـه درون حال خوردن و نوشیدنند.»۳۴عیسی پاسخ داد: «آیـا مـی‌توان مـیهمانان عروسی را که تا زمانی کـه داماد با آنـهاست، بـه روزه واداشت؟۳۵امّا زمانی خواهد رسید کـه داماد از ایشان گرفته شود. درون آن ایـام روزه خواهند گرفت.»۳۶پس این مَثَل را برایشان آورد: «هیچ‌تکه‌ای از جامۀ نو را نمـی‌بُرَد که تا آن را بـه جامـه‌ای کهنـه وصله زند. زیرا اگر چنین کند، هم جامۀ نو را پاره کرده و هم پارچۀ نو بر جامـه کهنـه وصله‌ای هست ناجور.۳۷نیزی نو را درون مَشکهای کهنـه نمـی‌ریزد. زیرا اگر چنین کند، نو مَشکها را خواهد درید و خواهد ریخت و مَشکها نیز تباه خواهد شد.۳۸ نو را درون مَشکهای نو حتما ریخت.۳۹وی بعد از نوشیدن کهنـه خواهان تازه نیست، زیرا مـی‌گوید: ” کهنـه بهتر است.“‌»

صاحب روز شَبّات

لوقا ۶:‏۱-‏۱۱ -‏ مَتّی ۱۲:‏۱-‏۱۴؛ مَرقُس ۲:‏۲۳ -‏ ۳:‏۶

۱در یکی از روزهای شَبّات، عیسی از مـیان مزارع گندم مـی‌گذشت و شاگردانش خوشـه‌های گندم را مـی‌چیدند و به‌دست ساییده، مـی‌خوردند.۲امّا تنی چند از فَریسیـان گفتند: «چرا کاری مـی‌کنید کـه انجامش درون روز شَبّات جایز نیست؟»۳عیسی پاسخ داد: «مگر نخوانده‌اید کـه داوود چه کرد، آنگاه کـه خود و یـارانش گرسنـه بودند؟۴او بـه خانۀ خدا درآمد و نان تقدیمـی را برگرفت و خورد و به یـارانش نیز داد، هرچند خوردن آن تنـها به منظور کاهنان جایز است.»۵و درون ادامـه فرمود: «پسر انسان صاحب شَبّات است.»

شفای مرد علیل

۶در شَبّاتی دیگر، بـه کنیسه درآمد و به تعلیم پرداخت. مردی آنجا بود کـه دست راستش خشک شده بود.۷علمای دین و فَریسیـان، عیسی را زیر نظر داشتند که تا ببینند آیـا درون روز شَبّاتی را شفا مـی‌دهد یـا نـه؛ زیرا درون پی دستاویزی بودند که تا به او اتهام زنند.۸امّا عیسی کـه از افکارشان آگاه بود، مرد خشک‌دست را گفت: «برخیز و در برابر همـه بایست.» او نیز برخاست و ایستاد.۹عیسی بـه آنان گفت: «از شما مـی‌پرسم، کدامـیک درون روز شَبّات رواست: نیکی یـا بدی، نجات جان انسان یـا نابود آن؟»۱۰پس چشم بـه جانب یکایک ایشان گرداند و سپس خطاب بـه آن مرد گفت: «دستت را دراز کن!» چنین کرد، و دستش سالم شد.۱۱امّا آنان سخت خشمگین شدند و با یکدیگر بـه م نشستند کـه با عیسی چه کنند.

انتخاب دوازده رسول

لوقا ۶:‏۱۳-‏۱۶ -‏ مَتّی ۱۰:‏۲-‏۴؛

مَرقُس ۳:‏۱۶-‏۱۹؛ اعمال ۱:‏۱۳

۱۲یکی از آن روزها، عیسی به منظور دعا بـه کوهی رفت و شب را درون عبادت خدا بـه صبح رساند.۱۳بامدادان شاگردانش را فراخواند، و از مـیان آنان دوازده تن را برگزید و ایشان را رسول خواند:۱۴شَمعون (که او را پِطرُس نامـید)، آندریـاس (برادر پِطرُس)، یعقوب، یوحنا، فیلیپُس، بَرتولْما،۱۵مَتّی، توما، یعقوب پسر حَلْفای، شَمعون معروف بـه غیور،۱۶یـهودا پسر یعقوب، و یـهودای اِسْخَریوطی کـه به وی خیـانت کرد.

«خوشابه‌حال شما»

لوقا ۶:‏۲۰-‏۲۳ -‏ مَتّی ۵:‏۳-‏۱۲

۱۷عیسی همراه ایشان از کوه فرود آمد و در مکانی هموار ایستاد. بسیـاری از شاگردانش و انبوهی از مردم از سرتاسر یـهودیـه، اورشلیم، و از شـهرهای ساحلی صور و صیدون، آنجا حضور داشتند.۱۸آنـها آمده بودند که تا سخنان او را بشنوند و از بیماریـهای خود شفا یـابند؛ وانی کـه ارواح پلید آزارشان مـی‌داد، شفا مـی‌یـافتند.۱۹مردم همـه مـی‌کوشیدند او را لمس کنند، زیرا نیرویی از وی صادر مـی‌شد کـه همگان را شفا مـی‌بخشید.

۲۰آنگاه عیسی بر شاگردانش نظر افکند و گفت:

«خوشابه‌حال شما کـه فقیرید،

زیرا پادشاهی خدا از آن شماست.

۲۱خوشابه‌حال شما کـه اکنون گرسنـه‌اید،

زیرا سیر خواهید شد.

خوشابه‌حال شما کـه اکنون گریـانید،

زیرا خواهید خندید.

۲۲«خوشابه‌حال شما آنگاه کـه مردم به‌خاطر پسر انسان، بر شما نفرت گیرند و شما را از جمع خود برانند و دشنام دهند و بدنام سازند.۲۳در آن روز، شادی و پایکوبی کنید، زیرا پاداشتان درون آسمان عظیم است. چرا‌که پدران آنـها نیز با پیـامبران چنین د.

۲۴«امّا وای بر شما کـه دولتمندید،

زیرا تسلی خود را یـافته‌اید.

۲۵وای بر شما کـه اکنون سیرید،

زیرا گرسنـه خواهید شد.

وای بر شما کـه اکنون خندانید،

زیرا ماتم خواهید کرد و زاری خواهید نمود.

۲۶وای بر شما آنگاه کـه همگان زبان بـه ستایشتان بگشایند، زیرا پدران آنـها نیز با پیـامبران دروغین چنین د.

محبت بـه دشمنان

لوقا ۶:‏۲۹ و ۳۰ -‏ مَتّی ۵:‏۳۹-‏۴۲

۲۷«امّا ای شنوندگان، بـه شما مـی‌گویم کـه دشمنان خود را محبت نمایید و به آنان کـه از شما نفرت دارند، نیکی کنید.۲۸برای هر‌که نفرینتان کند برکت بطلبید، و هر‌را کـه آزارتان دهد دعای خیر کنید.۲۹اگری بر یک گونۀ تو سیلی زند، گونۀ دیگر را نیز بـه جانب او بگردان. اگری ردایت را از تو بستاند، پیراهنت را نیز از او دریغ مکن.۳۰اگری چیزی از تو بخواهد بـه او بده، و اگر مال تو را غصب کند، از او بازمخواه.۳۱با مردم همانگونـه رفتار کنید کـه مـی‌خواهید با شما رفتار کنند.

۳۲«اگر تنـها آنان را محبت کنید کـه شما را محبت مـی‌کنند، چه برتری دارید؟ حتی گناهکاران نیز دوستداران خود را محبت مـی‌کنند.۳۳و اگر فقط بهانی نیکی کنید کـه به شما نیکی مـی‌کنند، چه برتری دارید؟ حتی گناهکاران نیز چنین مـی‌کنند.۳۴و اگر فقط بهانی قرض دهید کـه امـید عوض از آنان دارید، چه برتری خواهید داشت؟ حتی گناهکاران نیز بـه گناهکاران قرض مـی‌دهند که تا روزی از ایشان عوض بگیرند.۳۵امّا شما، دشمنانتان را محبت کنید و به آنـها نیکی نمایید، و بدون امـیدِ عوض، بـه ایشان قرض دهید، زیرا پاداشتان عظیم است، و فرزندان خدای متعال خواهید بود، چه او با ناسپاسان و بدکاران مـهربان است.۳۶پس رحیم باشید، چنان کـه پدر شما رحیم است.

محکوم دیگران

لوقا ۶:‏۳۷-‏۴۲ -‏ مَتّی ۷:‏۱-‏۵

۳۷«داوری نکنید که تا بر شما داوری نشود. محکوم نکنید که تا محکوم نشوید. ببخشایید که تا بخشوده شوید.۳۸بدهید که تا به شما داده شود. پیمانـه‌ای پُر، فشرده، تکانداده و لبریز درون دامنتان ریخته خواهد شد! زیرا با هر پیمانـه‌ای کـه بدهید، با همان پیمانـه بـه شما داده خواهد شد.»

۳۹و این مَثَل را نیز برایشان آورد: «آیـا کور مـی‌تواند عصاکش کور دیگر شود؟ آیـا هر دو درون چاه نخواهند افتاد؟۴۰شاگرد، برتر از استاد خود نیست، امّا هر‌که تعلیم و تربیتش به‌کمال رسد، همچون استاد خود خواهد شد.

۴۱«چرا پَرِ‌کاهی را درون چشم برادرت مـی‌بینی، امّا از چوبی کـه در چشم خود داری غافلی؟۴۲چگونـه مـی‌توانی بـه برادرت بگویی: ”برادر، بگذار پَرِ‌کاه را از چشمت به‌در آورم“، ولی چوب را درون چشم خود نمـی‌بینی؟ ای ریـاکار، نخست چوب را از چشم خود به‌در‌آر، آنگاه بهتر خواهی دید که تا پَرِ‌کاه را از چشم برادرت بیرون کنی.

درخت و مـیوه‌اش

لوقا ۶:‏۴۳ و ۴۴ -‏ مَتّی ۷:‏۱۶ و ۱۸ و ۲۰

۴۳«هیچ درخت نیکو، مـیوۀ بد به‌بار نمـی‌آوَرَد و هیچ درخت بد، مـیوۀ نیکو نمـی‌دهد.۴۴هر درختی را از مـیوه‌اش مـی‌توان شناخت. نـه از بوتۀ خار مـی‌توان انجیر چید، و نـه از بوتۀ تمشک، انگور!۴۵شخص نیک از خزانۀ نیکوی دل خود نیکویی برمـی‌آورد، و شخص بد از خزانۀ بدِ دل خود، بدی. زیرا زبان از آنچه دل از آن لبریز است، سخن مـی‌گوید.

معمار دانا و معمار نادان

لوقا ۶:‏۴۷-‏۴۹ -‏ مَتّی ۷:‏۲۴-‏۲۷

۴۶«چگونـه هست که مرا ”سرورم، سرورم“ مـی‌خوانید، امّا بـه آنچه مـی‌گویم عمل نمـی‌کنید؟۴۷آن کـه نزد من مـی‌آید و سخنانم را مـی‌شنود و به آن عمل مـی‌کند، بـه شما مـی‌نمایـانم بـه چه مـی‌مانَد.۴۸اوی را مانَد کـه برای بنای خانـه‌ای، زمـین را گود کَند و پیِ خانـه را بر صخره نـهاد. چون سیل آمد و سیلاب بر آن خانـه هجوم برد، نتوانست آن را بجنباند، زیرا محکم ساخته شده بود.۴۹امّا آن کـه سخنانم را مـی‌شنود ولی بـه آن عمل نمـی‌کند،ی را مانَد کـه خانـه‌ای بدون پی، بر زمـین ساخت. چون سیلاب بر آن خانـه هجوم برد، در‌دم فروریخت و ویرانی عظیم بر جای نـهاد.»

ایمان نظامـی رومـی

لوقا ۷:‏۱-‏۱۰ -‏ مَتّی ۸:‏۵-‏۱۳

۱چون عیسی تمامـی گفتار خود را با مردم به‌پایـان رسانید، بـه کَفَرناحوم درآمد.۲آنجا یک نظامـی رومـی بود کـه غلامـی بس عزیز داشت. غلام بیمار و در آستانۀ مرگ بود.۳نظامـی چون دربارۀ عیسی شنید، تنی چند از مشایخ یـهود را نزدش فرستاد که تا از او بخواهند بیـاید و غلامش را شفا دهد.۴آنـها نزد عیسی آمدند و با التماس بسیـار بـه او گفتند: «این مرد سزاوار هست این لطف را درون حقش ی،۵زیرا قوم ما را دوست مـی‌دارد و کنیسه را نیز برایمان ساخته است.»۶پس عیسی همراهشان رفت. بـه نزدیکی خانـه کـه رسید، آن نظامـی چند‌تن از دوستانش را نزد عیسی فرستاد، با این پیغام که: «سرورم، خود را زحمت مده، زیرا شایسته نیستم زیر سقف من آیی.۷از همـین‌رو، حتی خود را لایق ندانستم نزد تو آیم. فقط سخنی بگو کـه خدمتکارم شفا خواهد یـافت.۸زیرا من خود فردی هستم زیر فرمان. سربازانی نیز زیر فرمان خود دارم. بـه یکی مـی‌گویم، ”برو“، مـی‌رود؛ بـه دیگری مـی‌گویم، ”بیـا“، مـی‌آید. بـه غلام خود مـی‌گویم، ”این را به‌جای‌آر“، به‌جای مـی‌آورد.»۹عیسی چون این را شنید، از او درون شگفت شد و به جمعیتی کـه از پی‌اش مـی‌آمدند روی کرد و گفت: «به شما مـی‌گویم، چنین ایمانی حتی درون اسرائیل هم ندیده‌ام.»۱۰چون فرستادگان بـه خانـه بازگشتند، غلام را سلامت یـافتند.

زنده پسر بیوه‌زن

لوقا ۷:‏۱۱-‏۱۶ -‏ مشابه اوّل پادشاهان ۱۷:‏۱۷-‏۲۴؛

دوّم پادشاهان ۴:‏۳۲-‏۳۷؛ مَرقُس ۵:‏۲۱-‏۲۴ و ۳۵-‏۴۳؛ یوحنا ۱۱:‏۱-‏۴۴

۱۱چندی بعد، عیسی رهسپار شـهری شد بـه نام نائین. شاگردان و جمعیتی انبوه نیز او را همراهی مـی‌د.۱۲به نزدیکی دروازۀ شـهر کـه رسید، دید مرده‌ای را م ‌برند کـه یگانـه پسر بیوه‌زنی بود. بسیـاری از مردمان شـهر نیز آن زن را همراهی مـی‌د.۱۳خداوند چون او را دید، دلش بر او بسوخت و گفت: «گریـه مکن.»۱۴سپس نزدیک رفت و تابوت را لمس کرد.انی کـه آن را حمل مـی‌د، ایستادند. عیسی گفت: «ای جوان، تو را مـی‌گویم، برخیز!»۱۵مرده راست نشست و سخن‌گفتن آغاز کرد! عیسی او را بـه مادرش سپرد.۱۶ترس و هیبت بر همۀ آنان مستولی شد و در حالی کـه خدا را ستایش مـی‌د، مـی‌گفتند: «پیـامبری بزرگ درون مـیان ما ظهور کرده است. خدا بـه یـاری قوم خود آمده است.»۱۷خبر این کار عیسی درون تمام یـهودیـه و نواحی اطراف منتشر شد.

شک یحیی دربارۀ عیسی

لوقا ۷:‏۱۸-‏۳۵ -‏ مَتّی ۱۱:‏۲-‏۱۹

۱۸شاگردان یحیی او را از همۀ این وقایع آگاه ساختند. بعد او دو تن از آنان را فراخواند۱۹و با این پیغام نزد عیسی فرستاد: «آیـا تو همانی کـه مـی‌بایست بیـاید، یـا منتظر دیگری باشیم؟»۲۰آن دو نزد عیسی آمده، گفتند: «یحیـای تعمـیددهنده ما را فرستاده که تا از تو بپرسیم آیـا تو همانی کـه مـی‌بایست بیـاید، یـا منتظر دیگری باشیم؟»۲۱در همان ساعت، عیسی بسیـاری را از بیماریـها و دردها و ارواح پلید شفا داد و نابینایـان بسیـار را بینایی بخشید.۲۲پس درون پاسخ آن فرستادگان فرمود: «بروید و آنچه دیده و شنیده‌اید بـه یحیی بازگویید، کـه کوران بینا مـی‌شوند، لنگان راه مـی‌روند، جذامـیان پاک مـی‌گردند، کران شنوا مـی‌شوند، مردگان زنده مـی‌گردند و به فقیران بشارت داده مـی‌شود.۲۳خوشابهحالی کـه دربارۀ من نلغزد.»

۲۴چون فرستادگان یحیی رفتند، عیسی دربارۀ او سخن آغاز کرد و به جماعت گفت: «برای دیدن چه چیز بـه بیـابان رفته بودید؟ به منظور دیدن نی‌ای کـه از باد درون است؟۲۵برای دیدن چه چیز رفتید؟ مردی کـه جامـه‌ای لطیف در‌بر دارد؟ آنان کـه جامـه‌های فاخر مـی‌پوشند و در تجمّل زندگی مـی‌کنند، درون قصرهای پادشاهانند.۲۶پس به منظور دیدن چه رفته بودید؟ به منظور دیدن پیـامبری؟ آری، بـه شما مـی‌گویمـی کـه از پیـامبر نیز برتر است.۲۷او همان هست که درباره‌اش نوشته شده:

«‌”اینک رسول خود را پیشاپیش تو مـی‌فرستم

که راهت را پیش پایت هموار خواهد کرد.“

۲۸به شما مـی‌گویم کهی بزرگتر از یحیی از مادر زاده نشده است؛ امّا کوچکترین درون پادشاهی خدا، از او بزرگتر است.»

۲۹همۀ مردمانی کـه این سخنان را شنیدند، حتی خراجگیران، تصدیق د کـه راه خدا حق است، زیرا به‌دست یحیی تعمـید گرفته بودند.۳۰امّا فَریسیـان و فقیـهان با امتناع از تعمـید گرفتن بـه دست یحیی، ارادۀ خدا را به منظور خود رد د.

۳۱(عیسی ادامـه داد:) «پس، مردم این نسل را بـه چه تشبیـه کنم؟ بـه چه مـی‌مانند؟۳۲به کودکانی مانند کـه در بازار مـی‌نشینند و به یکدیگر ندا مـی‌کنند:

«‌”برای شما نی نواختیم، نیدید؛

مرثیـه خواندیم، بر نزدید.“

۳۳زیرا یحیـای تعمـیددهنده آمد کـه نـه نان مـی‌خورْد و نـه مـی‌نوشید؛ گفتید، ”دیو دارد.“۳۴پسر انسان آمد کـه مـی‌خورَد و مـی‌نوشد؛ مـی‌گویید، ”مردی هست شکمباره و مـیگسار، دوست خراجگیران و گناهکاران.“۳۵امّا حقانیت حکمت را همۀ فرزندان آن بـه ثبوت مـی‌رسانند.»

تدهین عیسی به‌دست زنی بدکاره

لوقا ۷:‏۳۷-‏۳۹ -‏ مشابه مَتّی ۲۶:‏۶-‏۱۳؛

مَرقُس ۱۴:‏۳-‏۹؛ یوحنا ۱۲:‏۱-‏۸

لوقا ۷:‏۴۱ و ۴۲ -‏ مشابه مَتّی ۱۸:‏۲۳-‏۳۴

۳۶روزی یکی از فَریسیـان عیسی را به‌صرف غذا دعوت کرد. بعد به خانۀ آن فَریسی رفت و بر سفره نشست.۳۷در آن شـهر، زنی بدکاره مـی‌زیست کـه چون شنید عیسی درون خانۀ آن فَریسی مـیهمان است، ظرفی مرمرین، پر از عطر، با خود آورد۳۸و گریـان پشت سر عیسی، کنارِ پاهای او ایستاد. آنگاه با قطرات اشک بـه شستن پاهای عیسی پرداخت و با گیسوانش آنـها را خشک کرد. سپس پاهای او را بوسید و عطرآگین کرد.۳۹چون فَریسیِ مـیزبان این را دید، با خود گفت: «اگر این مرد براستی پیـامبر بود، مـی‌دانست این زن کـه لمسش مـی‌کند کیست و چگونـه زنی هست -‏ مـی‌دانست کـه بدکاره است.»۴۰عیسی بـه او گفت: «ای شَمعون، مـی‌خواهم چیزی بـه تو بگویم.» گفت: «بفرما، استاد!»۴۱عیسی گفت: «شخصی از دو تن طلب داشت: از یکی پانصد دینار، از دیگری پنجاه دینار.۴۲امّا چون چیزی نداشتند بـه او بدهند، بدهی هر دو را بخشید. حال بـه گمان تو کدامـیک او را بیشتر دوست خواهد داشت؟»۴۳شَمعون پاسخ داد: «به گمانم آن کـه بدهی بیشتری داشت و بخشیده شد.» عیسی گفت: «درست گفتی.»۴۴آنگاه به‌سوی آن زن اشاره کرد و به شَمعون گفت: «این زن را مـی‌بینی؟ بـه خانـه‌ات آمدم، و تو به منظور شستن پاهایم آب نیـاوردی، امّا این زن با اشکهایش پاهای مرا شست و با گیسوانش خشک کرد!۴۵تو مرا نبوسیدی، امّا این زن از لحظۀ ورودم، دمـی از بوسیدن پاهایم بازنایستاده است.۴۶تو بر سر من روغن نمالیدی، امّا او پاهایم را عطرآگین کرد.۴۷پس بـه تو مـی‌گویم، محبت بسیـار او از آن‌روست کـه گناهان بسیـارش آمرزیده شده است. امّا آن کـه کمتر آمرزیده شد، کمتر هم محبت مـی‌کند.»۴۸پس رو بـه آن زن کرد و گفت: «گناهانت آمرزیده شد!»۴۹مـیهمانان با یکدیگر گفتند: «این کیست کـه گناهان را نیز مـی‌آمرزد؟»۵۰عیسی بـه آن زن گفت: «ایمانت تو را نجات داده است، به‌سلامت برو!»

مَثَل برزگر

لوقا ۸:‏۴-‏۱۵ -‏ مَتّی ۱۳:‏۲-‏۲۳؛ مَرقُس ۴:‏۱-‏۲۰

۱پس از آن، عیسی شـهر بـه شـهر و روستا بـه روستا مـی‌گشت و به پادشاهی خدا بشارت مـی‌داد. آن دوازده تن نیز با وی بودند،۲و نیز شماری از زنان کـه از ارواح پلید و بیماری شفا یـافته بودند: مریم معروف بـه مَجْدَلیّه کـه از او هفت دیو اخراج شده بود،۳یوآنّا همسر خوزا، مباشر هیرودیس، سوسن و بسیـاری زنان دیگر. این زنان از دارایی خود به منظور رفع نیـازهای عیسی و شاگردانش تدارک مـی‌دیدند.

۴چون مردم از بسیـاری شـهرها بـه دیدن عیسی مـی‌آمدند و جمعیتی انبوه گرد‌آمد، او این مَثَل را آورد:۵«روزی برزگری به منظور پاشیدن بذرِ خود بیرون رفت. چون بذر مـی‌پاشید، برخی درون راه افتاد و لگدمال شد و پرندگان آسمان آنـها را خوردند.۶برخی دیگر درون زمـین سنگلاخ افتاد، و چون رویید، خشک شد، چرا‌که رطوبتی نداشت.۷برخی نیز مـیان خارها افتاد و خارها با بذرها نمو کرده، آنـها را خفه کرد.۸امّا برخی از بذرها درون زمـین نیکو افتاد و نمو کرد و صدچندان بار آورد.» چون این را گفت، ندا درداد: «هر‌که گوش شنوا دارد، بشنود!»

۹شاگردانش معنی این مَثَل را از او پرسیدند.۱۰گفت: «درک رازهای پادشاهی خدا بـه شما عطا شده است، امّا با دیگران درون قالب مَثَل سخن مـی‌گویم، تا:

«‌”بنگرند، امّا نبینند؛

بشنوند، امّا نفهمند.“

۱۱«معنی مَثَل این است: بذر، کلام خداست.۱۲بذرهایی کـه در راه مـی‌افتد،انی هستند کـه کلام را مـی‌شنوند، امّا ابلیس مـی‌آید و آن را از دلشان مـی‌رباید، که تا نتوانند ایمان آورند و نجات یـابند.۱۳بذرهایی کـه بر زمـین سنگلاخ مـی‌افتدانی هستند کـه چون کلام را مـی‌شنوند، آن را با شادی مـی‌پذیرند، امّا ریشـه نمـی‌دوانند. اینـها اندک زمانی ایمان دارند، امّا به‌هنگام آزمایش، ایمان خود را از دست مـی‌دهند.۱۴بذرهایی کـه در مـیان خارها مـی‌افتد،انی هستند کـه مـی‌شنوند، امّا نگرانیـها، ثروت و لذات زندگی آنـها را خفه مـی‌کند و به‌ثمر نمـی‌رسند.۱۵امّا بذرهایی کـه بر زمـین نیکو مـی‌افتد،انی هستند کـه کلام را با دلی پایکو مـی‌شنوند و آن را نگاه داشته، پایدار مـی‌مانند و ثمر مـی‌آورند.

مَثَل چراغ

۱۶«هیچ‌چراغ را برنمـی‌افروزد که تا سرپوشی بر آن نـهد یـا آن را زیر تخت بگذارد! بلکه چراغ را بر چراغدان مـی‌گذارند که تا هر‌که داخل شود، نورش را ببیند.۱۷زیرا هیچ‌چیزِ پنـهانی نیست کـه آشکار نشود و هیچ‌چیز نـهفته‌ای نیست کـه هویدا نگردد.۱۸پس دقّت کنید چگونـه مـی‌شنوید، زیرا بـه آن کـه دارد بیشتر داده خواهد شد و از آن کـه ندارد، همان هم کـه گمان مـی‌کند دارد، گرفته خواهد شد.»

مادر و برادران عیسی

لوقا ۸:‏۱۹-‏۲۱ -‏ مَتّی ۱۲:‏۴۶-‏۵۰؛ مَرقُس ۳:‏۳۱-‏۳۵

۱۹در این هنگام، مادر و برادران عیسی آمدند که تا او را ببینند، امّا ازدحام جمعیت چندان بود کـه نتوانستند بـه او نزدیک شوند.۲۰پس به منظور عیسی خبر آوردند که: «مادر و برادرانت بیرون ایستاده‌اند و مـی‌خواهند تو را ببینند.»۲۱در پاسخ گفت: «مادر و برادران منانی هستند کـه کلام خدا را مـی‌شنوند و به آن عمل مـی‌کنند.»

آرام توفان دریـا

لوقا ۸:‏۲۲-‏۲۵ -‏ مَتّی ۸:‏۲۳-‏۲۷؛ مَرقُس ۴:‏۳۶-‏۴۱

لوقا ۸:‏۲۲-‏۲۵ -‏ مشابه مَرقُس ۶:‏۴۷-‏۵۲؛ یوحنا ۶:‏۱۶-‏۲۱

۲۲روزی عیسی بـه شاگردان خود گفت: «به آن سوی دریـا برویم.» بعد سوار قایق شدند و به پیش راندند.۲۳و چون مـی‌رفتند، عیسی بـه خواب رفت. ناگاه تندبادی بر دریـا وزیدن گرفت، چندان کـه قایق از آب پر مـی‌شد و جانشان بـه خطر افتاد.۲۴شاگردان نزد عیسی رفتند و او را بیدار کرده، گفتند: «ای استاد، ای استاد، چیزی نمانده غرق شویم!» عیسی بیدار شد و بر باد و امواج خروشان نـهیب زد. توفان فرونشست و آرامش برقرار شد.۲۵پس بـه ایشان گفت: «ایمانتان کجاست؟» شاگردان با بهت و وحشت از یکدیگر مـی‌پرسیدند: «این کیست کـه حتی بـه باد و آب فرمان مـی‌دهد و از او فرمان مـی‌برند.»

شفای مرد دیوزده

لوقا ۸:‏۲۶-‏۳۷ -‏ مَتّی ۸:‏۲۸-‏۳۴

لوقا ۸:‏۲۶-‏۳۹ -‏ مَرقُس ۵:‏۱-‏۲۰

۲۶پس بـه ناحیۀ جَدَریـان رسیدند کـه آن سوی دریـا، مقابل جلیل قرار داشت.۲۷چون عیسی قدم بر ساحل نـهاد، مردی دیوزده از مردمان آن شـهر بدو برخورد کـه دیرگاهی لباس نپوشیده و در خانـه‌ای زندگی نکرده بود، بلکه درون گورها به‌سر مـی‌برد.۲۸چون او عیسی را دید، نعره برکشید و به‌پایش افتاد و با صدای بلند فریـاد برآورد: «ای عیسی، پسر خدای متعال، تو را با من چه کار است؟ تمنا دارم عذابم ندهی!»۲۹زیرا عیسی بـه روح پلید دستور داده بود از او به‌در آید. آن روح بارها او را گرفته بود و با آنکه دست و پایش را بـه زنجیر مـی‌بستند و از او نگهبانی مـی‌د، بندها را مـی‌گسست و دیو او را بـه جایـهای نامسکون مـی‌کشاند.۳۰عیسی از او پرسید: «نامت چیست؟» پاسخ داد: «لِژیون،» زیرا دیوهای بسیـار بـه درونش رفته بودند.۳۱آنـها التماس‌کنان از عیسی خواستند کـه بدیشان دستور بازگشت بـه هاویـه ندهد.

۳۲در آن نزدیکی، گلۀ بزرگی خوک درون دامنۀ تپه مشغول چرا بود. دیوها از عیسی خواهش د اجازه دهد به‌درون خوکها روند، و او نیز اجازه داد.۳۳پس، دیوها از آن مرد بیرون آمدند و به‌درون خوکها رفتند، و خوکها از سراشیبی تپه به‌درون دریـا هجوم بردند و غرق شدند.

۳۴چون خوکبانان این را دیدند، گریختند و در شـهر و روستا، ماجرا را بازگفتند.۳۵پس مردم بیرون آمدند که تا آنچه را روی داده بود ببینند، و چون نزد عیسی رسیدند و دیدند آن مرد کـه دیوها از او به‌در آمده بودند، جامـه بـه تن کرده و عاقل پیش پاهای عیسی نشسته است، ترسیدند.۳۶کسانی کـه ماجرا را به‌چشم دیده بودند، به منظور ایشان بازگفتند کـه مرد دیوزده چگونـه شفا یـافته بود.۳۷پس همۀ مردمِ ناحیۀ جَدَریـان از عیسی خواستند از نزدشان برود، زیرا ترس بر آنان چیره شده بود. او نیز سوار قایق شد و رفت.۳۸مردی کـه دیوها از او بیرون آمده بودند، از عیسی تمنا کرد بگذارد با وی همراه شود، امّا عیسی او را روانـه کرد و گفت:۳۹«به خانۀ خود برگرد و آنچه خدا برایت کرده است، بازگو.» بعد رفت و در سرتاسر شـهر اعلام کرد کـه عیسی به منظور او چه کرده است.

یکی از رئیسان و زن مبتلا بـه خونریزی

لوقا ۸:‏۴۰-‏۵۶ -‏ مَتّی ۹:‏۱۸-‏۲۶؛ مَرقُس ۵:‏۲۲-‏۴۳

۴۰چون عیسی بازگشت، مردم به‌گرمـی از او استقبال د، زیرا همـه چشم‌به‌راهش بودند.۴۱در این هنگام، مردی یـایروس نام، کـه رئیس کنیسه بود، آمد و به‌پای عیسی افتاده، التماس کرد بـه خانـه‌اش برود،۴۲زیرا تنـها ش کـه حدود دوازده سال داشت، درون حال مرگ بود.

هنگامـی کـه عیسی درون راه بود، جمعیت سخت بر او ازدحام مـی‌د.۴۳در آن مـیان، زنی بود کـه دوازده سال دچار خونریزی بود و [با اینکه تمام دارایی خود را صرف طبیبان کرده بود،]ی را توانِ درمانش نبود.۴۴او سر بـه عیسی نزدیک شد و لبۀ ردای او را لمس کرد. در‌دم خونریزی‌اش قطع شد.۴۵عیسی پرسید: «چهی مرا لمس کرد؟» چون همـه انکار د، پِطرُس گفت: «استاد، مردم از هرسو احاطه‌ات کرده‌اند و بر تو ازدحام مـی‌کنند!»۴۶امّا عیسی گفت: «کسی مرا لمس کرد! زیرا دریـافتم نیرویی از من صادر شد!»۴۷آن زن چون دید نمـی‌تواند پنـهان بماند، با ترس و لرز پیش آمد و به‌پای او افتاد و در برابر همگان گفت کـه چرا او را لمس کرده و چگونـه در‌دَم شفا یـافته است.۴۸عیسی بـه او گفت: «م، ایمانت تو را شفا داده است. به‌سلامت برو.»

۴۹عیسی هنوز سخن مـی‌گفت کهی از خانۀ یـایروس، رئیس کنیسه، آمد و گفت: «ت مرد، دیگر استاد را زحمت مده.»۵۰عیسی چون این را شنید، بـه یـایروس گفت: «مترس! فقط ایمان داشته باش! ت شفا خواهد یـافت.»۵۱هنگامـی کـه به خانۀ یـایروس رسید، نگذاشتی جز پِطرُس و یوحنا و یعقوب و پدر و مادر با او بـه خانـه درآیند.۵۲همۀ مردم به منظور شیون و زاری مـی‌د. عیسی گفت: «زاری مکنید، زیرا نمرده بلکه درون خواب است.»۵۳آنـها ریشخندش د، چرا‌که مـی‌دانستند مرده است.۵۴امّا عیسی دست ک را گرفت و گفت: «م، برخیز!»۵۵روح او بازگشت و در‌دَم از جا برخاست. عیسی فرمود که تا به او خوراک دهند.۵۶والدین غرق درون حیرت بودند، امّا او بدیشان امر فرمود کـه ماجرا را بهی بازنگویند.

مأموریت دوازده شاگرد

لوقا ۹:‏۳-‏۵ -‏ مَتّی ۱۰:‏۹-‏۱۵؛ مَرقُس ۶:‏۸-‏۱۱

لوقا ۹:‏۷-‏۹ -‏ مَتّی ۱۴:‏۱ و ۲؛ مَرقُس ۶:‏۱۴-‏۱۶

۱عیسی آن دوازده تن را گرد‌هم فراخواند و آنان را قدرت و اقتدار بخشید که تا همۀ دیوها را بیرون برانند و بیماریـها را شفا بخشند؛۲و ایشان را فرستاد که تا به پادشاهی خدا موعظه کنند و بیماران را شفا دهند.۳به ایشان گفت: «هیچ‌چیز به منظور سفر برندارید، نـه چوبدستی، نـه کوله‌بار، نـه نان، نـه پول و نـه پیراهن اضافه.۴به هر خانـه‌ای کـه درآمدید، که تا هنگام ترک شـهر درون آنجا بمانید.۵اگر مردم شما را نپذیرفتند، به‌هنگام ترک شـهرشان، خاک پاهای خود را بتکانید که تا شـهادتی برضد آنـها باشد.»۶پس به‌راه افتاده، از روستایی بـه روستای دیگر مـی‌رفتند و هر‌جا مـی‌رسیدند، بشارت مـی‌دادند و بیماران را شفا مـی‌بخشیدند.

۷و امّا خبر همۀ این وقایع بـه گوش هیرودیسِ حاکم رسید. هیرودیس حیران و سرگردان مانده بود، چرا‌که برخی مـی‌گفتند عیسی همان یحیی هست که از مردگان برخاسته است.۸برخی دیگر مـی‌گفتند الیـاس ظهور کرده، و برخی نیز مـی‌گفتند یکی از پیـامبران دیرین زنده شده است.۹امّا هیرودیس گفت: «سر یحیی را من از تن جدا کردم. بعد این کیست کـه این چیزها را درباره‌اش مـی‌شنوم؟» و مـی‌کوشید عیسی را ببیند.

خوراک بـه پنج هزار تن

لوقا ۹:‏۱۰-‏۱۷ -‏ مَتّی ۱۴:‏۱۳-‏۲۱؛

مَرقُس ۶:‏۳۲-‏۴۴؛ یوحنا ۶:‏۵-‏۱۳

لوقا ۹:‏۱۳-‏۱۷ -‏ مشابه دوّم پادشاهان ۴:‏۴۲-‏۴۴

۱۰چون رسولان بازگشتند، هرآنچه کرده بودند بـه عیسی بازگفتند. آنگاه آنان را با خود بـه شـهری بـه نام بیت‌صِیْدا برد که تا در آنجا تنـها باشند.۱۱امّا بسیـاری این را دریـافتند و از پی ایشان روانـه شدند. عیسی نیز آنان را پذیرفت و با ایشان از پادشاهی خدا سخن گفت وانی را کـه نیـاز بـه درمان داشتند، شفا بخشید.

۱۲نزدیک غروب، آن دوازده تن نزدش آمدند و گفتند: «جماعت را مرخص فرما که تا به روستاها و مزارع اطراف بروند و خورارپناهی بیـابند، چرا‌که اینجا مکانی دورافتاده است.»۱۳عیسی درون جواب گفت: «شما خود بـه ایشان خوراک دهید.» گفتند: «ما جز پنج نان و دو ماهی چیزی نداریم، مگر اینکه برویم و برای همۀ این مردم خوراک بخریم.»۱۴در آنجا حدود پنج هزار مرد بودند. عیسی بـه شاگردان خود فرمود: «مردم را درون گروههای پنجاه نفری بنشانید.»۱۵شاگردان چنین د و همـه را نشاندند.۱۶آنگاه پنج نان و دو ماهی را برگرفت، بـه آسمان نگریست و شکر به‌جای آورده، آنـها را پاره کرد و به شاگردان داد که تا پیش مردم بگذارند.۱۷پس همـه خوردند و سیر شدند و دوازده سبد نیز از تکه‌های بر جای مانده گرد‌آوردند.

اعتراف پِطرُس دربارۀ عیسی

لوقا ۹:‏۱۸-‏۲۰ -‏ مَتّی ۱۶:‏۱۳-‏۱۶؛ مَرقُس ۸:‏۲۷-‏۲۹

لوقا ۹:‏۲۲-‏۲۷ -‏ مَتّی ۱۶:‏۲۱-‏۲۸؛ مَرقُس ۸:‏۳۱ -‏ ۹:‏۱

۱۸روزی عیسی درون خلوت دعا مـی‌کرد و تنـها شاگردانش با او بودند. از ایشان پرسید: «مردم مـی‌گویند من کـه هستم؟»۱۹پاسخ دادند: «برخی مـی‌گویند یحیـای تعمـیددهنده هستی، برخی دیگر مـی‌گویند الیـاسی، و برخی نیز تو را یکی از پیـامبران ایـام کهن مـی‌دانند کـه زنده شده است.»۲۰از ایشان پرسید: «شما چه؟ شما مرا کـه مـی‌دانید؟» پِطرُس پاسخ داد: «مسیحِ خدا.»

۲۱سپس عیسی ایشان را منع کرد و دستور داد این را بهی نگویند،۲۲و گفت: «مـی‌باید کـه پسر انسان رنج بسیـار کشد و مشایخ و سران کاهنان و علمای دین ردش کنند و کشته شود و در روز سوّم برخیزد.»

۲۳سپس بـه همـه فرمود: «اگری بخواهد مرا پیروی کند، حتما خود را انکار کرده، هر روز صلیب خویش برگیرد و از پی من بیـاید.۲۴زیرا هر‌که بخواهد جان خود را نجات دهد، آن را از دست خواهد داد؛ امّا هر‌که به‌خاطر من جانش را از دست بدهد، آن را نجات خواهد داد.۲۵انسان را چه سود کـه تمامـی دنیـا را ببرد، امّا جان خویش را ببازد یـا آن را تلف کند.۲۶زیرا هر‌که از من و سخنانم عار داشته باشد، پسر انسان نیز آنگاه کـه در جلال خود و جلال پدر و فرشتگان مقدّس آید، از او عار خواهد داشت.۲۷براستی بـه شما مـی‌گویم، برخی اینجا ایستاده‌اند کـه تا پادشاهی خدا را نبینند، طعم مرگ را نخواهند چشید.»

دگرگونی سیمای عیسی

لوقا ۹:‏۲۸-‏۳۶ -‏ مَتّی ۱۷:‏۱-‏۸؛ مَرقُس ۹:‏۲-‏۸

۲۸حدود هشت روز بعد از این سخنان، عیسی پِطرُس و یوحنا و یعقوب را برگرفت و بر فراز کوهی رفت که تا دعا کند.۲۹در همان حال کـه دعا مـی‌کرد، نمودِ چهره‌اش تغییر کرد و جامـه‌اش سفید و نورانی شد.۳۰ناگاه دو مرد، موسی و الیـاس، پدیدار گشته، با او بـه گفتگو پرداختند.۳۱آنان درون جلال ظاهر شده بودند و دربارۀ خروج عیسی سخن مـی‌گفتند کـه مـی‌بایست بزودی درون اورشلیم رخ دهد.۳۲پِطرُس و همراهانش بسیـار خواب‌آلود بودند، امّا چون کاملاً بیدار و هوشیـار شدند، جلال عیسی را دیدند و آن دو مرد را کـه در کنارش ایستاده بودند.۳۳هنگامـی کـه آن دو از نزد عیسی مـی‌رفتند، پِطرُس گفت: «استاد، بودن ما درون اینجا نیکوست! بگذار سه سرپناه بسازیم، یکی به منظور تو، یکی به منظور موسی و یکی هم به منظور الیـاس.» او نمـی‌دانست چه مـی‌گوید.۳۴این سخن هنوز بر زبان پِطرُس بود کـه ابری پدیدار گشت و آنان را در‌بر گرفت. چون به‌درون ابر مـی‌رفتند، هراسان شدند.۳۵آنگاه ندایی از ابر دررسید کـه «این هست پسر من کـه او را برگزیده‌ام؛ بـه او گوش فرادهید!»۳۶و چون صدا قطع شد، عیسی را تنـها دیدند. شاگردان این را نزد خود نگاه داشتند، و در آن زمانی را از آنچه دیده بودند، آگاه ند.

شفای پسر دیوزده

لوقا ۹:‏۳۷-‏۴۲ و ۴۳-‏۴۵ -‏ مَتّی ۱۷:‏۱۴-‏۱۸ و ۲۲ و ۲۳؛

مَرقُس ۹:‏۱۴-‏۲۷ و ۳۰-‏۳۲

۳۷روز بعد، چون از کوه فرود آمدند، جمعی انبوه با عیسی دیدار د.۳۸ناگاه مردی از مـیان جمعیت فریـاد زد: «استاد، بـه تو التماس مـی‌کنم نظر لطفی بر پسر من بیفکنی، زیرا تنـها فرزند من است.۳۹روحی ناگهان او را مـی‌گیرد و او در‌دَم نعره برمـی‌کشد و دچار تشنج مـی‌شود، به‌گونـه‌ای کـه دهانش کف مـی‌کند. این روح به‌ندرت رهایش مـی‌کند و قصد نابودی‌اش دارد.۴۰به شاگردانت التماس کردم از او بیرونش کنند، امّا نتوانستند.»۴۱عیسی پاسخ داد: «ای نسل بی‌ایمان و منحرف، که تا به کِی با شما باشم و تحملتان کنم؟ پسرت را اینجا بیـاور.»۴۲حتی هنگامـی کـه پسر مـی‌آمد، دیو او را بر زمـین زد و به تشنج افکند. امّا عیسی بر آن روح پلید نـهیب زد و پسر را شفا داد و به پدرش سپرد.۴۳مردم همگی از بزرگی خدا درون حیرت افتادند.

در آن حال کـه همگان از کارهای عیسی درون شگفت بودند، او بـه شاگردان خود گفت:۴۴«به آنچه مـی‌خواهم بـه شما بگویم به‌دقّت گوش بسپارید: پسر انسان به‌دست مردم تسلیم خواهد شد.»۴۵امّا منظور وی را درنیـافتند؛ بلکه از آنان پنـهان ماند که تا درکش نکنند؛ و مـی‌ترسیدند درون این‌باره از او سؤال کنند.

بزرگی درون چیست؟

لوقا ۹:‏۴۶-‏۴۸ -‏ مَتّی ۱۸:‏۱-‏۵

لوقا ۹:‏۴۶-‏۵۰ -‏ مَرقُس ۹:‏۳۳-‏۴۰

۴۶روزی درون مـیان شاگردان این بحث درگرفت کـه کدامـیک از ایشان از همـه بزرگتر است.۴۷عیسی کـه از افکار ایشان آگاه بود، کودکی را برگرفت و در کنار خود قرار داد،۴۸و بـه آنان گفت: «هر‌که این کودک را بـه نام من بپذیرد، مرا پذیرفته است؛ و هر‌که مرا بپذیرد، فرستندۀ مرا پذیرفته است. زیرا درون مـیان شما آن‌بزرگتر هست که از همـه کوچکتر باشد.»

۴۹یوحنا گفت: «استاد، شخصی را دیدیم کـه به نام تو دیو اخراج مـی‌کرد، امّا چون از ما نبود، او را بازداشتیم.»۵۰عیسی گفت: «بازَش مدارید، زیرا هر‌که برضد شما نیست، با شماست.»

عدم پذیرش درون سامره

۵۱چون زمان صعود عیسی بـه آسمان نزدیک مـی‌شد، با عزمـی راسخ رو به‌سوی اورشلیم نـهاد.۵۲پس پیشاپیش خود فرستادگانی اعزام داشت کـه به یکی از دهکده‌های سامریـان رفتند که تا برای او تدارک ببینند.۵۳امّا مردم آنجا او را نپذیرفتند، زیرا عازم اورشلیم بود.۵۴چون شاگردان او، یعقوب و یوحنا، این را دیدند، گفتند: «ای سرور ما، آیـا مـی‌خواهی بگوییم از آسمان آتش ببارد و همۀ آنـها را نابود کند؟»۵۵امّا عیسی روی بگرداند و توبیخشان کرد.۵۶سپس بـه دهکده‌ای دیگر رفتند.

بهای پیروی از عیسی

لوقا ۹:‏۵۷-‏۶۰ -‏ مَتّی ۸:‏۱۹-‏۲۲

۵۷در راه، شخصی بـه عیسی گفت: «هر‌جا بروی، تو را پیروی خواهم کرد.»۵۸عیسی پاسخ داد: «روباهان را لانـه‌هاست و مرغان هوا را آشیـانـه‌ها، امّا پسر انسان را جای سر نـهادن نیست.»۵۹عیسی بـه شخصی دیگر گفت: «مرا پیروی کن.» امّا او پاسخ داد: «سرورم، نخست رخصت ده که تا بروم و پدر خود را بـه خاک بسپارم.»۶۰عیسی بـه او گفت: «بگذار مردگان، مردگانِ خود را بـه خاک بسپارند؛ تو برو و به پادشاهی خدا موعظه کن.»۶۱دیگری گفت: «سرورم، تو را پیروی خواهم کرد، امّا نخست رخصت ده که تا بازگردم و اهل خانۀ خود را وداع گویم.»۶۲عیسی درون پاسخ گفت: «کسی کـه دست بـه شخم‌زنی ببرد و به عقب بنگرد، شایستۀ پادشاهی خدا نباشد.»

اعزام هفتاد شاگرد

لوقا ۱۰:‏۴-‏۱۲ -‏ لوقا ۹:‏۳-‏۵

لوقا ۱۰:‏۱۳-‏۱۵ و ۲۱ و ۲۲ -‏ مَتّی ۱۱:‏۲۱-‏۲۳ و ۲۵-‏۲۷

لوقا ۱۰:‏۲۳ و ۲۴ -‏ مَتّی ۱۳:‏۱۶ و ۱۷

۱پس از آن، خداوند هفتاد تن دیگر را نیز تعیین فرمود و آنـها را دو‌به‌دو پیشاپیش خود بـه هر شـهر و دیـاری فرستاد کـه قصد رفتن بدانجا داشت.۲بدیشان گفت: «محصول فراوان است، امّا کارگر اندک. پس، از مالکِ محصول بخواهید کارگران به منظور دروِ محصول خود بفرستد.۳بروید! من شما را چون بره‌ها بـه مـیان گرگها مـی‌فرستم.۴کیسۀ پول یـا کوله‌بار یـا کفش برمگیرید، و در راهی را سلام مگویید.۵به هر خانـه‌ای کـه وارد مـی‌شوید، نخست بگویید: ”سلام بر این خانـه باد.“۶اگر درون آن خانـهی از اهل صلح و سلام باشد، سلام شما بر او قرار خواهد گرفت؛ وگرنـه، بـه خود شما باز‌خواهد گشت.۷در آن خانـه بمانید و هرچه بـه شما دادند، بخورید و بیـاشامـید، زیرا کارگر مستحق دستمزد خویش است. از خانـه‌ای بـه خانۀ دیگر نقل مکان مکنید.۸چون وارد شـهری شدید و شما را به‌گرمـی پذیرفتند، هرچه درون برابر شما گذاشتند، بخورید.۹بیماران آنجا را شفا دهید و بگویید: ”پادشاهی خدا بـه شما نزدیک شده است.“۱۰امّا چون بـه شـهری درآمدید و شما را نپذیرفتند، بـه کوچه‌های آن شـهر بروید و بگویید:۱۱”ما حتی خاک شـهر شما را کـه بر پاهای ما نشسته است، بر شما مـی‌تکانیم. امّا بدانید کـه پادشاهی خدا نزدیک شده است.“۱۲یقین بدانید کـه در روز داوری، تحمل مجازات به منظور سُدوم آسانتر خواهد بود که تا برای آن شـهر.

۱۳«وای بر تو، ای خورَزین! وای بر تو، ای بیت‌صِیْدا! زیرا اگر معجزاتی کـه در شما انجام شد درون صور و صیدون روی مـی‌داد، مردم آنجا مدتها پیش درون پلاس و خاکستر مـی‌نشستند و توبه مـی‌د.۱۴امّا درون روز داوری، تحمل مجازات به منظور صور و صیدون آسانتر خواهد بود که تا برای شما.۱۵و تو ای کَفَرناحوم، آیـا که تا به آسمان صعود خواهی کرد؟ هرگز، بلکه که تا به اعماق دوزخ سرنگون خواهی شد.

۱۶«هر‌که بـه شما گوش فرادهد، بـه من گوش فراداده است؛ و هر‌که شما را رد کند، مرا رد کرده است؛ امّا هر‌که مرا رد کند، فرستندۀ مرا رد کرده است.»

۱۷آن هفتاد تن با شادی بازگشتند و گفتند: «سرور ما، حتی دیوها هم بـه نام تو از ما اطاعت مـی‌کنند.»۱۸به ایشان فرمود: «شیطان را دیدم کـه همچون برق از آسمان فرو‌مـی‌افتاد.۱۹اینک شما را اقتدار مـی‌بخشم کـه ماران و عقربها و تمامـی قدرت دشمن را پایمال کنید، و هیچ‌چیز بـه شما آسیب نخواهد رسانید.۲۰امّا از این شادمان مباشید کـه ارواح از شما اطاعت مـی‌کنند، بلکه شادی شما از این باشد کـه نامتان درون آسمان نوشته شده است.»

۲۱در همان ساعت، عیسی درون روح‌القدس به‌وجد آمد و گفت: «ای پدر، مالک آسمان و زمـین، تو را مـی‌ستایم کـه این حقایق را از دانایـان و خردمندان پنـهان داشته و بر کودکان آشکار کرده‌ای. بله، ای پدر، زیرا خشنودی تو درون این بود.۲۲پدرم همـه‌چیز را بـه من سپرده است. هیچ‌نمـی‌داند پسر کیست جز پدر، و هیچ‌نمـی‌داند پدر کیست جز پسر، و آنان کـه پسر بخواهد او را بر ایشان آشکار سازد.»

۲۳سپس درون خلوت، رو بـه شاگردان کرد و گفت: «خوشابهحال چشمانی کـه آنچه شما مـی‌بینید، مـی‌بینند.۲۴زیرا بـه شما مـی‌گویم بسیـاری از انبیـا و پادشاهان آرزو داشتند آنچه شما مـی‌بینید، ببینند و ندیدند، و آنچه شما مـی‌شنوید، بشنوند و نشنیدند.»

مَثَل سامری نیکو

لوقا ۱۰:‏۲۵-‏۲۸ -‏ مَتّی ۲۲:‏۳۴-‏۴۰؛ مَرقُس ۱۲:‏۲۸-‏۳۱

۲۵روزی یکی از فقیـهان برخاست که تا با این پرسش، عیسی را بـه دام اندازد: «ای استاد، چه کنم که تا وارث حیـات جاویدان شوم؟»۲۶عیسی درون جواب گفت: «در تورات چه نوشته است؟ از آن چه مـی‌فهمـی؟»۲۷پاسخ داد: «‌”خداوندْ خدای خود را با تمامـی دل و با تمامـی جان و با تمامـی قوّت و با تمامـی فکر خود محبت نما“؛ و ”همسایـه‌ات را همچون خویشتن محبت کن.“»۲۸عیسی گفت: «پاسخ درست دادی. این را به‌جای آور کـه حیـات خواهی داشت.»

۲۹امّا او به منظور تبرئۀ خود از عیسی پرسید: «ولی همسایۀ من کیست؟»۳۰عیسی درون پاسخ چنین گفت: «مردی از اورشلیم بـه اَریحا مـی‌رفت. درون راه به‌دست راهزنان افتاد. آنـها او را کرده، کتک زدند، و نیمـه‌جان رهایش د و رفتند.۳۱از قضا کاهنی از همان راه مـی‌گذشت. امّا چون چشمش بـه آن مرد افتاد، راه خود را کج کرد و از سمت دیگر جاده رفت.۳۲لاوی‌ای نیز از آنجا مـی‌گذشت. او نیز چون بـه آنجا رسید و آن مرد را دید، راه خود را کج کرد و از سمت دیگر جاده رفت.۳۳امّا مسافری سامری چون بدانجا رسید و آن مرد را دید، دلش بر حال او سوخت.۳۴پس نزد او رفت و بر زخمـهایش ریخت و روغن مالید و آنـها را بست. سپس او را بر الاغ خود گذاشت و به کاروانسرایی برد و از او پرستاری کرد.۳۵روز بعد، دو دینار بـه صاحب کاروانسرا داد و گفت: ”از این مرد پرستاری کن و اگر بیش از این خرج کردی، چون برگردم بـه تو خواهم داد.“۳۶حال به‌نظر تو کدامـیک از این سه تن، همسایۀ مردی بود کـه به‌دست راهزنان افتاد؟»۳۷پاسخ داد: «آن کـه به او ترحم کرد.» عیسی بـه او گفت: «برو و تو نیز چنین کن.»

در منزل مریم و مارتا

۳۸چون درون راه مـی‌رفتند، بـه دهکده‌ای درآمد. درون آنجا زنی مارتا نام عیسی را بـه خانۀ خود دعوت کرد.۳۹مارتا ی داشت مریم نام. مریم کنار پاهای خداوند نشسته بود و به سخنان او گوش فرامـی‌داد.۴۰امّا مارتا کـه سخت مشغول تدارک پذیرایی بود، نزد عیسی آمد و گفت: «‌سرورم، آیـا تو را باکی نیست کـه م مرا درون کار پذیرایی تنـها گذاشته است؟ بـه او بفرما کـه مرا یـاری دهد!»۴۱خداوند جواب داد: «مارتا! مارتا! تو را چیزهای بسیـار نگران و مضطرب مـی‌کند،۴۲حال آنکه تنـها یک‌چیز لازم است؛ و مریم آن نصیب بهتر را برگزیده، کـه از او بازگرفته نخواهد شد.»

تعلیم دربارۀ دعا

لوقا ۱۱:‏۲-‏۴ -‏ مَتّی ۶:‏۹-‏۱۳

لوقا ۱۱:‏۹-‏۱۳ -‏ مَتّی ۷:‏۷-‏۱۱

۱روزی عیسی درون مکانی دعا مـی‌کرد. چون دعایش به‌پایـان رسید، یکی از شاگردان بـه او گفت: «ای سرور ما، دعا را بـه ما بیـاموز، همانگونـه کـه یحیی بـه شاگردانش آموخت.»۲به ایشان گفت: «چون دعا مـی‌کنید، بگویید:

”ای پدر،

نام تو مقدّس باد،

پادشاهی تو بیـاید،

۳نان روزانۀ ما را هر روز بـه ما عطا فرما.

۴گناهان ما را ببخش،

زیرا ما نیز همۀ قرضداران خود را مـی‌بخشیم.

و ما را درون آزمایش مـیاور.“‌»

۵سپس بـه ایشان گفت: «کیست از شما کـه دوستی داشته باشد، و نیمـه‌شب نزد وی برود و بگوید: ”ای دوست، سه عدد نان بـه من قرض بده،۶زیرا یکی از دوستانم از سفر رسیده، و چیزی ندارم که تا پیش او بگذارم،“۷و او از درون خانـه جواب دهد: ”زحمتم مده. درون قفل است، و فرزندانم با من درون بسترند. نمـی‌توانم از جای برخیزم و چیزی بـه تو بدهم.“۸به شما مـی‌گویم، هرچند به‌خاطر دوستی برنخیزد و به او نان ندهد، به‌خاطر آبرو بر‌خواهد خاست و هرآنچه نیـاز دارد بـه او خواهد داد.

۹«پس بـه شما مـی‌گویم، بخواهید کـه به شما داده خواهد شد؛ بجویید کـه خواهید یـافت؛ بکوبید کـه در به‌رویتان گشوده خواهد شد.۱۰زیرا هر‌که بخواهد، به‌دست آورد؛ و هر‌که بجوید، یـابد؛ و هر‌که بکوبد، درون به‌رویش گشوده شود.۱۱کدامـیک از شما پدران، اگر پسرش از او ماهی بخواهد، ماری بدو مـی‌بخشد؟۱۲یـا اگر تخم‌مرغ بخواهد، عقربی بـه او عطا مـی‌کند؟۱۳حال اگر شما با همۀ بدسیرتی‌تان مـی‌دانید کـه باید بـه فرزندان خود هدایـای نیکو بدهید، چقدر بیشتر پدر آسمانی شما روح‌القدس را بـه هر‌که از او بخواهد، عطا خواهد فرمود.»

عیسی و بَعَلزِبول

لوقا ۱۱:‏۱۴ و ۱۵ و ۱۷-‏۲۲ و ۲۴-‏۲۶ -‏ مَتّی ۱۲:‏۲۲ و ۲۴-‏۲۹ و ۴۳-‏۴۵

لوقا ۱۱:‏۱۷-‏۲۲ -‏ مَرقُس ۳:‏۲۳-‏۲۷

۱۴عیسی دیوی لال را ازی بیرون مـی‌کرد. چون دیو بیرون رفت، مردِ لال توانست سخن بگوید و مردم درون شگفت شدند.۱۵امّا برخی گفتند: «او دیوها را بـه یـاری بَعَلزِبول، رئیس دیوها، بیرون مـی‌کند.»۱۶دیگران نیز بـه قصد آزمودن او، خواستار آیتی آسمانی شدند.۱۷او افکار آنان را درک کرد و به ایشان گفت: «هر حکومتی کـه برضد خود تجزیـه شود، نابود خواهد شد، و هر خانـه‌ای کـه برضد خود تجزیـه شود، فرو‌خواهد ریخت.۱۸اگر شیطان نیز برضد خود تجزیـه شود، چگونـه حکومتش پابرجا مانَد؟ این را از آن سبب مـی‌گویم کـه ادعا مـی‌کنید من دیوها را بـه یـاری بَعَلزِبول بیرون مـی‌رانم.۱۹اگر من بـه یـاری بَعَلزِبول دیوها را بیرون مـی‌رانم، شاگردان شما بـه یـاری کـه آنـها را بیرون مـی‌کنند؟ بعد ایشان، بر شما داوری خواهند کرد.۲۰امّا اگر من بـه قدرت خدا دیوها را بیرون مـی‌رانم، یقین بدانید کـه پادشاهی خدا بـه شما رسیده است.۲۱هرگاه مردی نیرومند و مسلّح از خانۀ خود پاسداری کند، اموالش درون امان خواهد بود.۲۲امّا چونی نیرومندتر از او بر وی یورش بَرَد و چیره شود، سلاحی را کـه آن مرد بدان توکل دارد از او گرفته، غنیمت را تقسیم خواهد کرد.۲۳هر‌که با من نیست، برضد من است، و هر‌که با من جمع نکند، پراکنده سازد.

۲۴«هنگامـی کـه روح پلید ازی بیرون مـی‌آید، بـه مکانـهای خشک و بایر مـی‌رود که تا جایی به منظور استراحت بیـابد. امّا چون نمـی‌یـابد با خود مـی‌گوید: ”به خانـه‌ای کـه از آن آمدم، بازمـی‌گردم.“۲۵امّا چون بـه آنجا مـی‌رسد و خانـه را رُفته و آراسته مـی‌بیند،۲۶مـی‌رود و هفت روح بدتر از خود نیز مـی‌آورد، و همگی داخل مـی‌شوند و در آنجا سمـی‌گزینند. درون نتیجه، سرانجامِ آن شخص بدتر از حالت نخست او مـی‌شود.»

۲۷هنگامـی کـه عیسی این سخنان را مـی‌گفت، زنی از مـیان جمعیت بـه بانگ بلند گفت: «خوشابهحال زنی کـه تو را زایید و به تو شیر داد.»۲۸امّا عیسی درون پاسخ گفت: «خوشابهحال آنان کـه کلام خدا را مـی‌شنوند و آن را به‌جای مـی‌آورند.»

درخواست آیتی از عیسی

لوقا ۱۱:‏۲۹-‏۳۲ -‏ مَتّی ۱۲:‏۳۹-‏۴۲

۲۹چون بر شمار جمعیت افزوده مـی‌شد، عیسی گفت: «این نسل، نسلی هست بس شرارت‌پیشـه. خواستار آیتی هستند! امّا آیتی بـه ایشان داده نخواهد شد جز آیت یونس.۳۰زیرا همانگونـه کـه یونس آیتی بود به منظور مردم نینوا، پسر انسان نیز به منظور این نسل آیتی خواهد بود.۳۱در روز داوری، ملکۀ جنوب با این نسل بر‌خواهد خاست و محکومشان خواهد کرد، زیرا او از آن سوی دنیـا آمد که تا حکمت سلیمان را بشنود، و حال آنکهی بزرگتر از سلیمان اینجاست.۳۲مردم نینوا درون روز داوری با این نسل بر‌خواهند خاست و محکومشان خواهند کرد، زیرا آنـها درون اثر موعظۀ یونس توبه د، و حال آنکهی بزرگتر از یونس اینجاست.

چراغ بدن

لوقا ۱۱:‏۳۴ و ۳۵ -‏ مَتّی ۶:‏۲۲ و ۲۳

۳۳«هیچ‌چراغ را برنمـی‌افروزد که تا آن را پنـهان کند یـا زیر کاسه‌ای بنـهد، بلکه چراغ را بر چراغدان مـی‌گذارند که تا هر‌که داخل شود نورش را ببیند.۳۴چشم تو، چراغ بدن توست. اگر چشمت سالم باشد، تمام وجودت روشن خواهد بود. امّا اگر چشمت فاسد باشد، تمام وجودت را تاریکی فرا‌خواهد گرفت.۳۵پس بهوش باش مبادا نوری کـه در توست، تاریکی باشد.۳۶چه اگر تمام وجودت روشن باشد و هیچ جزئی از آن تاریک نباشد، آنگاه همچون زمانی کـه نورِ چراغ بر تو مـی‌تابد، به‌تمامـی درون روشنایی خواهی بود.»

سرزنش رهبران مذهبی

۳۷چون عیسی سخنان خود را به‌پایـان رسانید، یکی از فَریسیـان او را بـه صرف غذا دعوت کرد. بعد به خانۀ او رفت و بنشست.۳۸امّا فَریسی چون دید کـه عیسی دستهایش را پیش از غذا نشست، تعجب کرد.۳۹آنگاه خداوند خطاب بـه او گفت: «شما فَریسیـان بیرونِ پیـاله و بشقاب را پاک مـی‌کنید، امّا از درون آکنده از آز و خباثت هستید!۴۰ای نادانان، آیـا آن کـه بیرون را آفرید، درون را نیز نیـافرید؟۴۱پس از آنچه درون درون هست صدقه دهید که تا همـه‌چیز برایتان پاک باشد.

۴۲«وای بر شما ای فَریسیـان! شما از نعناع و سُداب و هرگونـه سبزی ده‌یک مـی‌دهید، امّا عدالت را نادیده مـی‌گیرید و از محبت خدا غافلید. اینـها را مـی‌بایست به‌جای مـی‌آوردید و آنـها را نیز فراموش نمـی‌کردید.۴۳وای بر شما ای فَریسیـان! زیرا دوست دارید درون بهترین جای کنیسه‌ها بنشینید و مردم درون کوچه و بازار شما را سلام گویند.۴۴وای بر شما! زیرا همچون گورهایی ناپیدایید کـه مردم ندانسته بر آنـها راه مـی‌روند.»

۴۵یکی از فقیـهان درون پاسخ گفت: «استاد، تو با این سخنان بـه ما نیز اهانت مـی‌کنی.»۴۶عیسی فرمود: «وای بر شما نیز، ای فقیـهان، کـه بارهایی توانفرسا بر دوش مردم مـی‌نـهید، امّا خود حاضر نیستید حتی انگشتی به منظور کمک بجنبانید.۴۷وای بر شما کـه برای پیـامبرانی کـه به‌دست پدرانتان کشته شدند، مقبره مـی‌سازید!۴۸براستی کـه اینگونـه بر کار آنـها مـهر تأیید مـی‌زنید. آنـها پیـامبران را کشتند و شما آرامگاهشان را مـی‌سازید.۴۹از این‌رو حکمت خدا مـی‌فرماید کـه ”من به منظور آنـها پیـامبران و رسولان خواهم فرستاد. امّا بعضی را خواهند کشت و بعضی را آزار خواهند رسانید.“۵۰پس، خون همۀ پیـامبرانی کـه خونشان از آغاز جهان تاکنون ریخته شده است، بر گردن این نسل خواهد بود -‏۵۱از خون هابیل که تا خون زکریـا کـه بین مذبح و محرابگاه کشته شد. آری، بـه شما مـی‌گویم کـه این نسل به منظور اینـهمـه حساب بعد خواهد داد.۵۲وای بر شما ای فقیـهان! زیرا کلید معرفت را غصب کرده‌اید. خود داخل نمـی‌شوید و داخل‌شوندگان را نیز مانع مـی‌گردید.»

۵۳چون عیسی بیرون رفت، علمای دین و فَریسیـان سخت با او بـه مخالفت برخاستند و با سؤالات بسیـار بر او تاختند۵۴و درون کمـین بودند که تا در سخنی از زبانش وی را بـه دام اندازند.

هشدار و تشویق

لوقا ۱۲:‏۲-‏۹ -‏ مَتّی ۱۰:‏۲۶-‏۳۳

۱در این هنگام، هزاران تن گرد‌آمدند، چندان کـه بر یکدیگر پا مـی‌نـهادند. عیسی نخست با شاگردان خود سخن آغاز کرد و گفت: «از خمـیرمایۀ فَریسیـان کـه همانا ریـاکاری است، دوری کنید.۲هیچ چیزِ پنـهان نیست کـه آشکار نشود و هیچ‌چیزِ پوشیده نیست کـه عیـان نگردد.۳آنچه درون تاریکی گفته‌اید، درون روشنایی شنیده خواهد شد، و آنچه پشت درهای بسته نجوا کرده‌اید، از فراز بامـها اعلام خواهد گردید.

۴«دوستان، بـه شما مـی‌گویم ازانی کـه جسم را مـی‌کُشند و بیش از این نتوانند کرد، مترسید.۵به شما نشان مـی‌دهم از کـه باید ترسید: از آن کـه پس از کشتن جسم، قدرت دارد بـه دوزخ اندازد. آری، بـه شما مـی‌گویم، از اوست کـه باید ترسید.۶آیـا پنج گنجشک بـه دو پول سیـاه فروخته نمـی‌شود؟ با اینحال، حتی یکی از آنـها نزد خدا فراموش نمـی‌گردد.۷حتی موهای سر شما به‌تمامـی شمرده شده است. بعد مترسید، زیرا ارزش شما بیش از هزاران گنجشک است.

۸«به شما مـی‌گویم، هر‌که مرا نزد مردم اقرار کند، پسر انسان نیز او را درون حضور فرشتگان خدا اقرار خواهد کرد.۹امّا هر‌که نزد مردم مرا انکار کند، درون حضور فرشتگان خدا انکار خواهد شد.۱۰هر‌که سخنی برضد پسر‌انسان گوید، آمرزیده شود، امّا هر‌که بـه روح‌القدس کفر گوید، آمرزیده نخواهد شد.۱۱چون شما را بـه کنیسه‌ها و به حضور حاکمان و صاحبمنصبان برند، نگران مباشید کـه چگونـه از خود دفاع کنید یـا چه بگویید،۱۲زیرا درون آن هنگام روح‌القدس آنچه را کـه باید بگویید بـه شما خواهد آموخت.»

مَثَل ثروتمند نادان

۱۳ناگاهی از مـیان جمعیت بـه او گفت: «استاد، بـه برادرم بگو مـیراث پدری را با من قسمت کند.»۱۴عیسی پاسخ داد: «ای مرد، چهی مرا بین شما داور یـا مُقَسِم قرار داده است؟»۱۵پس بـه مردم گفت: «بهوش باشید و از هرگونـه حرص و آز بپرهیزید، زیرا زندگی انسان به‌فزونی دارایی‌اش نیست.»۱۶سپس این مَثَل را برایشان آورد: «مردی ثروتمند از زراعت خویش محصول فراوان حاصل کرد.۱۷پس با خود اندیشید، ”چه کنم، زیرا جایی به منظور انباشتن محصول خود ندارم؟“۱۸سپس گفت: ”دانستم چه حتما کرد! انبارهای خود را خراب مـی‌کنم و انبارهایی بزرگتر مـی‌سازم، و همۀ گندم و اموال خود را درون آنـها ذخیره مـی‌کنم.۱۹آنگاه بـه خود خواهم گفت: ای جان من، به منظور سالیـان دراز اموال فراوان اندوخته‌ای. حال آسوده بزی؛ بخور و بنوش و خوش باش.“۲۰امّا خدا بـه او گفت: ”ای نادان! همـین امشب جانت را از تو خواهند ستاند. بعد آنچه اندوخته‌ای، از آنِ کـه خواهد شد؟“۲۱این هست فرجامـی کـه برای خویشتن ثروت مـی‌اندوزد، امّا به منظور خدا ثروتمند نیست.»

زندگی بدون نگرانی

لوقا ۱۲:‏۲۲-‏۳۱ -‏ مَتّی ۶:‏۲۵-‏۳۳

۲۲آنگاه عیسی خطاب بـه شاگردان خود گفت: «پس بـه شما مـی‌گویم، نگران زندگی خود مباشید کـه چه بخورید، و نـه نگران بدن خود کـه چه بپوشید.۲۳زندگی از خوراک و بدن از پوشاک مـهمتر است.۲۴کلاغها را بنگرید: نـه مـی‌کارند و نـه مـی‌دروند، نـه کاهدان دارند و نـه انبار؛ با اینـهمـه خدا بـه آنـها روزی مـی‌دهد. و شما چقدر باارزشتر از پرندگانید!۲۵کیست از شما کـه بتواند با نگرانی، ذراعی بر قامت خود بیفزاید؟۲۶پس، اگر از انجام چنین کار کوچکی ناتوانید، از چه سبب نگران مابقی هستید؟۲۷سوسنـها را بنگرید کـه چگونـه نمو مـی‌کنند؛ نـه زحمت مـی‌کشند و نـه مـی‌ریسند. بـه شما مـی‌گویم کـه حتی سلیمان نیز با همۀ شکوه و جلالش همچون یکی از آنـها آراسته نشد.۲۸پس اگر خدا علف صحرا را کـه امروز هست و فردا درون تنور افکنده مـی‌شود، چنین مـی‌پوشانَد، چقدر بیشتر شما را، ای سست‌ایمانان!۲۹پس درون پی این مباشید کـه چه بخورید یـا چه بنوشید؛ نگران اینـها مباشید.۳۰زیرا اقوام خداناشناس این دنیـا درون پی اینگونـه چیزهایند، امّا پدر شما مـی‌داند کـه به اینـهمـه نیـاز دارید.۳۱بلکه شما، درون پی پادشاهی او باشید، کـه همۀ اینـها نیز بـه شما داده خواهد شد.

۳۲«ای گلۀ کوچک، ترسان مباشید، زیرا خشنودی پدر شما این هست که پادشاهی را بـه شما عطا کند.۳۳آنچه دارید بفروشید و به فقرا بدهید؛ به منظور خود کیسه‌هایی فراهم کنید کـه پوسیده نشود، و گنجی پایـان‌ناپذیر د آسمان بیندوزید، جایی کـه نـه دزد آید و نـه بید زیـان رساند.۳۴زیرا هر‌جا گنج شماست، دلتان نیز آنجا خواهد بود.

آمادگی به منظور بازگشت مسیح

لوقا ۱۲:‏۳۵ و ۳۶ -‏ مَتّی ۲۵:‏۱-‏۱۳؛ مَرقُس ۱۳:‏۳۳-‏۳۷

لوقا ۱۲:‏۳۹ و ۴۰ و ۴۲-‏۴۶ -‏ مَتّی ۲۴:‏۴۳-‏۵۱

۳۵«کمر بـه خدمت ببندید و چراغ خویش را فروزان نگاه دارید.۳۶همچونانی باشید کـه منتظرند سرورشان از جشن عروسی بازگردد، که تا چون از راه رسد و در را کوبد، بی‌درنگ بر او بگشایند.۳۷خوشابهحال خادمانی کـه چون سرورشان بازگردد، آنان را بیدار و هشیـار یـابد. آمـین، بـه شما مـی‌گویم، خود کمر بـه خدمتشان خواهد بست؛ آری، آنان را بر سفره خواهد نشانید و پیش آمده، از ایشان پذیرایی خواهد کرد.۳۸خوشابهحال خادمانی کـه چون سرورشان از راه رسد، چه درون پاس دوّم شب، چه درون پاس سوّم، ایشان را بیدار و هشیـار یـابد.

۳۹«بدانید کـه اگر صاحبخانـه مـی‌دانست دزد درون چه ساعتی خواهد آمد، نمـی‌گذاشت بـه خانـه‌اش دستبرد زنند.۴۰پس شما نیز آماده باشید، زیرا پسر انسان درون ساعتی خواهد آمد کـه انتظار ندارید.»

۴۱پِطرُس پرسید: «سرور من، آیـا این مَثَل را به منظور ما آوردی یـا به منظور همـه؟»۴۲خداوند درون پاسخ گفت: «پس آن مباشر امـین و دانا کیست کـه اربابش او را بـه سرپرستی خادمان خانۀ خود گماشته باشد که تا سهم خوراک آنان را بموقع بدهد؟۴۳خوشابهحال آن غلام کـه چون اربابش بازگردد، او را مشغول کار بیند.۴۴یقین بدانید کـه او را بر همۀ مایملک خود خواهد گماشت.۴۵امّا اگر آن غلام با خود بیندیشد کـه ”ارباب درون آمدن تأخیر کرده،“ و به آزار خادمان و خادمـه‌ها، و خوردن و نوشیدن و مـیگساری بپردازد،۴۶آنگاه اربابش درون روزی کـه انتظار ندارد و در ساعتی کـه از آن آگاه نیست خواهد آمد و او را از مـیان دوپاره کرده، درون جایگاه خیـانتکاران خواهد افکند.

۴۷غلامـی کـه خواستِ اربابش را مـی‌داند و با اینحال، خود را به منظور انجام آن آماده نمـی‌کند، تازیـانۀ بسیـار خواهد خورد.۴۸امّا آن کـه خواست اربابش را نمـی‌داند و کاری مـی‌کند کـه سزاوار تنبیـه است، تازیـانۀ کمتر خواهد خورد. هر‌که بـه او بیشتر داده شود، از او بیشتر نیز مطالبه خواهد شد؛ و هر‌که مسئولیتش بیشتر باشد، پاسخگویی‌اش نیز بیشتر خواهد بود.

هشدار دربارۀ اختلاف و جدایی

لوقا ۱۲:‏۵۱-‏۵۳ -‏ مَتّی ۱۰:‏۳۴-‏۳۶

۴۹«من آمده‌ام که تا بر زمـین آتش افروزم، و ای کاش کـه تاکنون افروخته شده بود!۵۰امّا مرا تعمـیدی باید، و چه درون فشارم که تا به انجام رسد.۵۱آیـا گمان مـی‌برید آمده‌ام که تا صلح بـه زمـین آورم؟ نـه، بلکه آمده‌ام که تا جدایی افکنم.۵۲از این پس، مـیان پنج تن از اهل یک خانـه جدایی خواهد افتاد؛ سه علیـه دو خواهند بود و دو علیـه سه.۵۳پدر علیـه پسر و پسر علیـه پدر، مادر علیـه و علیـه مادر، مادرشوهر علیـه عروس و عروس علیـه مادرشوهر.»

تعبیر زمانـها

۵۴سپس بـه جماعت گفت: «چون بینید ابری درون مغرب پدیدار شود، بی‌درنگ مـی‌گویید: ”باران خواهد بارید،“ و باران مـی‌بارد.۵۵و چون باد جنوب وزد، مـی‌گویید: ”هوا گرم خواهد شد،“ و چنین مـی‌شود.۵۶ای ریـاکاران! شما کـه نیک مـی‌دانید چگونـه سیمای زمـین و آسمان را تعبیر کنید، چگونـه هست که از تعبیر زمان حاضر ناتوانید؟

۵۷«چرا خود دربارۀ آنچه درست هست داوری نمـی‌کنید؟۵۸هنگامـی کـه با شاکیِ خود نزد حاکم مـی‌روی، بکوش که تا در راه با او آشتی کنی، مبادا تو را نزد قاضی کشاند و قاضی تو را بـه نگهبان سپارد، و به زندان افتی.۵۹به تو مـی‌گویم کـه تا ریـال آخر را نپردازی، از زندان به‌در نخواهی آمد.»

دعوت بـه توبه

۱در همان زمان، شماری از حاضران، از جلیلیـانی با عیسی سخن گفتند کـه پیلاتُس خونشان را با خون قربانیـهایشان در‌هم آمـیخته بود.۲عیسی درون پاسخ گفت: «آیـا چون آن جلیلیـان بـه چنین روز دچار شدند، گمان مـی‌کنید از بقیۀ اهالی جلیل گناهکارتر بودند؟۳به شما مـی‌گویم کـه چنین نیست. بلکه اگر توبه نکنید، شما نیز جملگی هلاک خواهید شد.۴و آیـا گمان مـی‌کنید آن هجده تن کـه برج سْیلوحا بر آنـها افتاد و مردند، از دیگر ساکنان اورشلیم خطاکارتر بودند؟۵به شما مـی‌گویم کـه چنین نیست. بلکه اگر توبه نکنید، شما نیز جملگی هلاک خواهید شد.»

۶سپس این مَثَل را آورد: «مردی درخت انجیری درون تاکستان خود کاشت. چون خواست مـیوۀ آن را بچیند، چیزی بر آن نیـافت.۷پس بـه باغبان خود گفت: ”سه سال هست برای چیدن مـیوۀ این درخت مـی‌آیم امّا چیزی نمـی‌یـابم. آن را ببُر، که تا خاک را هدر ندهد.“۸امّا او پاسخ داد: ”سرورم، بگذار یک سال دیگر هم بماند. گِردش را خواهم کند و کودش خواهم داد.۹اگر سال بعد مـیوه آورد کـه هیچ؛ اگر نیـاورد آنگاه آن را بِبُر.“‌»

شفای زن علیل

۱۰در یکی از روزهای شَبّات، عیسی درون کنیسه‌ای تعلیم مـی‌داد.۱۱در آنجا زنی بود کـه روحی او را هجده سال علیل کرده بود. پشتش خمـیده شده بود و به‌هیچ‌روی توان راست ایستادن نداشت.۱۲چون عیسی او را دید، نزد خود فراخواند و فرمود: «ای زن، از ضعف خود خلاصی یـافتی!»۱۳سپس بر او دست نـهاد و او بی‌درنگ راست ایستاده، خدا را ستایش کرد.۱۴امّا رئیس کنیسه از اینکه عیسی درون روز شَبّات شفا داده بود، خشمگین شد و به مردم گفت: «شش روز به منظور کار دارید. درون آن روزها بیـایید و شفا بگیرید، نـه درون روز شَبّات.»۱۵خداوند درون پاسخ گفت: «ای ریـاکاران! آیـا هیچیک از شما درون روز شَبّات یـا الاغ خود را از طویله باز نمـی‌کند که تا برای آب بیرون بَرَد؟۱۶پس آیـا نمـی‌بایست این زن را کـه ابراهیم هست و شیطان هجده سال اسیرش کرده بود، درون روز شَبّات آزاد کرد؟»۱۷چون این را گفت، مخالفانش همـه شرمسار شدند، امّا جمعیت همگی از آن همـه کارهای شگفت‌آور او شادمان بودند.

مَثَل دانۀ خردل و مَثَل خمـیرمایـه

لوقا ۱۳:‏۱۸ و ۱۹ -‏ مَرقُس ۴:‏۳۰-‏۳۲

لوقا ۱۳:‏۱۸-‏۲۱ -‏ مَتّی ۱۳:‏۳۱-‏۳۳

۱۸آنگاه گفت: «پادشاهی خدا بـه چه مانَد؟ آن را بـه چه تشبیـه کنم؟۱۹همچون دانۀ خردلی هست که شخصی آن را برگرفت و در باغ خود کاشت. آن دانـه رویید و درختی شد، چنان کـه پرندگان آسمان آمدند و بر شاخه‌هایش آشیـانـه ساختند.»

۲۰باز گفت: «پادشاهی خدا را بـه چه تشبیـه کنم؟۲۱همچون خمـیرمایـه‌ای هست که زنی برگرفت و با سه کیسه آرد مخلوط کرد که تا تمامـی خمـیر ور‌آمد.»

درِ تنگ

۲۲عیسی درون راه اورشلیم، بـه شـهرها و روستاها مـی‌رفت و تعلیم مـی‌داد.۲۳در این مـیان،ی از او پرسید: «سرور من، آیـا تنـها شماری اندک از مردم نجات خواهند یـافت؟» بـه ایشان گفت:۲۴«سخت بکوشید که تا از درِ تنگ داخل شوید، زیرا بـه شما مـی‌گویم، بسیـاری خواهند کوشید که تا داخل شوند، امّا نخواهند توانست.۲۵چون صاحب‌خانـه برخیزد و در را ببندد، بیرون ایستاده، درون را خواهید کوبید و خواهید گفت: ”سرورا، درون بر ما بگشا!“ امّا او پاسخ خواهد داد: ”شما را نمـی‌شناسم؛ نمـی‌دانم از کجایید؟“۲۶خواهید گفت: ”ما با تو خوردیم و آشامـیدیم و تو درون کوچه‌های ما تعلیم مـی‌دادی.“۲۷امّا جواب خواهید شنید: ”شما را نمـی‌شناسم؛ نمـی‌دانم از کجایید؟ ای بدکاران از من دور شوید.“۲۸آنگاه درون آنجا گریـه و دندان بر هم ساییدن خواهد بود، زیرا ابراهیم و اسحاق و یعقوب و همۀ انبیـا را درون پادشاهی خدا خواهید دید، امّا خود را محروم خواهید یـافت.۲۹مردم از شرق و غرب و شمال و جنوب خواهند آمد و بر سفرۀ پادشاهی خدا خواهند نشست.۳۰آری، هستند آخرینی کـه اوّل خواهند شد، و اوّلینی کـه آخر.»

اندوه عیسی به منظور اورشلیم

لوقا ۱۳:‏۳۴ و ۳۵ -‏ مَتّی ۲۳:‏۳۷-‏۳۹

لوقا ۱۳:‏۳۴ و ۳۵ -‏ مشابه لوقا ۱۹:‏۴۱

۳۱در آن هنگام، تنی چند از فَریسیـان نزد عیسی آمدند و گفتند: «اینجا را ترک کن و به جایی دیگر برو، زیرا هیرودیس مـی‌خواهد تو را بکشد.»۳۲در جواب گفت: «بروید و به آن روباه بگویید: ”امروز و فردا دیوها را بیرون مـی‌کنم و مردم را شفا مـی‌دهم، و در روز سوّم کار خویش را به‌کمال خواهم رسانید.۳۳امّا امروز و فردا و پس‌فردا حتما به راه خود ادامـه دهم، زیرا ممکن نیست نبی بیرون از اورشلیم کشته شود.“۳۴ای اورشلیم، ای اورشلیم، ای قاتل پیـامبران و سنگسارکنندۀ رسولانی کـه نزدت فرستاده مـی‌شوند! چند بار خواستم همچون مرغی کـه جوجه‌هایش را زیر بالهای خود جمع مـی‌کند، فرزندان تو را گرد‌آورم، امّا نخواستی.۳۵اینک خانۀ شما بـه خودتان ویران واگذاشته مـی‌شود. و به شما مـی‌گویم کـه دیگر مرا نخواهید دید که تا روزی کـه بگویید: ”خجسته باد او کـه به نام خداوند مـی‌آید.“»

عیسی درون خانۀ فَریسی

لوقا ۱۴:‏۸-‏۱۰ -‏ مشابه امثال ۲۵:‏۶ و ۷

۱در یکی از روزهای شَبّات کـه عیسی به منظور صرف غذا بـه خانۀ یکی از رهبران فَریسیـان رفته بود، حاضران به‌دقّت او را زیر نظر داشتند.۲مقابل او مردی بود کـه بدنش آب آورده بود.۳عیسی از فقیـهان و فَریسیـان پرسید: «آیـا شفا درون روز شَبّات جایز هست یـا نـه؟»۴آنان خاموش ماندند. بعد عیسی آن مرد را گرفته، شفا داد و مرخص فرمود.۵سپس رو بـه آنان کرد و پرسید: «کیست از شما کـه پسر یـاش درون روز شَبّات درون چاه افتد و بی‌درنگ آن را بیرون نیـاوَرَد؟»۶آنان پاسخی نداشتند.

۷چون عیسی دید مـیهمانان چگونـه صدر مجلس را به منظور خود اختیـار مـی‌کنند، این مَثَل را برایشان آورد:۸«چونی تو را بـه مجلس عروسی دعوت کند، بر صدر مجلس ن، زیرا شایدی سرشناس‌تر از تو دعوت شده باشد.۹در آن صورت مـیزبانی کـه هر دوی شما را دعوت کرده است، خواهد آمد و به تو خواهد گفت: ”جایت را بـه این شخص بده.“ ناگزیر با سرافکندگی پایین مجلس خواهی نشست.۱۰بلکه هرگاهی مـیهمانت کند، برو و در پایینترین جای مجلس بنشین، که تا چون مـیزبان آید، تو را گوید: ”دوست من، بفرما جای بالاتری بنشین.“ آنگاه نزد دیگر مـیهمانان سرافراز خواهی شد.۱۱زیرا هر‌که خود را بزرگ سازد، خوار خواهد شد، و هر‌که خود را خوار سازد، سرافراز خواهد گردید.»

۱۲سپس عیسی بـه مـیزبانش گفت: «چون ضیـافتِ ناهار یـا شام مـی‌دهی، دوستان و برادران و خویشان و همسایگان ثروتمند خویش را دعوت مکن؛ زیرا آنان نیز تو را دعوت خواهند کرد و بدینسان عوض خواهی یـافت.۱۳پس چون مـیهمانی مـی‌دهی، فقیران و معلولان و لنگان و کوران را دعوت کن۱۴که مبارک خواهی بود؛ زیرا آنان را چیزی نیست کـه در عوض بـه تو بدهند، و پاداش خود را درون قیـامت پارسایـان خواهی یـافت.»

مَثَل ضیـافت بزرگ

لوقا ۱۴:‏۱۶-‏۲۴ -‏ مشابه مَتّی ۲۲:‏۲-‏۱۴

۱۵چون یکی از مـیهمانان کـه با عیسی همسفره بود این را شنید، گفت: «خوشابهحال آن کـه در ضیـافت پادشاهی خدا نان خورَد.»۱۶عیسی درون پاسخ گفت: «شخصی ضیـافتی بزرگ ترتیب داد و بسیـاری را دعوت کرد.۱۷چون وقت شام فرارسید، خادمش را فرستاد که تا دعوت‌شدگان را گوید، ”بیـایید کـه همـه‌چیز آماده است.“۱۸امّا آنـها هر یک عذری آوردند. یکی گفت: ”مزرعه‌ای خریده‌ام کـه باید بروم آن را ببینم. تمنا اینکه معذورم بداری.“۱۹دیگری گفت: ”پنج جفت خریده‌ام، و هم‌اکنون درون راهم که تا آنـها را بیـازمایم. تمنا دارم معذورم بداری.“۲۰سوّمـی نیز گفت: ”تازه زن گرفته‌ام، و از این‌رو نمـی‌توانم بیـایم.“۲۱پس خادم بازگشت و سرور خود را آگاه ساخت. مـیزبان خشمگین شد و به خادم دستور داد بـه کوچه و بازار شـهر بشتابد و فقیران و معلولان و کوران و لنگان را بیـاورد.۲۲خادم گفت: ”سرور من، دستورت را انجام دادم، امّا هنوز جا هست.“۲۳پس آقایش گفت: ”به جاده‌ها و کوره‌راههای بیرونِ شـهر برو و به‌اصرار مردم را بـه ضیـافت من بیـاور که تا خانـه‌ام پر شود.۲۴به شما مـی‌گویم کـه هیچ‌یک از دعوت شدگان، شام مرا نخواهند چشید.“‌»

بهای پیروی از مسیح

۲۵جمعیتی انبوه عیسی را همراهی مـی‌کرد. او رو بدیشان کرد و گفت:۲۶«هر‌که نزد من آید و از پدر و مادر، زن و فرزند، برادر و ، و حتی از جان خود نفرت ندارد، شاگرد من نتواند بود.۲۷و هر‌که صلیب خود را بر دوش نکشد و از پی من نیـاید، شاگرد من نتواند بود.

۲۸کیست از شما کـه قصد بنای برجی داشته باشد و نخست ننشیند که تا هزینۀ آن را برآوُرد کند و ببیند آیـا توان تکمـیل آن را دارد یـا نـه؟۲۹زیرا اگر پی آن را بگذارد امّا از تکمـیل بنا درماند، هر‌که بیند، استهزا کرده،۳۰گوید: ”این شخص ساختن بنایی را آغاز کرد، امّا از تکمـیل آن درمانده است!“

۳۱و یـا کدام پادشاه هست که راهیِ جنگ با پادشاهی دیگر شود، بی‌آنکه نخست بنشیند و بیندیشد کـه آیـا با ده هزار سرباز مـی‌تواند بـه رویـاروییِی رود کـه با بیست هزار سرباز بـه جنگ او مـی‌آید؟۳۲و اگر بیند کـه او را توان رویـارویی نیست، آنگاه که تا سپاه دشمن دور است، سخنگویی خواهد فرستاد که تا جویـای شرایط صلح شود.۳۳به همـینسان، هیچیک از شما نیز که تا از تمام دارایی خود دست نشوید، شاگرد من نتواند بود.

۳۴«نمک نیکوست، امّا اگر خاصیتش را از دست بدهد، چگونـه مـی‌توان آن را باز نمکین ساخت؟۳۵نـه بـه کار زمـین مـی‌آید و نـه درخور کُپّۀ کود است؛ بلکه آن را دور مـی‌ریزند. هر‌که گوش شنوا دارد، بشنود!»

مَثَلِ گمشده

لوقا ۱۵:‏۴-‏۷ -‏ مَتّی ۱۸:‏۱۲-‏۱۴

۱و امّا خراجگیران و گناهکاران جملگی نزد عیسی گرد‌مـی‌آمدند که تا سخنانش را بشنوند.۲امّا فَریسیـان و علمای دین همـهمـه‌کنان مـی‌گفتند: «این مردْ گناهکاران را مـی‌پذیرد و با آنان همسفره مـی‌شود.»

۳پس عیسی این مَثَل را برایشان آورد:۴«کیست از شما کـه صد داشته باشد و چون یکی از آنـها گم شود، آن نود و نـه را درون صحرا نگذارد و در پی آن گمشده نرود که تا آن را بیـابد؟۵و چون گمشده را یـافت، آن را با شادی بر دوش مـی‌نـهد۶و بـه خانـه آمده، دوستان و همسایگان را فرامـی‌خواند و مـی‌گوید: ”با من شادی کنید، زیرا گمشدۀ خود را بازیـافتم.“۷به شما مـی‌گویم، بـه همـینسان به منظور یک گناهکار کـه توبه مـی‌کند، جشن و سرور عظیمتری درون آسمان بر‌پا مـی‌شود که تا برای نود و نـه پارسا کـه نیـاز بـه توبه ندارند.

مَثَل سکۀ گمشده

۸«و یـا کدام زن هست که ده سکۀ نقره داشته باشد و چون یکی از آنـها گم شود، چراغی برنیفروزد و خانـه را نروبد و تا آن را نیـافته، از جُستن بازنایستد؟۹و چون آن را یـافت، دوستان و همسایگان را فرامـی‌خواند و مـی‌گوید: ”با من شادی کنید، زیرا سکۀ گمشدۀ خود را بازیـافتم.“۱۰به شما مـی‌گویم، بـه همـینسان، به منظور توبۀ یک گناهکار، درون حضور فرشتگان خدا جشن و سرور بر‌پا مـی‌شود.»

مَثَلِ پسر گمشده

۱۱سپس ادامـه داد و فرمود: «مردی را دو پسر بود.۱۲روزی پسر کوچک بـه پدر خود گفت: ”ای پدر، سهمـی را کـه از دارایی تو بـه من خواهد رسید، اکنون بـه من بده.“ بعد پدر دارایی خود را بین آن دو تقسیم کرد.۱۳پس از چندی، پسر کوچکتر آنچه داشت گرد‌آورد و راهی دیـاری دوردست شد و ثروت خویش را درون آنجا بـه عیـاشی بر‌‌باد داد.۱۴چون هرچه داشت خرج کرد، قحطی شدید درون آن دیـار آمد و او سخت بـه تنگدستی افتاد.۱۵از این‌رو، خدمتگزاریِ یکی از مردمان آن سامان را پیشـه کرد، و او وی را بـه خوکبانی درون مزرعۀ خویش گماشت.۱۶پسر آرزو داشت شکم خود را با خوراک خوکها سیر کند، امّا هیچ‌به او چیزی نمـی‌داد.۱۷سرانجام بـه خود آمد و گفت: ”ای بسا کارگران پدرم خوراک اضافی نیز دارند و من اینجا از فرط گرسنگی تلف مـی‌شوم.۱۸پس برمـی‌خیزم و نزد پدر مـی‌روم و مـی‌گویم: «پدر، بـه آسمان و به تو گناه کرده‌ام.۱۹دیگر شایسته نیستم پسرت خوانده شوم. با من همچون یکی از کارگرانت رفتار کن.»“

۲۰پس برخاست و راهی خانۀ پدر شد. امّا هنوز دور بود کـه پدرش او را دیده، دل بر وی بسوزاند و شتابان به‌سویش دویده، درون آغوشش کشید و غرق بوسه‌اش کرد.۲۱پسر گفت: ”پدر، بـه آسمان و به تو گناه کرده‌ام. دیگر شایسته نیستم پسرت خوانده شوم.“۲۲امّا پدر بـه خدمتکارانش گفت: ”بشتابید! بهترین جامـه را بیـاورید و به او بپوشانید. انگشتری بر انگشتش و کفش به‌پاهایش کنید.۲۳گوسالۀ پرواری آورده، سر ببرید که تا بخوریم و جشن بگیریم.۲۴زیرا این پسر من مرده بود، زنده شد؛ گم شده بود، یـافت شد!“ بعد به جشن و سرور پرداختند.

۲۵«و امّا پسر بزرگتر درون مزرعه بود. چون بـه خانـه نزدیک شد و صدای ساز و آواز شنید،۲۶یکی از خدمتکاران را فراخواند و پرسید: ”چه خبر است؟“۲۷خدمتکار پاسخ داد: ”برادرت آمده و پدرت گوسالۀ پرواری سر بریده، زیرا پسرش را به‌سلامت بازیـافته است.“۲۸چون این را شنید، برآشفت و نخواست بـه خانـه درآید. بعد پدر بیرون آمد و به او التماس کرد.۲۹امّا او درون جواب پدر گفت: ”اینک سالهاست تو را چون غلامان خدمت کرده‌ام و هرگز از فرمانت سر نپیچیده‌ام. امّا تو هرگز حتی بزغاله‌ای بـه من ندادی که تا با دوستانم ضیـافتی به‌پا کنم.۳۰و حال کـه این پسرت بازگشته است، پسری کـه دارایی تو را با روسپیـها بر باد داده، برایش گوسالۀ پرواری سر بریده‌ای!“۳۱پدر گفت: ”پسرم، تو همواره با من هستی، و هرآنچه دارم، مال توست.۳۲امّا اکنون حتما جشن بگیریم و شادی کنیم، زیرا این برادر تو مرده بود، زنده شد؛ گم شده بود، یـافت شد!“‌»

مَثَل مباشر زیرک

۱آنگاه عیسی بـه شاگردان خود گفت: «توانگری را مباشری بود. چون شکایت بـه او رسید کـه مباشر اموال او را بر‌‌باد مـی‌دهد،۲وی را فراخواند و پرسید: ”این چیست کـه دربارۀ تو مـی‌شنوم؟ حساب خود بازپس ده کـه دیگر مباشر من نتوانی بود.“

۳مباشر با خود اندیشید: ”چه کنم؟ ارباب مـی‌خواهد از کار برکنارم کند. یـارای زمـین‌کندن ندارم و از گدایی نیز عار دارم.۴دانستم چه حتما کرد که تا چون از مباشرت برکنار شدم،انی باشند کـه مرا درون خانـه‌هایشان بپذیرند.“۵پس، بدهکاران ارباب خویش را یک بـه یک بـه حضور فراخواند. از اوّلی پرسید: ”چقدر بـه سرورم بدهکاری؟“۶پاسخ داد: ”صد خمره روغن زیتون.“ گفت: ”بگیر، این حساب توست. بنشین و رقم آن را عوض کن و بنویس پنجاه خمره!“۷سپس از دوّمـی پرسید: ”تو چقدر بدهکاری؟“ پاسخ داد: ”صد خروار گندم.“ گفت: ”بگیر، این حساب توست. رقم آن را عوض کن و بنویس هشتاد خروار!“

۸ارباب، مباشرِ متقلب را تحسین کرد، زیرا عاقلانـه عمل کرده بود؛ چرا‌که فرزندان این عصر درون مناسبات خود با همعصران خویش از فرزندان نور عاقلترند.۹به شما مـی‌گویم کـه مال این دنیـای فاسد را به منظور یـافتن دوستان صرف کنید که تا چون از آن مال اثری نماند، شما را درون خانـه‌های جاودانی بپذیرند.

۱۰«آن کـه در امور کوچک امـین باشد، درون امور بزرگ نیز امـین خواهد بود، و آن کـه در امور کوچک امـین نباشد، درون امور بزرگ نیز امـین نخواهد بود.۱۱پس اگر درون به‌کار بردن مال این دنیـای فاسد امـین نباشید، کیست کـه مال حقیقی را بـه شما بسپارد؟۱۲و اگر درون به‌کار بردن مال دیگری امـین نباشید، کیست کـه مال خود شما را بـه شما بدهد؟۱۳هیچ غلامـی دو ارباب را خدمت نتواند کرد، زیرا یـا از یکی نفرت خواهد داشت و به دیگری مـهر خواهد ورزید، و یـا سرسپردۀ یکی خواهد بود و دیگری را خوار خواهد شمرد. نمـی‌توانید هم بندۀ خدا باشید، هم بندۀ پول.»

۱۴فَریسیـانِ پولدوست با شنیدن این سخنان، عیسی را بـه ریشخند گرفتند.۱۵به آنـها گفت: «شما آنانید کـه خویشتن را بـه مردم پارسا مـی‌نمایید، امّا خدا از دلتان آگاه است. آنچه مردم ارج بسیـارش نـهند، درون نظر خدا ناپسند است!

۱۶«تورات و انبیـا که تا زمان یحیی بود. از آن پس، بـه پادشاهی خدا بشارت داده مـی‌شود و هر‌به جَبر و زور راه خود بدان مـی‌گشاید.۱۷با این حال، آسانتر هست آسمان و زمـین از مـیان برود که تا اینکه نقطه‌ای از تورات فرو‌افتد!

۱۸«هر‌که زن خویش را طلاق دهد و زنی دیگر اختیـار کند، زنا کرده است، و نیز هر‌که زنی طلاق داده شده را بـه زنی بگیرد، مرتکب زنا شده است.»

توانگر و ایلعازَر فقیر

۱۹«توانگری بود کـه جامـه از ارغوان و کتان لطیف به‌تن مـی‌کرد و همـه‌روزه بـه خوشگذرانی مشغول بود.۲۰فقیری ایلعازَر نام را بر درِ خانۀ او مـی‌نـهادند کـه بدنش پوشیده از جراحت بود.۲۱ایلعازَر آرزو داشت با خرده‌های غذا کـه از سفرۀ آن توانگر فرو‌مـی‌افتاد، خود را سیر کند. حتی سگان نیز مـی‌آمدند و زخمـهایش را مـی‌د.۲۲باری، آن فقیر مُرد و فرشتگان او را بـه جوار ابراهیم بردند. توانگر نیز مُرد و او را دفن د.۲۳امّا چون چشم درون جهان مردگان گشود، خود را درون عذاب یـافت. از دور، ابراهیم را دید و ایلعازَر را درون جوارش.۲۴پس با صدای بلند گفت: ”ای پدر من ابراهیم، بر من ترحم کن و ایلعازَر را بفرست که تا نوک انگشت خود را درون آب تَر کند و زبانم را خنک سازد، زیرا درون این آتش عذاب مـی‌کشم.“۲۵امّا ابراهیم پاسخ داد: ”ای فرزند، به‌یـاد‌آر کـه تو درون زندگی، از هر‌چیز خوب بهره‌مند شدی، حال‌آنکه چیزهای بد نصیب ایلعازَر شد. اکنون او اینجا درون آسایش هست و تو درون عذاب.۲۶از این گذشته، بین ما و شما پرتگاهی هست؛ آنان کـه بخواهند از اینجا نزد تو آیند نتوانند، و آنان نیز کـه آنجایند نتوانند نزد ما آیند.“۲۷گفت: ”پس، ای پدر، تمنا اینکه ایلعازَر را بـه خانۀ پدرم بفرستی،۲۸زیرا مرا پنج برادر است. او را بفرست که تا برادرانم را هشدار دهد، مبادا آنان نیز بـه این مکان عذاب درافتند.“۲۹ابراهیم پاسخ داد: ”آنـها موسی و انبیـا را دارند، بعد به سخنان ایشان گوش فرادهند.“۳۰گفت: ”نـه، ای پدر ما ابراهیم، بلکه اگری از مردگان نزد آنـها برود، توبه خواهند کرد.“۳۱ابراهیم بـه او گفت: ”اگر بـه موسی و انبیـا گوش نسپارند، حتی اگری از مردگان زنده شود، مجاب نخواهند شد.“‌»

بخشایش، ایمان، وظیفه

۱آنگاه بـه شاگردان خود گفت: «از لغزشـها گریزی نیست، امّا وای بری کـه آنـها را سبب گردد.۲او را بهتر آن مـی‌بود کـه سنگ آسیـایی بـه گردنش بیـاویزند و به دریـا افکنند که تا اینکه سبب لغزش یکی از این کوچکان شود.۳پس مراقب خود باشید. اگر برادرت گناه کند، او را توبیخ کن، و اگر توبه کرد، ببخشایش.۴اگر هفت بار درون روز بـه تو گناه ورزد، و هفت بار نزد تو بازآید و گوید: ”توبه مـی‌کنم،“ او را ببخشا.»

۵رسولان بـه خداوند گفتند: «ایمان ما را بیفزا!»۶خداوند پاسخ داد: «اگر ایمانی بـه کوچکی دانۀ خردل داشته باشید، مـی‌توانید بـه این درخت توت بگویید از ریشـه برآمده درون دریـا کاشته شود، و از شما فرمان خواهد برد.

۷«کیست از شما کـه چون خدمتکارش از شخم زدن یـا چرانیدن ان درون صحرا بازگردد، او را گوید: ”بیـا، بنشین و بخور“؟۸آیـا نخواهد گفت: ”شام مرا آماده کن و کمر بـه پذیرایی‌ام بربند که تا بخورم و بیـاشامم، و بعد تو بخور و بیـاشام“؟۹آیـا منّت از خدمتکار خود خواهد برد کـه فرمانش را به‌جای آورده است؟۱۰پس، شما نیز چون آنچه بـه شما فرمان داده شده است، به‌جای آوردید، بگویید: ”خدمتکارانی نالایقیم و تنـها انجام وظیفه کرده‌ایم.“‌»

شفای ده جذامـی

۱۱عیسی بر سر راه خود بـه اورشلیم، از حدّ سامره و جلیل مـی‌گذشت.۱۲پس چون بـه دهی وارد مـی‌شد، ده جذامـی بـه او برخوردند. آنـها دور ایستاده۱۳با صدای بلند فریـاد برآوردند: «ای عیسی، ای استاد، بر ما ترحم کن.»۱۴چون عیسی آنـها را دید، گفت: «بروید و خود را بـه کاهن بنمایید.» آنـها به‌راه افتادند و در مـیانۀ راه از جذام پاک شدند.۱۵یکی از آنـها چون دید شفا یـافته است، درون حالی کـه با صدای بلند خدا را ستایش مـی‌کرد، بازگشت۱۶و خود را به‌پای عیسی افکند و او را سپاس گفت. آن جذامـی سامری بود.۱۷عیسی فرمود: «مگر آن ده تن همـه پاک نشدند؟ بعد نُه تن دیگر کجایند؟۱۸آیـا به‌جز این غریبه،ی دیگر بازنگشت که تا خدا را سپاس گوید؟»۱۹سپس بـه او گفت: «برخیز و برو، ایمانت تو را شفا داده است.»

آمدن پادشاهی خدا

لوقا ۱۷:‏۲۶ و ۲۷ -‏ مَتّی ۲۴:‏۳۷-‏۳۹

۲۰عیسی درون پاسخ فَریسیـان کـه پرسیده بودند پادشاهی خدا کی خواهد آمد، گفت: «آمدن پادشاهی خدا را نمـی‌توان بـه مشاهده دریـافت،۲۱وی نخواهد گفت اینجا یـا آنجاست، زیرا پادشاهی خدا درون مـیان شماست.»

۲۲سپس بـه شاگردان گفت: «زمانی مـی‌آید کـه آرزو خواهید کرد یکی از روزهای پسر انسان را ببینید، امّا نخواهید دید.۲۳مردم بـه شما خواهند گفت: ”او اینجاست،“ یـا ”او آنجاست.“ امّا درون پی آنـها مروید.۲۴زیرا همچنانکه صاعقه درون یک آن مـی‌درخشد و آسمان را از کران که تا کران روشن مـی‌کند، پسر انسان نیز درون روز خود چنین خواهد بود.۲۵امّا نخست مـی‌باید رنج بسیـار کشد و از سوی این نسل طرد شود.۲۶روزهای پسر انسان همچون روزهای نوح خواهد بود.۲۷مردم مـی‌خوردند و مـی‌نوشیدند و زن مـی‌گرفتند و شوهر مـی‌د که تا آن روز کـه نوح بـه کشتی درآمد. آنگاه سیل برخاست و همـه را هلاک کرد.۲۸در زمان لوط نیز چنین بود. مردم سرگرم خوردن و نوشیدن و خرید و فروش و زراعت و عمارت بودند.۲۹امّا روزی کـه لوط سُدوم را ترک گفت، آتش و گوگرد از آسمان بارید و همـه را هلاک کرد.۳۰روز ظهور پسر انسان بـه همـینگونـه خواهد بود.۳۱در آن روز،ی کـه بر بام خانـه‌اش باشد و اثاثه‌اش درون درون خانـه، به منظور برداشتن آنـها فرود نیـاید. و آن کـه در مزرعه باشد نیز بـه خانـه بازنگردد.۳۲زن لوط را به‌یـاد‌آرید!۳۳هر‌که بخواهد جان خویش را حفظ کند، آن را از دست خواهد داد، و هر‌که جان خویش را از دست بدهد، آن را محفوظ خواهد داشت.۳۴به شما مـی‌گویم، درون آن شب از دو تن کـه بر یک بسترند، یکی برگرفته و دیگری واگذاشته خواهد شد.۳۵و از دو زن کـه در یک جا گندم آسیـا مـی‌کنند، یکی برگرفته و دیگری واگذاشته خواهد شد. ۳۶[نیز از دو مرد کـه در مزرعه‌اند، یکی برگرفته و دیگری واگذاشته خواهد شد.]»۳۷پرسیدند: «کجا، ای خداوند؟» پاسخ گفت: «هر‌جا لاشـه‌ای باشد، لاشخوران درون آنجا گرد‌مـی‌آیند!»

مَثَل بیوه‌زن سمج

۱عیسی به منظور شاگردان مَثَلی آورد که تا نشان دهد کـه باید همـیشـه دعا کنند و هرگز دلسرد نشوند.۲فرمود: «در شـهری قاضی‌ای بود کـه نـه از خدا باکی داشت، نـه بـه خلق خدا توجهی.۳در همان شـهر بیوه‌زنی بود کـه پیوسته نزدش مـی‌آمد و از او مـی‌خواست دادش از دشمن بستاند.۴قاضی چندگاهی بـه او اعتنا نکرد. امّا سرانجام با خود گفت: ”هرچند از خدا باکی ندارم و به خلق خدا نیز بی‌توجهم،۵امّا چون این بیوه‌زن مدام زحمتم مـی‌دهد، دادش مـی‌ستانم، مبادا پیوسته بیـاید و مرا به‌ستوه آورد!“‌»۶آنگاه خداوند فرمود: «شنیدید این قاضی بی‌انصاف چه گفت؟۷حال، آیـا خدا بـه دادِ برگزیدگان خود کـه روز و شب بـه درگاه او فریـاد برمـی‌آورند، نخواهد رسید؟ آیـا این کار را همچنان بـه تأخیر خواهد افکند؟۸به شما مـی‌گویم کـه بزودی بـه داد ایشان خواهد رسید. امّا هنگامـی کـه پسر انسان آید، آیـا ایمان بر زمـین خواهد یـافت؟»

مَثَل فَریسی و خراجگیر

۹آنگاه به منظور برخی کـه از پارسایی خویش مطمئن بودند و بر دیگران بـه دیدۀ تحقیر مـی‌نگریستند، این مَثَل را آورد:۱۰«دو تن به منظور عبادت بـه معبد رفتند، یکی فَریسی، دیگری خراجگیر.۱۱فَریسی ایستاد و با خود چنین دعا کرد: ”خدایـا، تو را شکر مـی‌گویم کـه همچون دیگر مردمان دزد و بدکاره و زناکار نیستم، و نـه مانند این خراجگیرم.۱۲دو بار درون هفته روزه مـی‌گیرم و از هرچه به‌دست مـی‌آورم، ده‌یک مـی‌دهم.“۱۳امّا آن خراجگیر دور ایستاد و نخواست حتی چشمان خود را به‌سوی آسمان بلند کند، بلکه بر سینۀ خود مـی‌کوفت و مـی‌گفت: ”خدایـا، بر منِ گناهکار رحم کن.“۱۴به شما مـی‌گویم کـه این مرد، و نـه آن دیگر، پارسا شمرده شده بـه خانـه رفت. زیرا هر‌که خود را برافرازد، خوار خواهد شد، و هر‌که خود را خوار سازد، سرافراز خواهد گردید.»

عیسی و کودکان

لوقا ۱۸:‏۱۵-‏۱۷ -‏ مَتّی ۱۹:‏۱۳-‏۱۵؛ مَرقُس ۱۰:‏۱۳-‏۱۶

۱۵مردم حتی نوزادان را نزد عیسی مـی‌آوردند که تا بر آنـها دست بگذارد. شاگردان چون این را دیدند، مردم را سرزنش د.۱۶امّا عیسی آنان را نزد خود فراخواند و گفت: «بگذارید کودکان نزد من آیند؛ ایشان را بازمدارید، زیرا پادشاهی خدا از آنِ چنینان است.۱۷آمـین، بـه شما مـی‌گویم، هر‌که پادشاهی خدا را همچون کودکی نپذیرد، هرگز بدان راه نخواهد یـافت.»

رئیس ثروتمند

لوقا ۱۸:‏۱۸-‏۳۰ -‏ مَتّی ۱۹:‏۱۶-‏۲۹؛ مَرقُس ۱۰:‏۱۷-‏۳۰

۱۸یکی از رئیسان از او پرسید: «استاد نیکو، چه کنم که تا وارث حیـات جاویدان شوم؟»۱۹عیسی پاسخ داد: «چرا مرا نیکو مـی‌خوانی؟ هیچ‌نیکو نیست جز خدا فقط.۲۰احکام را مـی‌دانی: زنا مکن، قتل مکن، دزدی مکن، شـهادت دروغ مده، پدر و مادر خود را گرامـی‌دار.»۲۱گفت: «همۀ اینـها را از کودکی به‌جا آورده‌ام.»۲۲عیسی چون این را شنید، گفت: «هنوز یک چیز کم داری؛ آنچه داری بفروش و بهایش را مـیان تنگدستان تقسیم کن، کـه در آسمان گنج خواهی داشت. آنگاه بیـا و از من پیروی کن.»۲۳آن مرد چون این را شنید، اندوهگین شد، زیرا ثروت بسیـار داشت.۲۴عیسی بـه او نگاه کرد و گفت: «چه دشوار هست راه یـافتن ثروتمندان بـه پادشاهی خدا!۲۵گذشتن شتر از سوزن آسانتر هست از راهیـابی شخص ثروتمند بـه پادشاهی خدا.»

۲۶کسانی کـه این را شنیدند، پرسیدند: «پس چهی مـی‌تواند نجات یـابد؟»۲۷فرمود: «آنچه به منظور انسان ناممکن است، به منظور خدا ممکن است.»

۲۸پِطرُس گفت: «ما کـه خانـه و کاشانۀ خود را ترک گفتیم که تا از تو پیروی کنیم!»۲۹عیسی بـه ایشان گفت: «آمـین، بـه شما مـی‌گویم،ی نیست کـه خانـه یـا زن یـا برادران یـا والدین یـا فرزندان را به‌خاطر پادشاهی خدا ترک کند،۳۰و درون همـین عصر چند برابر به‌دست نیـاورد، و در عصر آینده نیز از حیـات جاویدان بهره‌مند نگردد.»

پیشگویی مجدد عیسی دربارۀ مرگ و رستاخیز خود

لوقا ۱۸:‏۳۱-‏۳۳ -‏ مَتّی ۲۰:‏۱۷-‏۱۹؛ مَرقُس ۱۰:‏۳۲-‏۳۴

۳۱آنگاه آن دوازده تن را بـه کناری کشید و به ایشان گفت: «اینک بـه اورشلیم مـی‌رویم. درون آنجا هرآنچه انبیـا دربارۀ پسر انسان نوشته‌اند، به‌انجام خواهد رسید.۳۲زیرا او را بـه غیریـهودیـان خواهند سپرد. آنـها او را استهزا و توهین خواهند کرد و آب‌دهان بر او انداخته، تازیـانـه‌اش خواهند زد و خواهند کشت.۳۳امّا درون روز سوّم بر‌خواهد خاست.»۳۴شاگردان هیچ‌یک از اینـها را درک ند. معنی سخن او از آنان پنـهان بود و درنیـافتند دربارۀ چه سخن مـی‌گوید.

شفای فقیر نابینا

لوقا ۱۸:‏۳۵-‏۴۳ -‏ مَتّی ۲۰:‏۲۹-‏۳۴؛ مَرقُس ۱۰:‏۴۶-‏۵۲

۳۵چون نزدیک اَریحا رسید، مردی نابینا بر کنار راه نشسته بود و گدایی مـی‌کرد.۳۶چون صدای جمعیتی را کـه از آنجا مـی‌گذشت شنید، پرسید: «چه خبر است؟»۳۷گفتند: «عیسای ناصری درون گذر است.»۳۸او فریـاد برکشید: «ای عیسی، پسر داوود، بر من ترحم کن!»۳۹کسانی کـه پیشاپیش جمعیت مـی‌رفتند، عتابش د و خواستند خاموش باشد. امّا او بیشتر فریـاد برآورد که: «ای پسر داوود، بر من ترحم کن!»۴۰آنگاه عیسی بازایستاد و امر فرمود آن مرد را نزد او بیـاورند. چون نزدیک آمد، عیسی از او پرسید:۴۱«چه مـی‌خواهی برایت م؟» گفت: «سرور من، مـی‌خواهم بینا شوم.»۴۲عیسی بـه او گفت: «بینا شو! ایمانت تو را شفا داده است.»۴۳کور همان‌دم بینایی خود را بازیـافت و خدا را سپاس‌گویـان، از پی عیسی شتافت. مردم چون این را دیدند، همگی خدا را سپاس گفتند.

زَکّای خراجگیر

۱عیسی بـه اَریحا درآمد و از مـیان شـهر مـی‌گذشت.۲در آنجا توانگری بود، زَکّا نام، رئیس خراجگیران.۳او مـی‌خواست ببیند عیسی کیست، امّا از کوتاهی قامت و ازدحام جمعیت نمـی‌توانست.۴از این‌رو، پیش دوید و از درخت چناری بالا رفت که تا او را ببیند، زیرا عیسی از آن راه مـی‌گذشت.۵چون عیسی بـه آن مکان رسید، بالا نگریست و به او گفت: «زَکّا، بشتاب و پایین بیـا کـه امروز حتما در خانۀ تو بمانم.»۶زَکّا بی‌درنگ پایین آمد و با شادی او را پذیرفت.۷مردم چون این را دیدند، همگیبه شکایت گشودند که: «به خانۀ گناهکاری بـه مـیهمانی رفته است.»۸و امّا زَکّا از جا برخاست و به خداوند گفت: «‌سرور من، اینک نصف اموال خود را بـه فقرا مـی‌بخشم، و اگر چیزی بـه ناحق ازی گرفته باشم، چهار برابر بـه او بازمـی‌گردانم.»۹عیسی فرمود: «امروز نجات بـه این خانـه آمده است، چرا‌که این مرد نیز فرزند ابراهیم است.۱۰زیرا پسر انسان آمده که تا گمشده را بجوید و نجات بخشد.»

مَثَل پادشاه و ده خادم

لوقا ۱۹:‏۱۲-‏۲۷ -‏ مشابه مَتّی ۲۵:‏۱۴-‏۳۰

۱۱در همان‌حال کـه آنان بـه این سخنان گوش فرامـی‌دادند، عیسی درون ادامۀ سخن، مَثَلی آورد، زیرا نزدیک اورشلیم بود و مردم گمان مـی‌د پادشاهی خدا درون همان زمان ظهور خواهد کرد.۱۲پس گفت: «نجیب‌زاده‌ای بـه سرزمـینی دوردست رفت که تا به مقام شاهی منصوب شود و سپس بازگردد.۱۳پس، ده تن از خادمان خود را فراخواند و به هر‌یک سکه‌ای طلا داد و گفت: ”تا بازگشت من با این پول تجارت کنید.“۱۴امّا مردمانی کـه قرار بود بر ایشان حکومت کند، از وی نفرت داشتند؛ آنان از بعد او قاصدانی فرستادند با این پیغام که: ”ما نمـی‌خواهیم این شخص بر ما حکومت کند.“۱۵با اینـهمـه، او بـه مقام شاهی منصوب شد و به ولایت خویش بازگشت. بعد فرمود خادمانی را کـه به ایشان سرمایـه داده بود، فراخوانند که تا دریـابد هر‌یک چقدر سود کرده است.۱۶اوّلی آمد و گفت: ”سرورا، سکۀ تو ده سکۀ دیگر سود آورده است.“۱۷به او گفت: ”آفرین، ای خادم نیکو! چون درون اندک امـین بودی، حکومت ده شـهر را بـه تو مـی‌سپارم.“۱۸دوّمـی آمد و گفت: ”سرورا، سکۀ تو پنج سکۀ دیگر سود آورده است.“۱۹به او نیز گفت: ”بر پنج شـهر حکمرانی کن.“۲۰سپس دیگری آمد و گفت: ”سرورا، اینک سکۀ تو! آن را درون پارچه‌ای پیچیده، نگاه داشتم.۲۱زیرا از تو مـی‌ترسیدم، چون مردی سختگیری. آنچه نگذاشته‌ای، برمـی‌گیری، و آنچه نکاشته‌ای، مـی‌دروی.“۲۲به او گفت: ”ای خادم بدکاره، مطابق گفتۀ خودت بر تو حکم مـی‌کنم. تو کـه مـی‌دانستی مردی سختگیرم، آنچه نگذاشته‌ام برمـی‌گیرم و آنچه نکاشته‌ام مـی‌دروم،۲۳چرا پول مرا بـه صرّافان ندادی که تا چون بازگردم آن را با سود بعد گیرم؟“۲۴پس بـه حاضران گفت: ”سکه را از او بگیرید و به آن کـه ده سکه دارد، بدهید.“۲۵به او گفتند: ”سرورا، او کـه خود ده سکه دارد!“۲۶پاسخ داد: ”به شما مـی‌گویم کـه به هر‌که دارد، بیشتر داده خواهد شد؛ امّا آن کـه ندارد، همان کـه دارد نیز از او گرفته خواهد شد.۲۷و اینک آن دشمنان مرا کـه نمـی‌خواستند بر ایشان حکومت کنم بدینجا بیـاورید و در برابر من بکشید.“‌»

ورود شاهانـه عیسی بـه اورشلیم

لوقا ۱۹:‏۲۹-‏۳۸ -‏ مَتّی ۲۱:‏۱-‏۹؛ مَرقُس ۱۱:‏۱-‏۱۰

لوقا ۱۹:‏۳۵-‏۳۸ -‏ یوحنا ۱۲:‏۱۲-‏۱۵

۲۸پس از این گفتار، عیسی پیشاپیش دیگران راه اورشلیم را درون پیش گرفت.

۲۹چون بـه نزدیکی بیت‌فاجی و بیت‌عَنْیـا کـه بر فراز کوهی بود رسید، دو تن از شاگردان خود را فرستاده گفت:۳۰«به دهکده‌ای کـه پیش روی شماست، بروید. چون وارد شدید، کره الاغی را بسته خواهید یـافت کـه تا‌به‌حالی بر آن سوار نشده است. آن را باز کنید و به اینجا بیـاورید.۳۱اگری از شما پرسید: ”چرا آن را باز مـی‌کنید؟“ بگویید: ”خداوند بدان نیـاز دارد.“‌»۳۲فرستادگان رفتند و همـه‌چیز را چنان یـافتند کـه عیسی گفته بود.۳۳و چون کره را باز مـی‌د، صاحبانش بـه ایشان گفتند: «چرا کره را باز مـی‌کنید؟»۳۴پاسخ دادند: «خداوند بدان نیـاز دارد.»۳۵آنان کره را نزد عیسی آوردند. سپس رداهای خود را بر آن افکندند و عیسی را بر آن نشاندند.۳۶همچنان کـه عیسی پیش مـی‌راند، مردم رداهای خود را بر سر راه مـی‌گستردند.۳۷چون نزدیک سرازیری کوه زیتون رسید، جماعتِ شاگردان همگی شادمانـه خدا را با صدای بلند به‌خاطر همۀ معجزاتی کـه از او دیده بودند سپاس گفته،۳۸ندا دردادند که:

«خجسته باد پادشاهی کـه به نام خداوند مـی‌آید!

صلح و سلامت درون آسمان و جلال درون عرشِ برین باد!»

۳۹برخی از فَریسیـان از مـیان جمعیت بـه عیسی گفتند: «استاد، شاگردانت را عتاب کن!»۴۰در پاسخ گفت: «به شما مـی‌گویم اگر اینان خاموش شوند، سنگها بـه فریـاد خواهند آمد!»

۴۱پس چون بـه اورشلیم نزدیک شد و شـهر را دید، بر آن گریست۴۲و گفت: «کاش کـه تو، حتی تو، درون این روز تشخیص مـی‌دادی کـه چه چیز برایت صلح و سلامت بـه ارمغان مـی‌آورد. امّا افسوس کـه از چشمانت پنـهان گشته است.۴۳زمانی فراخواهد رسید کـه دشمنانت گرداگرد تو سنگر خواهند ساخت و از هرسو محاصره‌ات کرده، عرصه را بر تو تنگ خواهند نمود؛۴۴و تو و فرزندانت را درون درونت بـه خاک و خون خواهند کشید. و سنگ بر سنگ بر جا نخواهند گذاشت؛ زیرا از موعد دیدار خداوند با خودت غافل ماندی.»

عیسی درون معبد

لوقا ۱۹:‏۴۵ و ۴۶ -‏ مَتّی ۲۱:‏۱۲-‏۱۶؛

 مَرقُس ۱۱:‏۱۵-‏۱۸؛ یوحنا ۲:‏۱۳-‏۱۶

۴۵سپس بـه صحن معبد درآمد و به بیرون راندن فروشندگان آغاز نمود،۴۶و بـه آنان گفت: «چنین آمده هست که ”خانۀ من خانۀ دعا خواهد بود“؛ امّا شما آن را ”لانۀ راهزنان“ ساخته‌اید.»

۴۷او هر روز درون معبد تعلیم مـی‌داد. امّا سران کاهنان و علمای دین و مشایخ قوم درون پی کشتن او بودند،۴۸ولی راهی به منظور انجام مقصود خود نمـی‌یـافتند، زیرا مردم همـه شیفتۀ سخنان او بودند.

سؤال دربارۀ اجازۀ عیسی

لوقا ۲۰:‏۱-‏۸ -‏ مَتّی ۲۱:‏۲۳-‏۲۷؛ مَرقُس ۱۱:‏۲۷-‏۳۳

۱یکی از روزها کـه عیسی درون صحن معبد مردم را تعلیم و بشارت مـی‌داد، سران کاهنان و علمای دین بـه همراه مشایخ نزدش آمدند۲و گفتند: «به ما بگو، بـه چه حقّی این کارها را مـی‌کنی؟ چهی این حق را بـه تو داده است؟»۳پاسخ داد: «من نیز از شما پرسشی دارم؛ بـه من بگویید،۴آیـا تعمـید یحیی از آسمان بود یـا از انسان؟»۵آنـها با هم شور کرده، گفتند: «اگر بگوییم از آسمان بود، خواهد گفت، ”پس چرا بـه او ایمان نیـاوردید؟“۶و اگر بگوییم از انسان بود، مردم همگی سنگسارمان خواهند کرد، زیرا بر این اعتقادند کـه یحیی پیـامبر بود.»۷پس پاسخ دادند: «نمـی‌دانیم از کجاست.»۸عیسی گفت: «من نیز بـه شما نمـی‌گویم بـه چه حقّی این کارها را مـی‌کنم.»

مَثَل باغبانان شرور

لوقا ۲۰:‏۹-‏۱۹ -‏ مَتّی ۲۱:‏۳۳-‏۴۶؛ مَرقُس ۱۲:‏۱-‏۱۲

۹آنگاه این مَثَل را به منظور مردم آورد: «مردی تاکستانی غَرْس کرد و آن را بـه چند باغبان اجاره داد و مدتی طولانی بـه سفر رفت.۱۰در موسم برداشت محصول، غلامـی نزد باغبانان فرستاد که تا مقداری از مـیوۀ تاکستان را بـه او بدهند. امّا باغبانان او را زدند و دست خالی بازگرداندند.۱۱پس غلامـی دیگر فرستاد، امّا او را نیز زدند و با وی بی‌حرمتی کرده، دست خالی روانـه‌اش نمودند.۱۲پس سوّمـین بار غلامـی فرستاد، امّا او را نیز مجروح کرده، بیرون افکندند.

۱۳«پس صاحب باغ گفت: ”چه کنم؟ پسر محبوب خود را مـی‌فرستم؛ شاید او را حرمت بدارند.“۱۴امّا باغبانان چون پسر را دیدند، با هم بـه م نشسته، گفتند: ”این وارث است. بیـایید او را بکشیم که تا مـیراث از آنِ ما شود.“۱۵پس او را از تاکستان بیرون افکنده، کشتند.

«حالْ بـه گمان شما صاحب تاکستان با آنـها چه خواهد کرد؟۱۶او خواهد آمد و باغبانان را هلاک کرده، تاکستان را بـه دیگران خواهد سپرد.» چون این را شنیدند، گفتند: «چنین مباد!»۱۷امّا او بـه آنان نگریست و گفت: «پس معنی آن نوشته چیست کـه مـی‌گوید:

”همان سنگی کـه معماران رد د،

سنگ اصلی بنا شده است“؟

۱۸هر‌که بر آن سنگ افتد، خُرد خواهد شد، و هرگاه آن سنگ بری افتد، او را درون هم خواهد شکست.»۱۹علمای دین و سران کاهنان چون دریـافتند این مَثَل را دربارۀ آنـها مـی‌گوید، بر‌‌آن شدند همان‌دم او را گرفتار کنند، امّا از مردم بیم داشتند.

پرسش دربارۀ پرداخت خراج

لوقا ۲۰:‏۲۰-‏۲۶ -‏ مَتّی ۲۲:‏۱۵-‏۲۲؛ مَرقُس ۱۲:‏۱۳-‏۱۷

۲۰پس عیسی را زیر نظر گرفتند و جاسوسانی نزد او فرستادند کـه خود را صدیق جلوه مـی‌دادند. آنـها درون پی این بودند کـه از سخنان عیسی دستاویزی به منظور تسلیم او بـه قدرت و اقتدار والی بیـابند.۲۱پس جاسوسان از او پرسیدند: «استاد، مـی‌دانیم کـه تو حقیقت را بیـان مـی‌کنی و تعلیم مـی‌دهی، و ازی جانبداری نمـی‌کنی، بلکه راه خدا را به‌درستی مـی‌آموزانی.۲۲آیـا پرداخت خراج بـه قیصر بر ما رواست یـا نـه؟»۲۳امّا او بـه نیرنگ ایشان پی برد و گفت:۲۴«دیناری بـه من نشان دهید. نقش و نام روی این سکه از آنِ کیست؟»۲۵پاسخ دادند: «از آنِ قیصر.» بـه آنـها گفت: «مال قیصر را بـه قیصر بدهید و مال خدا را بـه خدا!»۲۶بدینسان، نتوانستند درون حضور مردم او را با گفته‌هایش بـه دام اندازند، و در شگفت از پاسخ او، خاموش ماندند.

سؤال دربارۀ قیـامت

لوقا ۲۰:‏۲۷-‏۴۰ -‏ مَتّی ۲۲:‏۲۳-‏۳۳؛ مَرقُس ۱۲:‏۱۸-‏۲۷

۲۷سپس تنی ند از صَدّوقیـان کـه منکر قیـامتند آمدند،۲۸و سؤالی از او کرده، گفتند: «استاد، موسی به منظور ما نوشت کـه اگر برادر مردی بمـیرد و از خود زنی بی‌فرزند بر جای نـهد، آن مرد حتما او را بـه زنی بگیرد که تا نسلی به منظور برادرش باقی گذارد.۲۹باری، هفت برادر بودند. برادر نخستین زنی گرفت و بی‌فرزند مُرد.۳۰سپس دوّمـین۳۱و بعد سوّمـین او را بـه زنی گرفتند و به همـینسان هر هفت برادر مردند، بی‌آنکه از خود فرزندی بر جای نـهند.۳۲سرانجام آن زن نیز بمرد.۳۳حال، درون قیـامت، او زنِ کدامـیک خواهد بود؟ زیرا هر هفت برادر او را بـه زنی گرفتند.»

۳۴عیسی پاسخ داد: «مردم این عصر زن مـی‌گیرند و شوهر مـی‌کنند.۳۵امّا آنان کـه شایستۀ رسیدن بـه عصر آینده و قیـامت مردگان محسوب شوند، نـه زن خواهند گرفت و نـه شوهر خواهند کرد،۳۶و نـه دیگر خواهند مرد؛ زیرا مانند فرشتگان خواهند بود. آنان فرزندان خدایند، چرا‌که فرزندان قیـامتند.۳۷حقیقتِ برخاستن مردگان را حتی موسی نیز درون شرح ماجرای بوتۀ سوزان آشکار مـی‌کند، آنجا کـه خداوند، خدای ابراهیم و خدای اسحاق و خدای یعقوب خوانده شده است.۳۸امّا او نـه خدای مردگان، بلکه خدای زندگان است؛ زیرا نزد او همـه زنده‌اند.»۳۹بعضی از علمای دین درون پاسخ گفتند: «استاد، نیکو گفتی!»۴۰و دیگر هیچ‌جرئت نکرد پرسشی از او کند.

مسیح پسر کیست؟

لوقا ۲۰:‏۴۱-‏۴۷ -‏ مَتّی ۲۲:‏۴۱ -‏ ۲۳:‏۷؛ مَرقُس ۱۲:‏۳۵-‏۴۰

۴۱سپس عیسی بـه آنان گفت: «چگونـه هست که مـی‌گویند مسیح پسر داوود است؟۴۲چرا‌که داوود خود درون کتاب مزامـیر مـی‌گوید:

”خداوند بـه خداوند من گفت:

به‌دست راست من بنشین

۴۳تا آن هنگام کـه دشمنانت را کرسیِ زیر پایت سازم.“

۴۴اگر داوود او را ”خداوند“ مـی‌خواند، چگونـه او مـی‌تواند پسر داوود باشد؟»

۴۵در همان حال کـه مردم همـه گوش فرامـی‌دادند، عیسی بـه شاگردان خود گفت:۴۶«از علمای دین برحذر باشید کـه دوست دارند درون قبای بلند راه بروند و مردم درون کوچه و بازار آنـها را سلام گویند، و در کنیسه‌ها بهترین جای را داشته باشند و در ضیـافتها بر صدر مجلس بنشینند.۴۷از سویی خانـه‌های بیوه‌زنان را غارت مـی‌کنند و از دیگر‌‌سو، به منظور تظاهر، دعای خود را طول مـی‌دهند. مکافات اینان بسی سخت‌تر خواهد بود.»

هدیۀ بیوه‌زن فقیر

لوقا ۲۱:‏۱-‏۴ -‏ مَرقُس ۱۲؛ ۴۱-‏۴۴

۱عیسی بـه اطراف نگریست و ثروتمندانی را دید کـه هدایـای خود را درون صندوق بیت‌المالِ معبد مـی‌انداختند.۲در آن مـیان بیوه‌زنی فقیر را نیز دید کـه دو سکۀ ناچیزِ مسی درون صندوق انداخت.۳عیسی گفت: «براستی بـه شما مـی‌گویم، این بیوه‌زن فقیر از همۀ آنان بیشتر داد.۴زیرا آنان جملگی از فزونی دارایی خویش دادند، امّا این زن درون تنگدستی خود، تمامـی روزی خویش را داد.»

نشانـه‌های پایـان عصر حاضر

لوقا ۲۱:‏۵-‏۳۶ -‏ مَتّی ۲۴؛ مَرقُس ۱۳

لوقا ۲۱:‏۱۲-‏۱۷ -‏ مَتّی ۱۰:‏۱۷-‏۲۲

۵چون برخی درون وصف معبد سخن مـی‌گفتند کـه چگونـه با سنگهای زیبا و هدایـای وقف شده مزیّن است، عیسی گفت:۶«زمانی خواهد آمد کـه از آنچه اینجا مـی‌بینید، سنگی بر سنگ دیگر نخواهد ماند بلکه همـه فرو‌‌خواهد ریخت.»

۷پرسیدند: «استاد، این وقایع کِی روی خواهد داد و نشانۀ نزدیک شدن آنـها چیست؟»۸پاسخ داد: «بهوش باشید کـه گمراه نشوید؛ زیرا بسیـاری بـه نام من خواهند آمد و خواهند گفت: ”من همانم“ و ”زمان موعود فرارسیده است“. از آنـها پیروی مکنید.

۹«و چون خبر جنگها و آشوبها را مـی‌شنوید، نـهراسید. زیرا مـی‌باید نخست چنین وقایعی رخ دهد، ولی پایـان کار بلافاصله فرا‌نخواهد رسید.»۱۰سپس بـه آنـها گفت: «قومـی بر قوم دیگر و حکومتی بر حکومت دیگر بر‌خواهند خاست.۱۱زلزله‌های بزرگ و قحطی و طاعون درون جایـهای گوناگون خواهد آمد، و وقایع هولناک روی داده، نشانـه‌های مـهیب از آسمان ظاهر خواهد شد.

۱۲«امّا پیش از اینـهمـه، شما را گرفتار کرده، آزار خواهند رسانید و به کنیسه‌ها و زندانـها خواهند سپرد، و به‌خاطر نام من، شما را نزد پادشاهان و والیـان خواهند برد۱۳و اینگونـه فرصت خواهید یـافت که تا شـهادت دهید.۱۴این را آویزۀ گوش سازید کـه پیشاپیش نگران نباشید درون دفاع از خود چه بگویید.۱۵زیرا بـه شما کلام و حکمتی خواهم داد کـه هیچ‌یک از دشمنانتان را یـارای مقاومت یـا مخالفت با آن نباشد.۱۶حتی والدین و برادرانتان، و خویشان و دوستانتان شما را تسلیم دشمن خواهند کرد و برخی از شما را خواهند کشت.۱۷مردم همـه به‌خاطر نام من از شما نفرت خواهند داشت.۱۸امّا مویی از سرتان گُم نخواهد شد.۱۹با پایداری، جان خود را نجات خواهید داد.

۲۰«چون بینید اورشلیم بـه محاصرۀ سپاهیـان درآمده، بدانید کـه ویرانی آن نزدیک است.۲۱آنگاه آنان کـه در یـهودیـه باشند بـه کوهها بگریزند و آنان کـه در شـهر باشند از شـهر بیرون شوند، و آنان کـه در دشت و صحرا باشند بـه شـهر درنیـایند.۲۲زیرا آن روزها، روزهای مکافات هست که درون آن هرآنچه نوشته شده تحقق خواهد یـافت.۲۳وای بر زنان آبستن و مادران شیرده درون آن روزها! زیرا مصیبتی عظیم دامنگیر این سرزمـین خواهد شد و این قوم بـه غضب الهی دچار خواهند گشت.۲۴به‌دم شمشیر خواهند افتاد و در مـیان همۀ قومـهای دیگر بـه اسارت خواهند شد و اورشلیم لگدمالِ غیریـهودیـان خواهد گشت که تا آنگاه کـه دوران غیریـهودیـان تحقق یـابد.

۲۵«نشانـه‌هایی درون خورشید و ماه و ستارگان پدید خواهد آمد. بر زمـین، قومـها از جوش و خروش دریـا پریشان و مشوش خواهند شد.۲۶مردم از تصور آنچه حتما بر دنیـا حادث شود، از فرط وحشت بی‌هوش خواهند شد، زیرا نیروهای آسمان بـه لرزه در‌خواهد آمد.۲۷آنگاه پسر انسان را خواهند دید کـه با قدرت و جلال عظیم درون ابری مـی‌آید.۲۸چون این امور آغاز شود، راست بایستید و سرهای خود را بالا بگیرید، زیرا رهایی شما نزدیک است!»

۲۹و این مَثَل را به منظور آنـها آورد: «درخت انجیر و درختان دیگر را درون نظر آورید.۳۰به محض اینکه برگ مـی‌دهند، مـی‌توانید ببینید و دریـابید کـه تابستان نزدیک است.۳۱به همـینسان، هرگاه ببینید این چیزها رخ مـی‌دهد، درمـی‌یـابید کـه پادشاهی خدا نزدیک شده است.۳۲آمـین، بـه شما مـی‌گویم، که تا همۀ این امور واقع نشود، این نسل نخواهد گذشت.۳۳آسمان و زمـین زایل خواهد شد، امّا سخنان من هرگز زوال نخواهد پذیرفت.

۳۴«بهوش باشید، مبادا عیش و نوش و مستی و نگرانیـهای زندگی دلتان را سنگین سازد و آن روز چون دامـی به‌ناگاه غافلگیرتان کند.۳۵زیرا بر همۀ مردم درون سرتاسر جهان خواهد آمد.۳۶پس همـیشـه مراقب باشید و دعا کنید که تا بتوانید از همۀ این چیزها کـه بزودی رخ خواهد داد، درون امان بمانید و در حضور پسر انسان بایستید.»

۳۷عیسی هر روز درون معبد تعلیم مـی‌داد و هر شب از شـهر بیرون مـی‌رفت و بر فراز کوه معروف بـه زیتون شب را بـه صبح مـی‌آورد.۳۸صبحگاهان مردم به منظور شنیدن سخنانش درون معبد گرد‌مـی‌آمدند.

خیـانت یـهودا

لوقا ۲۲:‏۱ و ۲ -‏ مَتّی ۲۶:‏۲-‏۵؛

 مَرقُس ۱۴:‏۱ و ۲ و ۱۰ و ۱۱

۱و امّا عید فَطیر کـه به پِسَخ معروف هست نزدیک مـی‌شد،۲و سران کاهنان و علمای دین درون جستجوی راهی مناسب به منظور کشتن عیسی بودند، زیرا از شورش مردم بیم داشتند.۳آنگاه شیطان درون یـهودای معروف بـه اِسْخَریوطی کـه یکی از دوازده شاگرد بود، رخنـه کرد.۴او نزد سران کاهنان و فرماندهان نگهبانان معبد رفت و با آنان گفتگو کرد کـه چگونـه عیسی را بـه دست ایشان تسلیم کند.۵آنان شاد شدند و موافقت د مبلغی بـه او بدهند.۶او نیز پذیرفت و در پی فرصت بود که تا در غیـاب مردم، عیسی را بـه آنان تسلیم کند.

شام آخر

لوقا ۲۲:‏۷-‏۱۳ -‏ مَتّی ۲۶:‏۱۷-‏۱۹؛ مَرقُس ۱۴:‏۱۲-‏۱۶

لوقا ۲۲:‏۱۷-‏۲۰ -‏ مَتّی ۲۶:‏۲۶-‏۲۹؛ مَرقُس ۱۴:‏۲۲-‏۲۵؛ اوّل قُرِنتیـان ۱۱:‏۲۳-‏۲۵

لوقا ۲۲:‏۲۱-‏۲۳ -‏ مَتّی ۲۶:‏۲۱-‏۲۴؛ مَرقُس ۱۴:‏۱۸-‏۲۱؛ یوحنا ۱۳:‏۲۱-‏۳۰

لوقا ۲۲:‏۲۵-‏۲۷ -‏ مَتّی ۲۰:‏۲۵-‏۲۸؛ مَرقُس ۱۰:‏۴۲-‏۴۵

لوقا ۲۲:‏۳۳ و ۳۴ -‏ مَتّی ۲۶:‏۳۳-‏۳۵؛ مَرقُس ۱۴:‏۲۹-‏۳۱؛ یوحنا ۱۳:‏۳۷ و ۳۸

۷پس روز عید فَطیر کـه مـی‌بایست برۀ پِسَخ قربانی شود، فرارسید.۸عیسی، پِطرُس و یوحنا را فرستاده، گفت: «بروید و شام پِسَخ را برایمان تدارک ببینید که تا بخوریم.»۹پرسیدند: «کجا مـی‌خواهی تدارک ببینیم؟»۱۰پاسخ داد: «هنگامـی کـه داخل شـهر مـی‌شوید، مردی با کوزه‌ای آب بـه شما برمـی‌خورد. از پی او بـه خانـه‌ای بروید کـه بدان وارد مـی‌شود۱۱و بـه صاحبخانـه بگویید: ”استاد مـی‌گوید: «مـیهمانخانـه کجاست که تا شام پِسَخ را با شاگردانم بخورم؟»“۱۲او بالاخانۀ بزرگ و مفروشی بـه شما نشان خواهد داد. درون آنجا تدارک ببینید.»۱۳آنـها رفتند و همـه‌چیز را همانگونـه یـافتند کـه به ایشان گفته بود، و پِسَخ را تدارک دیدند.

۱۴ساعت مقرر فرارسید و عیسی با رسولان خود بر سفره بنشست.۱۵آنگاه بـه ایشان گفت: «اشتیـاق بسیـار داشتم پیش از رنج کشیدنم، این پِسَخ را با شما بخورم.۱۶زیرا بـه شما مـی‌گویم کـه دیگر از آن نخواهم خورد که تا آن هنگام کـه در پادشاهی خدا تحقق یـابد.»۱۷پس جامـی برگرفت و شکر کرد و گفت: «این را بگیرید و مـیان خود تقسیم کنید.۱۸زیرا بـه شما مـی‌گویم کـه تا آمدن پادشاهی خدا دیگر از محصول مو نخواهم نوشید.»۱۹همچنین نان را برگرفته، شکر کرد و پاره نمود و به آنـها داد و گفت: «این بدن من هست که به منظور شما داده مـی‌شود؛ این را به‌یـاد من به‌جا آرید.»۲۰به همـینسان، بعد از شام جام را برگرفت و گفت: «این جام، عهد جدید هست در خون من، کـه به‌خاطر شما ریخته مـی‌شود.۲۱امّا دست آنکه قصد تسلیم من دارد، با دست من درون سفره است.۲۲پسر انسان آنگونـه کـه مقدّر است، خواهد رفت، امّا وای بر آنکه او را تسلیم دشمن مـی‌کند.»۲۳آنگاه بـه پرسش از یکدیگر آغاز د کـه کدامـیک چنین خواهد کرد.

۲۴نیز جدالی مـیانشان درگرفت درون این‌باره کـه کدامـیک از ایشان بزرگتر است.۲۵عیسی بدیشان گفت: «پادشاهان دیگرْ قومـها بر ایشان سروری مـی‌کنند؛ و حاکمانِ ایشان ”ولی‌نعمت“ خوانده مـی‌شوند.۲۶امّا شما چنین مباشید. بزرگترین درون مـیان شما حتما همچون کوچکترین باشد و حاکم حتما همچون خادم بُوَد.۲۷زیرا کدامـیک بزرگتر است، آن کـه بر سفره نشیند یـا آن کـه خدمت کند؟ آیـا نـه آن کـه بر سفره نشیند؟ امّا من درون مـیان شما همچون خادم هستم.

۲۸«شماانی هستید کـه در آزمایشـهای من درون کنارم ایستادید.۲۹پس همانگونـه کـه پدرم پادشاهی‌ای بـه من عطا کرد، من نیز بـه شما عطا مـی‌کنم،۳۰تا بر سفرۀ من درون پادشاهی من بخورید و بیـاشامـید و بر تختها بنشینید و بر دوازده قبیلۀ اسرائیل داوری کنید.

۳۱«ای شَمعون، ای شَمعون، شیطان اجازه خواست شما را همچون گندم غربال کند.۳۲امّا من به منظور تو دعا کردم که تا ایمانت تلف نشود. بعد چون بازگشتی، برادرانت را استوار بدار.»۳۳امّا او درون پاسخ گفت: «ای سرورم، من آماده‌ام با تو بـه زندان بروم و جان بسپارم.»۳۴عیسی جواب داد: «پِطرُس، بدان کـه امروز پیش از بانگ خروس، سه بار انکار خواهی کرد کـه مرا مـی‌شناسی.»

۳۵سپس از آنـها پرسید: «آیـا زمانی کـه شما را بدون کیسۀ پول و توشـه‌دان و کفش گسیل داشتم، بـه چیزی محتاج شدید؟» پاسخ دادند: «نـه، بـه هیچ‌چیز.»۳۶پس بـه آنـها گفت: «امّا اکنون هر‌که کیسه یـا توشـه‌دان دارد، آن را برگیرد و اگر شمشیر ندارد، جامۀ خود را فروخته، شمشیری بخرد.۳۷زیرا این نوشته حتما دربارۀ من تحقق یـابد که: ”او از خطاکاران محسوب شد.“ آری، آنچه دربارۀ من نوشته شده، درون شرف تحقق است.»۳۸شاگردان گفتند: «ای خداوند، بنگر، دو شمشیر داریم.» بـه ایشان گفت: «دیگر کافی است!»

دعا درون کوه زیتون

لوقا ۲۲:‏۴۰-‏۴۶ -‏ مَتّی ۲۶:‏۳۶-‏۴۶؛ مَرقُس ۱۴:‏۳۲-‏۴۲

۳۹سپس عیسی بیرون رفت و بنا‌‌به عادت، راهی کوه زیتون شد و شاگردانش نیز از پی او رفتند.۴۰چون بـه آن مکان رسیدند، بـه ایشان گفت: «دعا کنید که تا در آزمایش نیفتید.»۴۱سپس بـه مسافت پرتاب سنگی از آنـها کناره گرفت و زانو زده، چنین دعا کرد:۴۲«ای پدر، اگر ارادۀ توست، این جام را از من دور کن؛ امّا نـه خواست من، بلکه ارادۀ تو انجام شود.»۴۳آنگاه فرشته‌ای از آسمان بر او ظاهر شد و او را تقویت کرد.۴۴پس چون درون رنجی جانکاه بود، با جدیّتی بیشتر دعا کرد، و عرقش همچون قطرات خون بر زمـین مـی‌چکید.۴۵چون از دعا برخاست و نزد شاگردان بازگشت، دید از فرط اندوه خفته‌اند.۴۶به ایشان گفت: «چرا درون خوابید؟ برخیزید و دعا کنید که تا در آزمایش نیفتید.»

گرفتار شدن عیسی

لوقا ۲۲:‏۴۷-‏۵۳ -‏ مَتّی ۲۶:‏۴۷-‏۵۶؛ مَرقُس ۱۴:‏۴۳-‏۵۰؛ یوحنا ۱۸:‏۳-‏۱۱

۴۷هنوز سخن مـی‌گفت کـه گروهی از راه رسیدند. یـهودا، یکی از آن دوازده تن، آنان را هدایت مـی‌کرد. او بـه عیسی نزدیک شد که تا وی را ببوسد،۴۸امّا عیسی بـه او گفت: «ای یـهودا، آیـا پسر انسان را با بوسه تسلیم مـی‌کنی؟»۴۹چون پیروان عیسی دریـافتند چه روی مـی‌دهد، گفتند: «ای سرور ما، شمشیرهایمان را برکشیم؟»۵۰و یکی از آنان غلام کاهن‌اعظم را بـه شمشیر زد و گوش راستش را برید.۵۱امّا عیسی گفت: «دست نگاه دارید!» و گوش آن مرد را لمس کرد و شفا داد.۵۲سپس خطاب بـه سران کاهنان و فرماندهان نگهبانان معبد و مشایخی کـه برای گرفتار او آمده بودند، گفت: «مگر من راه کـه با چماق و شمشیر بـه سراغم آمده‌اید؟۵۳هر روز درون معبد با شما بودم، و دست بر من دراز نکردید. امّا این ساعتِ شماست و قدرت تاریکی.»

انکار پِطرُس

لوقا ۲۲:‏۵۵-‏۶۲ -‏ مَتّی ۲۶:‏۶۹-‏۷۵؛

مَرقُس ۱۴:‏۶۶-‏۷۲؛ یوحنا ۱۸:‏۱۶-‏۱۸ و ۲۵-‏۲۷

۵۴سپس او را گرفتند و به خانۀ کاهن‌اعظم بردند. پِطرُس دورادور از پی ایشان مـی‌رفت.۵۵در مـیانۀ صحنِ خانـه، آتشی روشن بود و جمعی گرد آن نشسته بودند. پِطرُس نیز درون مـیان آنان بنشست.۵۶در این هنگام، کنیزی او را درون روشنایی آتش دید و به او خیره شده گفت: «این مرد نیز با او بود.»۵۷امّا او انکار کرد و گفت: «ای زن، او را نمـی‌شناسم.»۵۸کمـی بعد،ی دیگر او را دید و گفت: «تو نیز یکی از آنـهایی.» پِطرُس درون پاسخ گفت: «ای مرد، من از آنـها نیستم.»۵۹ساعتی گذشت وی دیگر بـه تأکید گفت: «بی‌گمان این مرد نیز با او بود، زیرا جلیلی است.»۶۰پِطرُس درون پاسخ گفت: «ای مرد، نمـی‌دانم چه مـی‌گویی.» هنوز سخن مـی‌گفت کـه خروس بانگ زد.۶۱آنگاه خداوند روی گرداند و به پِطرُس نگاه کرد، و پِطرُس سخن او را به‌یـاد آورد کـه گفته بود: «امروز پیش از بانگ خروس، سه بار مرا انکار خواهی کرد.»۶۲پس بیرون رفت و به‌تلخی بگریست.

استهزای عیسی

لوقا ۲۲:‏۶۳-‏۶۵ -‏ مَتّی ۲۶:‏۶۷ و ۶۸؛

مَرقُس ۱۴:‏۶۵؛ یوحنا ۱۸:‏۲۲ و ۲۳

۶۳آنان کـه عیسی را درون مـیان داشتند، بـه استهزا و زدن او آغاز د.۶۴چشمان او را بسته، مـی‌گفتند: «نبوّت کن و بگو چهی تو را مـی‌زند؟»۶۵و ناسزاهای بسیـارِ دیگر بـه او مـی‌گفتند.

محاکمۀ عیسی درون حضور شورای یـهود

لوقا ۲۲:‏۶۷-‏۷۱ -‏ مَتّی ۲۶:‏۶۳-‏۶۶؛

مَرقُس ۱۴:‏۶۱-‏۶۳؛ یوحنا ۱۸:‏۱۹-‏۲۱

۶۶چون صبح شد، شورای مشایخ قوم، یعنی سران کاهنان و علمای دین، تشکیل جلسه دادند و عیسی را بـه حضور فراخواندند.۶۷گفتند: «اگر تو مسیحی، بـه ما بگو.» پاسخ داد: «اگر بگویم، سخنم را باور نخواهید کرد،۶۸و اگر از شما بپرسم، پاسخم نخواهید داد.۶۹امّا از این پس، پسر انسان به‌دست راست قدرت خدا خواهد نشست.»۷۰همگی گفتند: «پس آیـا تو پسر خدایی؟» درون پاسخ گفت: «شما خود گفتید کـه هستم.»۷۱پس گفتند: «دیگر چه نیـازی بـه شـهادت است؟ خود از زبانش شنیدیم.‌»

محاکمـه درون حضور پیلاتُس و هیرودیس

لوقا ۲۳:‏۲ و ۳ -‏ مَتّی ۲۷:‏۱۱-‏۱۴؛

مَرقُس ۱۵:‏۲-‏۵؛ یوحنا ۱۸:‏۲۹-‏۳۷

لوقا ۲۳:‏۱۸-‏۲۵ -‏ مَتّی ۲۷:‏۱۵-‏۲۶؛

مَرقُس ۱۵:‏۶-‏۱۵؛ یوحنا ۱۸:‏۳۹ -‏ ۱۹:‏۱۶

۱آنگاه همۀ شورا برخاستند و او را نزد پیلاتُس بردند۲و از او شکایت کرده، گفتند: «این مرد را یـافته‌ایم کـه قوم ما را گمراه مـی‌کند و ما را از پرداخت خراج بـه قیصر بازمـی‌دارد و ادعا دارد مسیح و پادشاه است.»۳پس پیلاتُس از او پرسید: «آیـا تو پادشاه یـهودی؟» درون پاسخ گفت: «تو خود چنین مـی‌گویی!»۴آنگاه پیلاتُس بـه سران کاهنان و جماعت اعلام کرد: «سببی به منظور محکوم این مرد نمـی‌یـابم.»۵امّا آنـها به‌اصرار گفتند: «او درون سرتاسر یـهودیـه مردم را با تعالیم خود تحریک مـی‌کند. از جلیل آغاز کرده و حال بدینجا نیز رسیده است.»

۶چون پیلاتُس این را شنید، خواست بداند آیـا او جلیلی است.۷و چون دریـافت کـه از قلمرو هیرودیس است، او را نزد وی فرستاد، زیرا هیرودیس درون آن هنگام درون اورشلیم بود.۸هیرودیس چون عیسی را دید، بسیـار شاد شد، زیرا دیرزمانی خواهان دیدار وی بود. بعد بنا‌بر آنچه دربارۀ عیسی شنیده بود، امـید داشت آیتی از او ببیند.۹پس پرسشـهای بسیـار از عیسی کرد، امّا عیسی پاسخی بـه او نداد.۱۰سران کاهنان و علمای دین کـه در آنجا بودند، سخت بر او اتهام مـی‌زدند.۱۱هیرودیس و سربازانش نیز بـه او بی‌حرمتی د و به استهزایش گرفتند. سپس ردایی فاخر بر او پوشاندند و نزد پیلاتُس بازفرستادند.۱۲در آن روز، هیرودیس و پیلاتُس بنای دوستی با یکدیگر نـهادند، زیرا پیشتر دشمن بودند.

۱۳پیلاتُس سران کاهنان و بزرگان قوم و مردم را فراخواند۱۴و بـه آنـها گفت: «این مرد را بـه تهمت شوراندن مردم، نزد من آوردید. من درون حضور شما او را آزمودم و هیچ دلیلی بر صحت تهمتهای شما نیـافتم.۱۵نظر هیرودیس نیز همـین است، چه او را نزد ما بازفرستاده است. چنانکه مـی‌بینید، کاری نکرده کـه مستحق مرگ باشد.۱۶پس او را تازیـانـه مـی‌ و آزاد مـی‌کنم.» ۱۷[در هر عید، پیلاتُس مـی‌بایست یک زندانی را برایشان آزاد مـی‌کرد.]

۱۸امّا آنـها یکصدا فریـاد برآوردند: «او را از مـیان بردار و بارْاَبّا را به منظور ما آزاد کن!»۱۹بارْاَبّا به‌سبب شورشی کـه در شـهر واقع شده بود، و نیز به‌سبب قتل، درون زندان بود.۲۰پیلاتُس کـه مـی‌خواست عیسی را آزاد کند، دیگربار با آنان سخن گفت.۲۱امّا ایشان همچنان فریـاد برآوردند: «بر صلیبش کن! بر صلیبش کن!»۲۲سوّمـین بار بـه آنـها گفت: «چرا؟ چه بدی کرده است؟ من کـه هیچ سببی به منظور کشتن او نیـافتم. بعد او را تازیـانـه مـی‌ و آزاد مـی‌کنم.»۲۳امّا آنان با فریـاد بلند به‌اصرار خواستند بر صلیب شود. سرانجام فریـادشان غالب آمد۲۴و پیلاتُس حکمـی را کـه مـی‌خواستند، صادر کرد.۲۵او مردی را کـه به‌سبب شورش و قتل درون زندان بود و جمعیت خواهان آزادی‌اش بودند، رها کرد و عیسی را بـه ایشان سپرد که تا به دلخواه خود با او رفتار کنند.

بر صلیب شدن عیسی

لوقا ۲۳:‏۳۳-‏۴۳ -‏ مَتّی ۲۷:‏۳۳-‏۴۴؛

 مَرقُس ۱۵:‏۲۲-‏۳۲؛ یوحنا ۱۹:‏۱۷-‏۲۴

۲۶چون او را مـی‌بردند، مردی شَمعون نام از اهالی قیرَوان را کـه از مزارع بـه شـهر مـی‌آمد، گرفتند و صلیب را بر دوش او نـهاده، وادارش د آن را پشت سر عیسی حمل کند.۲۷گروهی بسیـار از مردم، از جمله زنانی کـه بر خود مـی‌کوفتند و شیون مـی‌د، از پی او روانـه شدند.۲۸عیسی روی گرداند و به آنـها گفت: «ای ان اورشلیم، به منظور من گریـه مکنید؛ به منظور خود و فرزندانتان گریـه کنید.۲۹زیرا زمانی خواهد آمد کـه خواهید گفت: ”خوشابهحال زنان نازا، خوشابهحال رَحِمـهایی کـه هرگز نزادند و ‌هایی کـه هرگز شیر ندادند!“۳۰در آن هنگام، بـه کوهها خواهند گفت: ”بر ما فرو‌‌افتید!“ و به تپه‌ها که: ”ما را بپوشانید!“۳۱زیرا اگر با چوب تَر چنین کنند، با چوب خشک چه خواهند کرد؟»

۳۲دو مرد دیگر را نیز کـه هر دو جنایتکار بودند، مـی‌بردند که تا با او بکشند.۳۳چون بـه مکانی کـه جمجمـه نام داشت رسیدند، او را با آن دو جنایتکار بر صلیب د، یکی را درون سمت راست او و دیگری را درون سمت چپ.۳۴عیسی گفت: «ای پدر، اینان را ببخش، زیرا نمـی‌دانند چه مـی‌کنند.» آنگاه قرعه انداختند که تا جامـه‌های او را مـیان خود تقسیم کنند.۳۵مردم بـه تماشا ایستاده بودند و بزرگان قوم نیز ریشخندکنان مـی‌گفتند: «دیگران را نجات داد! اگر مسیح هست و برگزیدۀ خدا، خود را نجات دهد.»۳۶سربازان نیز او را بـه استهزا گرفتند. ایشان بـه او نزدیک شده، ترشیده بـه او مـی‌دادند۳۷و مـی‌گفتند: «اگر پادشاه یـهودی، خود را برهان.»۳۸نوشته‌ای نیز بدین عبارت بالای سر او نصب کرده بودند کـه «این هست پادشاه یـهود.»

۳۹یکی از دو جنایتکاری کـه بر صلیب آویخته شده بودند، اهانت‌کنان بـه او مـی‌گفت: «مگر تو مسیح نیستی؟ بعد ما و خودت را نجات بده!»۴۰امّا آن دیگر او را سرزنش کرد و گفت: «از خدا نمـی‌ترسی؟ تو نیز زیر همان حکمـی!۴۱مکافات ما به‌حق است، زیرا سزای اعمال ماست. امّا این مرد هیچ تقصیری نکرده است.»۴۲سپس گفت: «ای عیسی، چون بـه پادشاهی خود رسیدی، مرا نیز به‌یـاد‌آور.»۴۳عیسی پاسخ داد: «آمـین، بـه تو مـی‌گویم، امروز با من درون فردوس خواهی بود.»

مرگ عیسی

لوقا ۲۳:‏۴۴-‏۴۹ -‏ مَتّی ۲۷:‏۴۵-‏۵۶؛ مَرقُس ۱۵:‏۳۳-‏۴۱

۴۴حدود ساعت ششم بود کـه تاریکی تمامـی آن سرزمـین را فراگرفت و تا ساعت نـهم ادامـه یـافت،۴۵زیرا خورشید از درخشیدن بازایستاده بود. درون این هنگام، پردۀ محرابگاه از مـیان دوپاره شد.۴۶آنگاه عیسی بـه بانگ بلند فریـاد برآورد: «ای پدر، روح خود را بـه دستان تو مـی‌سپارم.» این را گفت و دَمِ آخر برکشید.۴۷فرماندۀ سربازان با دیدن این واقعه، خدا را تمجید کرد و گفت: «به‌یقین کـه این مرد بی‌گناه بود.»۴۸مردمـی نیز کـه به تماشا گرد‌آمده بودند، چون آنچه رخ داد دیدند، درون حالیکه بر سینۀ خود مـی‌کوفتند، آنجا را ترک د.۴۹امّا همۀ آشنایـان او، از جمله زنانی کـه از جلیل از پی‌اش روانـه شده بودند، دور ایستاده، این وقایع را نظاره مـی‌د.

خاکسپاری عیسی

لوقا ۲۳:‏۵۰-‏۵۶ -‏ مَتّی ۲۷:‏۵۷-‏۶۱؛

مَرقُس ۱۵:‏۴۲-‏۴۷؛ یوحنا ۱۹:‏۳۸-‏۴۲

۵۰در آنجا شخصی یوسف نام نیز حضور داشت کـه مردی بود نیک و درستکار. او هرچند عضو شورا بود،۵۱با رأی و تصمـیم آنان موافق نبود. یوسف از مردمان رامـه، یکی از شـهرهای یـهودیـان بود و مشتاقانـه انتظار پادشاهی خدا را مـی‌کشید.۵۲او نزد پیلاتُس رفت و پیکر عیسی را طلب کرد.۵۳پس آن را پایین آورده، درون کتانی پیچید و در مقبره‌ای تراشیده از سنگ نـهاد کـه تا به‌حالی درون آن گذاشته نشده بود.۵۴آن روز، «روز تهیـه» بود و چیزی بـه شروع شَبّات نمانده بود.۵۵زنانی کـه از جلیل از پی عیسی آمده بودند، بـه دنبال یوسف رفتند و مکان مقبره و چگونگی قرار گرفتن پیکر او را دیدند.۵۶سپس بـه خانـه بازگشته، حنوط و عطریـات آماده د و در روز شَبّات طبق حکم شریعت، آرام گرفتند.

قیـام عیسی

لوقا ۲۴:‏۱-‏۱۰ -‏ مَتّی ۲۸:‏۱-‏۸؛

 مَرقُس ۱۶:‏۱-‏۸؛ یوحنا ۲۰:‏۱-‏۸

۱در سپیده‌دمِ روز اوّل هفته، زنان حنوطی را کـه فراهم کرده بودند، با خود برداشتند و به مقبره رفتند.۲امّا دیدند سنگِ جلوِ مقبره بـه کناری غلتانیده شده است.۳چون بـه مقبره داخل شدند، بدن عیسای خداوند را نیـافتند.۴از این امر درون حیرت بودند کـه ناگاه دو مرد با جامـه‌هایی درخشان درون کنار ایشان ایستادند.۵زنان از ترسْ سرهای خود را به‌زیر افکندند؛ امّا آن دو مرد بـه ایشان گفتند: «چرا زنده را درون مـیان مردگان مـی‌جویید؟۶او اینجا نیست، بلکه برخاسته است! به‌یـاد آورید هنگامـی کـه در جلیل بود، بـه شما چه گفت.۷گفت کـه پسر انسان حتما به‌دست گناهکاران تسلیم شده، بر صلیب کشیده شود و در روز سوّم برخیزد.»۸آنگاه زنان سخنان او را به‌یـاد آوردند.۹چون از مقبره بازگشتند، اینـهمـه را بـه آن یـازده رسول و نیز بـه دیگران بازگفتند.۱۰زنانی کـه این خبر را بـه رسولان دادند، مریمِ مَجْدَلیّه، یوآنّا، مریم مادر یعقوب و زنانِ همراه ایشان بودند.۱۱امّا رسولان گفتۀ زنان را هذیـان پنداشتند و سخنانشان را باور ند.۱۲با اینـهمـه، پِطرُس برخاست و به‌سوی مقبره دوید و خم شده نگریست، امّا جز کفن چیزی ندید. بعد حیران از آنچه روی داده بود، بـه خانـه بازگشت.

در راه عِمائوس

لوقا ۲۴:‏۱۳-‏۳۵ -‏ مَرقُس ۱۶:‏۱۲ و ۱۳

۱۳در همان روز، دو تن از آنان بـه دهکده‌ای مـی‌رفتند، عِمائوس نام، واقع درون دو فرسنگی اورشلیم.۱۴ایشان دربارۀ همۀ وقایعی کـه رخ داده بود، با یکدیگر گفتگو مـی‌د.۱۵همچنان کـه سرگرم بحث و گفتگو بودند، عیسی، خود، نزد آنـها آمد و با ایشان همراه شد.۱۶امّا او را نشناختند زیرا قدرت تشخیص از ایشان گرفته شده بود.۱۷از آنـها پرسید: «در راه، دربارۀ چه گفتگو مـی‌کنید؟» آنـها با چهره‌هایی اندوهگین، خاموش ایستادند.۱۸آنگاه یکی از ایشان کـه کْلِئوپاس نام داشت، درون پاسخ گفت: «آیـا تو تنـها شخص غریب درون اورشلیمـی کـه از آنچه درون این روزها واقع شده بی‌خبری؟»۱۹پرسید: «کدام واقعه؟» گفتند: «آنچه بر عیسای ناصری گذشت. او پیـامبری بود کـه در پیشگاه خدا و نزد همۀ مردم، کلام و اعمال پرقدرتی داشت.۲۰سران کاهنان و بزرگان ما او را سپردند که تا به مرگ محکوم شود و بر صلیبش کشیدند.۲۱امّا ما امـید داشتیم او همان باشد کـه مـی‌بایست اسرائیل را رهایی بخشد. افزون بر این، بواقع اکنون سه روز از این وقایع گذشته است.۲۲برخی از زنان نیز کـه در مـیان ما هستند، ما را بـه حیرت افکنده‌اند. آنان امروز صبح زود بـه مقبره رفتند،۲۳امّا پیکر او را نیـافتند. آنگاه آمده، بـه ما گفتند فرشتگانی را درون رؤیـا دیده‌اند کـه به ایشان گفته‌اند او زنده است.۲۴برخی از دوستان ما بـه مقبره رفتند و اوضاع را همانگونـه کـه زنان نقل کرده بودند، یـافتند، امّا او را ندیدند.»۲۵آنگاه بـه ایشان گفت: «ای بی‌خردان کـه دلی دیرفهم به منظور باور گفته‌های انبیـا دارید!۲۶آیـا نمـی‌بایست مسیح این رنجها را ببیند و سپس بـه جلال خود درآید؟»۲۷سپس از موسی و همۀ انبیـا آغاز کرد و آنچه را کـه در تمامـی کتب‌مقدّس دربارۀ او گفته شده بود، برایشان توضیح داد.

۲۸چون بـه دهکده‌ای کـه مقصدشان بود نزدیک شدند، عیسی وانمود کرد کـه مـی‌خواهد دورتر برود.۲۹آنـها اصرار د و گفتند: «با ما بمان، زیرا چیزی بـه پایـان روز نمانده و شب نزدیک است.» بعد داخل شد که تا با ایشان بماند.۳۰چون با آنان بر سفره نشسته بود، نان را برگرفت و شکر نموده، پاره کرد و به ایشان داد.۳۱در همان هنگام، چشمان ایشان گشوده شد و او را شناختند، امّا در‌‌دم از نظرشان ناپدید گشت.۳۲آنـها از یکدیگر پرسیدند: «آیـا هنگامـی کـه در راه با ما سخن مـی‌گفت و کتب‌مقدّس را برایمان تفسیر مـی‌کرد، دل درون درون ما نمـی‌تپید؟»۳۳پس بی‌درنگ برخاستند و به اورشلیم بازگشتند. آنجا آن یـازده رسول را یـافتند کـه با دوستان خود گرد‌آمده،۳۴مـی‌گفتند: «این حقیقت دارد کـه خداوند قیـام کرده است، زیرا بر شَمعون ظاهر شده است.»۳۵سپس، آن دو نیز بازگفتند کـه در راه چه روی داده و چگونـه عیسی را هنگام پاره نان شناخته‌اند.

ظهور عیسی بر شاگردان

لوقا ۲۴:‏۳۶-‏۴۳ -‏ یوحنا ۲۰:‏۱۹-‏۲۳

۳۶هنوز درون این‌باره گفتگو مـی‌د کـه عیسی خود درون مـیانشان ایستاد و گفت: «سلام بر شما باد!»۳۷حیران و ترسان، پنداشتند شبحی مـی‌بینند.۳۸به آنان گفت: «چرا اینچنین مضطربید؟ چرا شک و تردید به‌دل راه مـی‌دهید؟۳۹دست و پایم را بنگرید. خودم هستم! بـه من دست بزنید و ببینید؛ شبحْ گوشت و استخوان ندارد، امّا چنانکه مـی‌بینید من دارم!»۴۰این را گفت و دستها و پاهای خود را بـه ایشان نشان داد.۴۱آنـها از فرط شادی و حیرت نمـی‌توانستند باور کنند. بعد به ایشان گفت: «چیزی به منظور خوردن دارید؟»۴۲تکه‌ای ماهی بریـان بـه او دادند.۴۳آن را گرفت و در برابر چشمان ایشان خورد.

۴۴آنگاه بـه ایشان گفت: «این همان هست که وقتی با شما بودم، مـی‌گفتم؛ اینکه تمام آنچه درون تورات موسی و کتب انبیـا و مزامـیر دربارۀ من نوشته شده است، حتما به حقیقت پیوندد.»۴۵سپس، ذهن ایشان را روشن ساخت که تا بتوانند کتب‌مقدّس را درک کنند.۴۶و بـه ایشان گفت: «نوشته شده هست که مسیح رنج خواهد کشید و در روز سوّم از مردگان بر‌خواهد خاست،۴۷و بـه نام او توبه و آمرزش گناهان بـه همۀ قومـها موعظه خواهد شد و شروع آن از اورشلیم خواهد بود.۴۸شما شاهدان این امور هستید.۴۹من موعودِ پدر خود را بر شما خواهم فرستاد؛ بعد در شـهر بمانید که تا آنگاه کـه از اعلی با قدرت آراسته شوید.»

صعود عیسی بـه آسمان

لوقا : ۲۴:‏۵۰-‏۵۳ -‏ مَرقُس ۱۶:‏۱۹ و ۲۰

۵۰سپس ایشان را بیرون از شـهر که تا نزدیکی بیت‌عَنْیـا برد و دستهای خود را بلند کرده، برکتشان داد؛۵۱و درون همان‌حال کـه برکتشان مـی‌داد از آنان جدا گشته، بـه آسمان شد.۵۲ایشان او را پرستش د و با شادی عظیم بـه اورشلیم بازگشتند.۵۳در آنجا پیوسته درون معبد مـی‌ماندند و خدا را حمد و سپاس مـی‌گفتند.

کلیۀ حقوق این اثر به منظور سازمان ایلام محفوظ است. چاپ، تکثیر و یـا انتشار این اثر بـه هر شکل، اکیداً ممنوع مـی‌باشد.

 All Contents © Copyright 2004, Elam Ministries. All International Rights Reserved




[پی وی ایما]

نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Thu, 24 Jan 2019 06:14:00 +0000



پی وی ایما

جفای جمـهوری اسلامـی بـه احمد مفتی زاده | محسن کدیور

متفکر نواندیش و مبارز کرد اهل سنت

ویرایش سوم با اصلاحات و اضافات بسیـار

پیشگفتار

احمد مفتی زاده از سه حیث نظر مرا جلب کرده است: پی وی ایما علم، پی وی ایما جهاد و مظلومـیت. پی وی ایما اینکه این عالم مجاهد مظلوم سنی بوده نـه شیعه، کرد بوده نـه فارس، تغییری درون صورت مسئله ایجاد نمـی کند. پی وی ایما اتفاقا اینکه درون ظلمـی کـه به او شده اهل سنت یـا کرد بودن او دخیل بوده  مرا بـه دفاع از حقوق انسانی، دینی و ملی او بیشتر برمـی انگیزد. اگر او شیعه و فارس بود و ظلمـی بـه او شده بود، دفاع از حقوق او شائبه این را داشت کـه به دلیل این اشتراکات مذهبی و قومـی از او دفاع مـی شود. اکنون بـه دلیل همـین تفاوتها دفاع از کاکه احمد مفتی زاده خالص‌تر و اخلاقی‌تر است.

نـه مورخم نـه فعال سیـاسی. بـه دنبال کشف حقیقت و روایت صادق دورانی کـه در آن زندگی مـی کنم هستم. جوانیم درون دفاع از انقلابی گذشت کـه به نظام جمـهوری اسلامـی منجر شده است، نظامـی کـه هرچه بیشتر پرده‌ها را کنار مـی اشکالاتش بیشتر نمایـان مـی شود. درون سلسله مباحث نقد جمـهوری اسلامـی درون آینـه علمای منتقد آن، ایراد نـه درون دین است، نـه درون مذهب، ایراد درون حکومت دینی (یـا مذهبی) و به عبارت دیگر عدم بـه رسمـیت شناختن جدایی نـهاد دین از دولت است. اسلام سیـاسی، خلافت اهل سنت یـا ولایت فقیـه شیعه شعب مختلف یک بیراهه اند. اینکه درون شکل حکومت و شیوه زمامداری بـه پیـامبر، خلفای راشدین یـا ائمـه اهل بیت مراجعه کنیم و تفاوت اخلاق سیـاسی را با علم سیـاست کـه به شرایط زمانی مکانی ارتباط وثیق دارد درک نکنیم مشکل عمـیقی هست که مسلمان سنی و شیعه حتما درباره آن عمـیق تر بیندیشند.

راز درجا زدن جامعه ما از جمله عبرت نگرفتن بلکه ناآشنائی با تاریخ معاصر است. استبداد دینی درون تاسی بـه خودکامگان و دیکتاتورهای قبلی تحریف تاریخ را پیشـه خود کرده است. آنـها کـه از تاریخ بی اطلاعند اشتباهات گذشتگان را تکرار مـی کنند. نقد منصفانـه و علمـی جمـهوری اسلامـی یک فریضه دینی و ملی است. اینکه این مطالعات انتقادی درون این زمان بـه نفع یـا ضرر جریـانـها و افرادی تمام مـی شود نتیجه عرَضی است، کـه چندان اهمـیتی ندارد. فایده اصیل این مطالعات انتقادی ارتقای فرهنگ عمومـی جامعه و دفاع از حق و حقیقت و نقد ستم هست از جانب هرکه و با هر عنوانی صادر شده باشد، و این یک ارزش ذاتی است.

اگر کاکه احمد مفتی زاده عمر طولانی تر مـی یـافت چه بسا خود بـه اصلاح و تعمـیق مواضع و آرائش اقدام مـی کرد. مـهم این هست که مفتی زاده درون مسیر رشد و تعالی بود، اینکه درون برخی جزئیـات نقدی بـه او وارد شود چیزی از بزرگی او نمـی کاهد. بسیـاری از ابعاد زندگی و آراء مفتی زاده نیـاز بـه تحقیق بیشتر دارد.

بعد از انتشار ویرایش اول و دوم تحقیق (۱)، مدیریت مکتب قرآن خصوصا سعدی قریشی (۲) با صرف وقت فراوان صبورانـه بـه پرسشـهای متعدد نویسنده پاسخ داد و مدارک و اسناد متعدد کتبی و صوتی از اعلامـیه ها و سخنرانی‌های استادش کاکه احمد و نیز مدارک شمس را سخاوتمندانـه درون اختیـار گذاشت. بـه کمک ایشان ویرایش سوم این تحقیق فربه تر و کم خطاتر از دو ویرایش نخست منتشر مـی شود. با این همـه مسئولیت کامل تحقیق با نویسنده است.

اگر گفته شود چرا از ابتدا با یـاران مفتی زاده تماس نگرفتید که تا مجبور بـه سه ویرایش نشوید! درون پاسخ مـی گویمـی را از یـاران وی نمـی شناختم. انتشار ویرایش نخست باعث آشنائی و «اعتماد متقابل» شد و برکات آن ارسال مدارک و اسنادی کـه برخی از آنـها جدا تازگی دارد. منابع  موجود (اعم از کاغذی فارسی وانگلیسی، و اینترنتی) مورد نقادی موشکافانـه قرار گرفت و مشخص شد برخی اطلاعات موجود درون آنـها نادرست و خلاف واقع است. نقد منابع موجود درباره مفتی زاده یکی از امتیـازات تحقیق حاضر است.

اضافات ویرایش سوم نسبت بـه ویرایش دوم ٪۱۳۰  (یکصد و سی درصد) است! شش باب جدید بـه متن تحقیق افزوده شد (فصل دوم: باب هشتم؛ فصل سوم: ابواب دوم، و پنجم که تا هفتم؛ و فصل چهارم: باب چهارم). اضافات بـه شش باب ذیل نیز بسیـار زیـاد هست (فصل دوم: باب چهارم؛ فصل سوم: ابواب اول، سوم و چهارم؛ فصل پنجم: ابواب اول و دوم). اسناد متعددی درون این ویرایش به منظور نخستین بار منتشر مـی شود. خوانندگان ویرایش اول یـا دوم با مطالعه ویرایش سوم مطالب متعدد تازه ای خواهند یـافت.

این تحقیق همچنان کامل نیست! چرا کـه هنوز مجموعه کامل اسناد و مدارک مفتی زاده نـه منتشر شده و در اختیـار نویسنده قرار گرفته است. از باب مالایدرک کله لایترک کله فعلا بـه همـین مقدار حتما اکتفا کرد که تا امکان دسترسی بـه اسناد و مدارک بیشتری فراهم شود. اما با اطمـینان مـی توان گفت درون حد اسناد و مدارک موجود ویرایش سوم تحقیق درون حد مقدور کامل است. موضوع تحقیق آراء دینی یـا نوآوریـهای مذهبی مفتی زاده نیست، موضوع تحقیق صرفا جفای جمـهوری اسلامـی بـه اوست، یـا بـه عبارت دیگر آراء و مواضع سیـاسی یـا دیدگاه او درباره دین و سیـاست. دوران کوتاه همراهی و همگامـی او با انقلاب و جمـهوری اسلامـی بسیـار مختصر برگزار شده و به چند نمونـه اکتفا شده است. درون حقیقت دامنـه این تحقیق زندگی سیـاسی مفتی زاده از خرداد ۱۳۵۸ که تا بهمن ۱۳۷۱ است. بـه قضایـای جزئی کردستان عمدا نپرداخته ام کـه خود مجال ومقال دیگری مـی طلبد.

کوشش کرده ام راوی صادق مجاهدتها و مصائب احمد مفتی زاده باشم. اگر نقدی بـه نظرم رسیده نوشته ام. احتمال دارد برخی پیروان آن مرحوم از اهل سنت نقدهای مرا برنتابند یـا برخی خوانندگان شیعه بعضی همدلی‌های نویسنده با این مفتی فقه شافعی و متفکراهل سنت ناراضی باشند. هر دو گروه مرا از نظرات انتقادی خود مطلع کرده اند. ضمن سپاس از هر دو گروه کتمان نمـی کنم کـه با احمد مفتی زاده اشتراکهای فراوانی چه درون مباحث کلامـی یـا فقهی یـا سیـاسی یـافته ام، درون عین اینکه نقدهایی اساسی نیز بـه آراء او درون هر سه حوزه دارم. اما حقیقت، اسلام، قرآن، سنت نبوی، اخلاق و وطن خواهی فراتر از مذهب و قومـیت است. درون مکتوبات و سخنرانی‌های کاکه احمد صفا و اخلاص از یک سو و تسلط او بـه معارف قرآنی، روایی و فقهی (البته از منظر کلام اهل سنت و فقه شافعی) از سوی دیگر موج مـی زند. او زبان بـه انتقاد از تحجر و جمود تفکر سنتی ماموستاها، مولوی‌ها، ملاها و روحانیون گشوده بـه دنبال فهمـی نو و اجتهادی تازه از کتاب و سنت بوده است. درون این تحقیق من گذشته خود و بسیـاری از مشتاقان معارف اسلامـی را مـی خواندم. گذشته ای کـه البته سالهاست از آن گذشته ام.

به هر حال از صرف وقت فراوان درون باره مفتی زاده پشیمان نیستم. علاوه بر نقاط مشترک یـا قابل نقد فکری من حقیقتا از خلف وعده هایی کـه در قضیـه تاسیس مسجد اهل سنت درون تهران از زمستان ۱۳۵۸ از سوی بالاترین مراجع شیعه بـه هموطنان اهل سنت شده بشدت متاسفم. اینکه کتبا قول اصلاح اصل دوازده درون متمم یـا بازنگری قانون اساسی داده شود و سپس بـه طاق نسیـان سپرده شود، معنایی جز غدر و خدعه بر آن نمـی توان گذاشت. جمـهوری اسلامـی حتی حقوقی کـه قانون اساسی به منظور اهل سنت بـه رسمـیت شناخته هست را رعایت نکرده است. درون این تحقیق با سند و مدرک این ادعای تلخ اثبات مـی شود. جمـهوری اسلامـی و غالب مراجع شیعه نمایندگان خوبی به منظور اهل بیت پیـامبر خود نبوده اند و به مسلمانان اهل سنت و جماعت جفا کرده اند. کوشیده ام با انتشار این تحقیق کمـی از آلام هموطنان اهل سنت خود را کاهش دهم.               

از همـه صاحب نظران دعوت مـی کنم پیشنـهادات و انتقادات و خصوصا اسناد و مدارک خود را با نویسنده درون مـیان بگذارند یـا مستقلا منتشر کنند. بـه امـید خدا این تحقیق درون قالب کتاب منتشر خواهد شد. ومن الله التوفیق.

مقدمـه

احمد مفتی زاده (۱۳۱۳-۱۳۷۱) یکی از بزرگترین رهبران اهل سنت ایران بوده است. (۳) دو ویژگی او را از دیگر رهبران مذهبی اهل سنت متمایز مـی کند: یکی افکار نواندیشانـه اش درون تفکر اسلامـی و دیگری مبارزاتش قبل و بعد از انقلاب. این فقیـه شافعی برخلاف اکثر قریب بـه اتفاق رهبران مذهبی اهل سنت کـه از منظری سنتی بـه تعالیم اسلامـی مـی نگرند، متفکری نواندیش بود (۴) و به همـین دلیل مورد انتقاد شدید محافظه کاران مذهبی قرار گرفت. برخلاف شئون خانوادگیش کـه مفتیـان بزرگ کردستان بوده اند و نام خانودگی مفتی زاده هم از این روست و خود نیز مدت کوتاهی درون سال ۱۳۵۵ حاکم شرع کردستان بود، اماوت متمایز روحانیون را از تن بدر کرد، و با صورتی تراشیده لباس محلی کردی مـی پوشید. خود را ماموستا ننامـید، از لقب علامـه هم استفاده نکرد و به لقب متواضعانـه کاکه (برادر) اکتفا کرد. درون هر حال مفتی زاده بانفوذترین رهبر مذهبی اهل سنت درون کردستان ایران بود. سابقه تعلیمات دینی او بـه سال ۱۳۴۲ برمـی گردد. مکتب قرآن را درون سال ۱۳۵۶ درون مریوان و سپس درون سنندج و متعاقبا درون دیگر شـهرهای کردستان تاسیس کرد. دروس قرآن او هنوز درون مـیان مسلمانان اهل سنت درون کردستان یـا سیستان و بلوچستان شنونده دارد. او درون فقه رویکردی مقاصدی داشت (مقاصد الشریعة)، لذا فتاویش درون عین مبتنی بودن بر کتاب و سنت با فتاوای سنتی متفاوت است. (۵)  

با اینکه اکثر روحانیون اهل سنت غیرسیـاسی بودند، و بسیـاری از آنان بـه دلیل گرایشات صوفیـانـه از درگیری درون امور اجتماعی پرهیز داشتند، مفتی زاده درون عین توجه بـه باطن دیـانت مبارزه سیـاسی را وظیفه دینی خود مـی دانست. (۶) تلقی واحد از اسلام سیـاسی، مفتی زاده و خمـینی را بـه هم نزدیک کرد. مفتی زاده شاخص ترین مع اندیشـه انقلاب اسلامـی درون کردستان درون دهه چهل و پنجاه بود و از رهبری آقای خمـینی دفاع مـی کرد. تقسیم بندی «تشیع صفوی – تشیع علوی» دکتر علی شریعتی را بسیـار مـی پسندید، و با الهام از او «اسلام نبوی – اسلام اموی» را از منظر اهل سنت مطرح کرد. همانند محمود طالقانی شورا برایش اساس حکومت اسلامـی بود. لذا مـی توان مفتی زاده را نسخه اهل سنت تلفیقی از خمـینی، شریعتی و طالقانی دانست، با عنایت بـه موازین مذهب شافعی و فقه مقاصدی.

مفتی زاده از اندیشـه حکومت اسلامـی شامل امت واحده اسلام بشدت دفاع مـی کرد (۷) ، حکومتی کـه شورای قرآنی و احکام شریعت اساس آن باشد، و سنی و شیعه، و کرد و فارس درون آن از حقوق مساوی برخوردار باشند. نگاه او بـه امپریـالیسم، صهیونیسم و کمونیسم شبیـه نگاه آقای خمـینی بود. حتی بـه عربستان سعودی نگاه مثبتی نداشت. با دخالت اجانب درون ممالک اسلامـی مخالف بود و فعالیتهای تجزیـه طلبانـه مارکسیستی درون کردستان را بـه نفع مردم ارزیـابی نمـی کرد. از برادرکشی رویگردان بود و برای رفع مشکلات اقتصادی، سیـاسی و فرهنگی کردستان رویکردی متفاوت با گروههای غیرمذهبی کرد داشت. (۸)

مفتی زاده که تا زمان تصویب قانون اساسی همراه و مع جمـهوری اسلامـی بود. نـهایت کوشش خود را مبذول کرد کـه اهل سنت از حقوق مساوی با شیعیـان برخوردار شوند. او مع «جمـهوری اسلامـی» بود، (۹) اما آنچه درون عمل مشاهده کرد «حکومت شیعی» بود! از طریق نامـه و سخنرانی و ملاقات کوشید مشکل را حل کند. مشخصا سه درخواست داشت: «نفی تبعیض مذهبی، نفی تبعیض ملی، و نفی تبعیض طبقاتی»؛ بـه عبارت دیگر تساوی مذهبی سنی و شیعه، تساوی ملل کرد و فارس، و عدالت اقتصادی. بعلاوه از عدم تحقق نظام شورایی درون جمـهوری اسلامـی بسیـار گلایـه مند بود.

از حوالی پائیز ۱۳۵۸ از جمـهوری اسلامـی ناامـید شد، از سیـاست کناره گرفت ، از سنندج بـه کرمانشاه هجرت کرد که تا درگیر برادرکشی کردستان نباشد. فعالیتهایش را درون تربیت قرآنی شاگردانش متمرکز کرد. درون فروردین ۱۳۶۰ شورای مرکزی سنت (شمس) را تاسیس کرد، قدمـی به منظور تحقق نظام شورایی کـه در کشور پذیرفته نشده بود، حداقل درون مـیان اهل سنت اجرا شود. رهبران مذهبی اهل سنت اعم از کرد و بلوچ گرد هم آمدند و نخستین کنگره خود را درون تهران برگزار د. جمـهوری اسلامـی از تشکیل «هسته رهبری اهل سنت» بشدت احساس خطر کرد، بناحق آن را بـه کنفرانس طایف نسبت داد، و از برگزاری کنگره دوم آن جلوگیری کرد. مفتی زاده درون مرداد ۱۳۶۱ کنگره دوم شمس را درون منزلش درون کرمانشاه برگزار کرد. با توجه بـه تضییقات جدید حکومتی لحن مفتی زاده هم بتدریج تند شد و زبان بـه نقد رهبر جمـهوری اسلامـی گشود – خط قرمز نظام -، کـه تشیع مع رهبری فردی هست و اهل سنت مع شورای اولی الامر. مـی گفت کمترین انتقاد را بـه روحانی شیعه برنمـی تابید، اما خود را مجاز بـه اهانت و دشنام بـه صحابه پیـامبر مـی دانید!

بالاخره احمد مفتی زاده درون شـهریور ۱۳۶۱ بـه دستور آقای خمـینی بـه زندان افتاد. به منظور برگزاری مصاحبه تلویزیونی تحت شکنجه شدید قرار گرفت، اما مردانـه مقاومت کرد و کلمـه ‌ای بر علیـه باورهای خود بر زبان نیـاورد. حدود دو سال بعد دادگاهی صوری بـه ریـاست حسین‌علی نیری برگزار شده و مفتی زاده را بـه پنج سال زندان محکوم کرده است. اما از زندان آزادش ند که تا زمانی کـه دانستند آنچنان بیمار شده کـه امـیدی بـه زنده ماندش نیست! که تا زمانی درون سال ۱۳۶۶ پنج سال دیگر زندان برایش درون نظر گرفته شد، چرا کـه او بر باورهای خود استقامت کرده بود. از اتهامات او اطلاعی درون دست نیست.

تا آذر ۱۳۶۷ مفتی زاده درون زندان انفرادی محبوس بود. بعد از شش سال و سه ماه بـه بند عمومـی منتقل شد و توانست از زندان بـه پرسشـهای مذهبی پیروانش پاسخ دهد. زیر فشار بین المللی از اواخر سال ۱۳۶۹ که تا اوایل پائیز ۱۳۷۱ درون یکی از خانـه های امنیتی محبوس بود. بعد از تحمل ده سال زندان (که پنج سال ان حتی بنابر مقررات ظالمانـه جمـهوری اسلامـی هم «غیرقانونی» بوده است)، درون پی شدت گرفتن بیماری، احمد مفتی زاده اواسط مرداد ۱۳۷۱ از زندان آزاد شد، مشروط بر اینکه از تهران خارج نشود. ماه آخر درون بیمارستان بستری شد. پزشکان تشخیص دادند بـه سرطان کلیـه مبتلا شده و دیر اقدام شده است. او درون سن پنجاه و هشت سالگی بـه شکلی «کاملا مشکوک» درون بیمارستان آسیـای تهران درون تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۷۱ از دنیـا رفت. مقایسه تصاویر مفتی زاده قبل و بعد از زندان پرده از دشواری زندان و عمق شکنجه هایی برمـی‌دارد کـه بر او رفته است. اهل سنت بـه حق از او با عنوان فاخر «شـهید کاکه احمد مفتی زاده» یـاد مـی کنند.

در بین تحقیقاتم درون باره علمای منتقد جمـهوری اسلامـی یـادداشتهایی درباره علمای اهل سنت منتقد گردآورده ام، علمایی کـه به ستمـی مضاعف مبتلا بوده اند. شاخص‌ترینشان مرحوم احمد مفتی زاده. این تحقیق ادای دینی هست به مبارزات این متفکر نواندیش اهل سنت کرد بـه مناسبت بیست و پنجمـین سالگرد درگذشتش. (۱۰) جمـهوری اسلامـی و شخص آقای خمـینی درون حق مـهمترین متحد کرد اهل سنتش جفا کرد. رفتار آقای خمـینی با منتقد اهل سنتش نـه با موازین اخلاق نبوی سازگار بود، نـه با تعالیم اهل بیت منطبق، فارغ از اینکه قانون و حقوق بشر هم چنین رفتار ناجوانمردانـه ای را بر نمـی تابید. مفتی زاده وابسته و منحرف نبود. یک ایرانی کرد وطن خواه بود کـه بر اساس تعالیم اسلامـی و قرآنی انتظاراتش از جمـهوری اسلامـی برآورده نشده بود. مطالبات احمد مفتی زاده مطالبات بسیـاری از هموطنان اهل سنت و کرد ماست کـه بعد از چهار دهه هنوز برآورده نشده است. تبعیض مذهبی، ملی و طبقاتی همچنان ادامـه دارد.  

کوشش من درون این تحقیق ارائه اسناد گزیده‌ای از سرخطهای زندگی مفتی زاده خصوصا ابعاد مختلف مواجهه او با جمـهوری اسلامـی و شخص آقای خمـینی است. متاسفانـه بـه دلایل مختلف بسیـاری از اسناد و آثار مفتی زاده هنوز منتشر نشده است. انتشار مجموعه کامل آثار این متفکر بزرگ کرد کاری ضروری است.

این تحقیق شامل پنج فصل بـه شرح زیر است:

– ماه عسل کوتاه با جمـهوری اسلامـی

– اعتراض بـه تبعیض مذهبی درون قانون اساسی

– جرم تاسیس شورای مرکزی سنت (شمس)

– جفا بـه دانشمند شجاع: زندان و شکنجه

– مرگ با عزت مجاهد فی سبیل الله 

فصل اول. ماه عسل کوتاه با جمـهوری اسلامـی

 

مناسبات حسنـه یـا بـه عبارت دیگر «ماه عسل احمد مفتی زاده با جمـهوری اسلامـی» پنج ماه بیشتر بـه طول نیـانجامـید: ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ که تا اواخر خرداد ۱۳۵۸ یعنی از مراجعت آقای خمـینی بـه ایران که تا انتشار پیش نویس قانون اساسی درون جراید. این فصل شامل سه باب بـه شرح زیر است: ملاقات با رهبر انقلاب؛ نامـه تاریخی آقای خمـینی بـه مفتی زاده؛ و مطالبات  مفتی زاده از جمـهوری اسلامـی. اسناد این مباحث همگی متعلق بـه بهمن و اسفند ۱۳۵۷ است. (۱۱)

باب اول. ملاقات با رهبر انقلاب

در این باب بـه اختصار بـه یک نمونـه از ماه عسل بهمن ۱۳۵۷ (نخستین ملاقات رهبران اهل سنت با رهبر انقلاب) طی دو مطلب اشاره مـی شود: سخنان مفتی زاده و سخنرانی آقای خمـینی درون این ملاقات.

 

مطلب اول. سخنان مفتی زاده

در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۵۷ گروهی از هموطنان کرد بـه ملاقات آقای خمـینی شتافتند. قبل و بعد از سخنرانی آقای خمـینی مفتی زاده بـه نمایندگی از جمع سخن گفت. وی ابتدا بـه ستم حکومتها درون کردستان با سوء استفاده از شکافهای مذهبی و ملی و طبقاتی، وضعیت روحانیت اهل سنت کردستان اعم از اهل طریقت و اهل شریعت، کوششـهای خود و دیگر اکراد اهل سنت درون دفاع از انقلاب اسلامـی، مرزبندی با جریـانـهای مارکسیست جدایی طلب اشاره کرد، و سپس از لزوم احترم بـه بزرگان اهل سنت توسط شیعیـان، وحدت اسلامـی نـه درون شعار بلکه درون عمل، لزوم تساوی حقوقی شیعه و سنی درون قانونگذاری، اجرا و قضاوت و نیز رسمـی بودن، همچنین ابتنای جمـهوری اسلامـی بر اصل شورا بـه اختصار تمام نکاتی را مطرح کرد. (۱۲) مفتی زاده درون نامـه های بعدی بـه فایل صوتی ضبط شده این جلسه استناد نموده است: «در مورد مسائل ايران بارها بلاواسطه و مستقيم …. مذاكراتي داشته ايم. يكي از اصول هميشگي مذاكرات اين بوده هست كه تشييع وتسنن درون قانون گذاري و امور اجرايي و جنبه‏هاي رسميت بايد متساوي باشد و تبعيض و امتيازي ما بين اين دو مذهب وجود نداشته باشد. نواري از مذاكرات ۱۸ بهمن ماه گذشته موجود هست كه درون آن امام اين مطلب را ضمن مطالب اساسي ديگر تاييد فرموده‌اند» (۱۳)

مطلب دوم. سخنرانی آقای خمـینی

آقای خمـینی درون این دیدار اظهار داشت:

«مسئله اختلاف بین پیروان دو طایفه و دو مذهب، ریشـه‌اش از صدر اسلام است. درون آن وقت خلفای اموی، و خصوصاً عباسی، درصدد بودند کـه اختلاف ایجاد کنند. مجالس درست مـی‌د و [به اختلاف‌] دامن‌ مـی‌زنند. این اختلاف کم کم اسباب این شد کـه در بین عوامِ از اهل سنت و عوامِ از اهل شیعه این تنافس [فخرفروشی و رقابت] پیدا شد؛ و گر نـه، نـه عوام اهل سنت بـه سنت رسول الله عمل کرده و مـی‌کنند و نـه عوام اهل شیعه پیروی از ائمـه اطهار کرده‌اند….  ما با هم یکی هستیم و ما جدا نیستیم. اختلاف، اختلاف دو که تا مذهب است؛ این اختلاف نباید اسباب این معنا بشود کـه ما درون اساس اسلام [اختلاف کنیم‌]. اسلام بالاتر از این معانی هست که ما بـه واسطه اختلاف مسلکی از اسلام مثلًا چه یم. ما کـه مـی‌بینیم الآن اسلام درون معرض خطر است، بر همـه ما لازم هست که دست بـه هم بدهیم و از آن اشتباهاتی کـه در سابق بوده دست برداریم، دستهایی را کـه مثل سابق [مـی‌خواهند] ما را از هم جدا کنند قطع کنیم. و من امـیدوارم کـه به کوشش شما دانشمندان آنجا و ما طلبه‌های اینجا بتوانیم این جدایی را برداریم.» (۱۴) مفتی زاده درون این زمان نزدیک‌ترین رهبر اهل سنت بـه آقای خمـینی بوده است. 

 

باب دوم. نامـه تاریخی آقای خمـینی بـه مفتی زاده

نامـه ذیل مورخ ۳۰ بهمن ۱۳۵۷ گویـاترین سند روابط حسنـه آقایـان خمـینی و مفتی زاده درون سال ۱۳۵۷ است:

«بسمـه تعالی‌
دانشمند ارجمند و روحانی شجاع جناب آقای احمد مفتی زاده (دامت افاضاته‌)
به عرض مـی‌رساند، زحمات و فعالیتهای مداوم شما درون امر مبارزات اسلامـی و کوششـهای شما درون این راه، پیوسته مورد قدردانی و تشکر بوده امـید هست همـیشـه درون انجام وظایف الهی و پیشبرد مقاصد اسلامـی موفق و موید باشید. اینک جناب حجت الاسلام آقای حاج شیخ حسین نوری- دامت برکاته- کـه از مدرسین محترم حوزه مقدسه علمـیه مـی‌باشند از طرف این جانب بدان منطقه اعزام مـی‌شوند. هر گونـه مطلبی باشد مـی‌توانید با ایشان درون مـیان بگذارید که تا جناب ایشان بـه اطلاع من برسانند. امـید هست با تلاشـهای پیگیر آقایـان هر چه زودتر حکومت جمـهوری اسلامـی برقرار گردد. والسلام علیکم ورحمـه الله وبرکاته.
به تاریخ ۲۱ ربیع الاول ۹۹. روح الله ال الخمـینی‌ (۱۵)

حسین نوری درون حال حاضر از مراجع تقلید نزدیک بـه حکومت است. تعابیر آقای خمـینی درون حق مفتی زاده «دانشمند ارجمند و روحانی شجاع»، «قدردانی و تشکر از زحمات و فعالیتهای مداوم وی درون امر مبارزات اسلامـی و کوششـهای او درون این راه» و خصوصا اینکه رهبر جمـهوری اسلامـی مفتی زاده را بـه عنوان رهبر مذهبی کردستان بـه رسمـیت شناخته هست و نماینده خود را کتبا بـه او معرفی کرده است، بسیـار معنی‌دار است.

باب سوم. مطالبات مفتی زاده از جمـهوری اسلامـی

 در این باب بـه دو نمونـه از مطالبات مفتی زاده از جمـهوری اسلامـی درون اسفند ۱۳۵۷ اشاره مـی کنم.

مطلب اول. سه مطالبه اصلی

مفتی زاده درون اطلاعیـه مورخ ۷ اسفند ۱۳۵۷ کـه از تهران صادر کرده مطالبات خود را درون سه جمله خلاصه مـی کند:

«۱- تساوي حقوق ملّي و فرهنگي و سياسي و اجتماعي همـه ي ملّت هاي مسلمان ايران. ۲- تساوي سياسي و قانوني تسنّن و تشيّع. ۳- تساوي حقوق اجتماعي و اقتصادي همـه افراد.» (۱۶)

 

مطلب دوم. تفصیل مطالبات

در اطلاعیـه شماره ۷۲ مورخ ۲۶ اسفند ۱۳۵۷ مطالبات خود را با وضوح و تفصیل بیشتری توضیح مـی دهد:

«۱-  شرکت دانشمندان اهل تسنّن و تشیّع درون کار تدوین یـا تهیـه پیش نویس قانون اساسی و وضع قوانین دیگر و همـین طور درون اداره مملکت. هر کاری و هر اقدامـی بدون رعایت این اصل قطعاً مردود و غیر قابل قبول است.

 ۲-  ملّت ایران مرکب هست از چند ملّت (یـا چند قوم) کوچک با زبان ها و فرهنگ های گوناگون و تجاهل این واقعیّت – و تحمـیل زبان فارسی بر همـه درطول تاریخ گذشته ملیّت را بـه صورت مـهمترین مسئله این ملّت‌ها درآورده هست حال وضع سیـاسی ایران هرگز نمـی تواند استقرار یـابد مگر با شناختن حقوق متساوی از تمام جهات به منظور همـه ملّتهای مسلمان ایرانی بدون اینکه از هیچ جهتی یکی را بر دیگری برتری باشد. طریق معمول و اسلامـی تأمـین این تساوی درون حقوق این هست که هر یک از ملّت‌ها یک شورای اسلامـی از (اولی الامر) یعنی دانشمندان اهل استنباط یـا – اهل حل و عقد درون منطقه خود تشکیل دهند کـه این شورا تنـها رکن حکومت هست ﴿واَمرُهُم شوری بَینَهُم﴾ شوراهای محلّی سه رکن فرعی: قوّه مجریـه، قوّه قضائیـه و قوّه مالیـه را تعیین مـی‌کنند. نمایندگانی از این شوراها شورای عالی اسلامـی را تشکیل مـی‌دهند کـه این قدرت رکن چهارم فرعی (قوّه دفاعیـه) را تعیین مـی کند و نیز سیـاست خارجی ایران را. و بر اقتصاد عمومـی و کارهای قانونگزاری و اجرای قوانین درون مملکت ناظر خواهد بود.

۳- سیـاست اجتماعی و اقتصادی ایران طوری تنظیم شود کـه مملکت را بـه سوی جامعه بدون طبقه و بدون امتیـازات چه معنوی و چه مادی: جامعه‌ای کـه در آن رنگی از استکبار و اتراف درون یک طرف و استضعاف درون طرف دیگر نباشد سوق دهد.

۴- حقّ خودمختاری اسلامـی به منظور تمام اقلیّت‌های عقیدتی را چه دینی و چه غیر دینی بـه شرطی کـه ذمّه و تعهّدات خود را روشن سازند و از آن عدول نکنند تقریر کنند این سه اصل حتما در متن قانون اساسی گنجانده شود.» (۱۷)

به طور خلاصه شورای اولی الامر رهبری و هدایت جامعه را بر عهده دارد و خلیفه منتخب این شورا و تحت نظارت آن است. واضح هست که تلقی مفتی زاده از ساختار حکومت بدور از واقعیت و کاملا آرمانی است. او هیچ نمونـه تاریخی به منظور تحقق این ساختار چه درون صدر اسلام و چه درون دیگر مقاطع تاریخی ارائه نکرده است. آرمانی و بدور از واقعیت اجتماعی بودن صفت مشترک نظریـات اکثر قریب بـه اتفاق انقلابیون آن دوران اعم از مذهبی شیعی و سنی و غیرمذهبی مارکسیست و غیر آن است. البته مطالبات عدالت‌خواهانـه و تساوی طلبانـه وی اموری معقول و عملی بوده کـه در فصل بعدی با تفصیل بیشتری مورد مطلب قرار خواهد گرفت.

فصل دوم. اعتراض بـه تبعیض مذهبی درون قانون اساسی

 

پرسشـهای اصلی این فصل عبارتند از: حقوق اهل سنت درون قانون اساسی چه تفاوتهایی با حقوق اهل سنت درون قانون اساسی مشروطه داشت؟ اهل سنت چه مطالباتی از قانون اساسی داشتند؟ درون مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی مشـهور بـه مجلس خبرگان چه مباحثی درون باره اصول دوازدهم و یکصد و پانزدهم مطرح شد؟ احمد مفتی زاده به منظور استیفای حقوق اهل سنت درون قانون اساسی چه کرد؟ با توجه بـه عدم برآورده شدن انتظارات اهل سنت از قانون اساسی بعد از تصویب دو اصل تبعیض مذهبی درون قانون اساسی، مفتی زاده و دیگر رهبران اهل سنت چه د؟ آقای خمـینی چه وعده ای بـه اهل سنت داد و چگونـه بـه وعده اش درون زمان بازنگری قانون اساسی عمل کرد؟  

فصل دوم وقایع هشت ماه (از أواخر خرداد که تا اوایل بهمن ۱۳۵۸) درباره حقوق اهل سنت درون قانون اساسی و مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی جمـهوی اسلامـی را درون برمـی‌گیرد و مشخصا نقش احمد مفتی زاده درون این قضیـه تحقیق مـی شود. این فصل شامل شش باب بـه شرح زیر است:  

– دین و مذهب درون قانون اساسی ۱۲۸۵ و پیش نویس قانون اساسی ۱۳۵۸

– مفتی زاده و حقوق اهل سنت درون قانون اساسی

– تصویب أصول دوازدهم و یکصد و پانزدهم

– إتمام حجت درون آخرین دیدار با مقام رهبری

– وعده سرخرمن اصلاح اصل دوازدهم قانون اساسی

– ادامـه تذکرات سیـاسی بـه مقامات جمـهوری اسلامـی

 

باب اول: دین و مذهب درون قانون اساسی ۱۲۸۶ و پیش نویس قانون اساسی ۱۳۵۸

دین و مذهب رسمـی و تبعیض دینی و مذهبی درون قانون اساسی مشروطه لحاظ نشده بود. این باب طی دو مطلب بـه وضعیت دین و مذهب رسمـی و تفاوتهای دینی مذهبی درون متمم قانون اساسی مشروطه و پیش نویس قانون اساسی جمـهوری اسلامـی پرداخته است.

مطلب اول. دین و مذهب درون متمم قانون اساسی ۱۲۸۶

متمم قانون اساسی مصوب مـهر ۱۲۸۶ درون سه اصل خود، دین و مذهب را مورد مطلب قرار داده است:

اصل اول: مذهب رسمـی ایران اسلام و طریقه حقه جعفریـه اثنی عشریـه ‌است، حتما پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد.

اصل دوم مقرر کرده: درون هیچ عصری از اعصار مواد قانونیـه مجلس شورای ملی مخالفتی با قواعد اسلام نداشته باشد و تشخیص مخالفت قوانین موضوعه با قواعد اسلامـیه بر عهده علماست. لهذا رسماً مقرر هست در هر عصری از اعصار هیـاتی کـه کمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدینین کـه مطلع از مقتضیـات زمان هم باشند بـه این طریق مراجع تقلید شیعه اسامـی بیست نفر از علماء کـه دارای صفات مذکوره باشند معرفی بـه مجلس شورای ملی بنمایند پنج نفر از آن‌ها را یـا بیشتر بـه مقتضای عصر اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یـا بـه حکم قرعه تعیین نموده بـه سمت عضویت بشناسند که تا موادی کـه در مجلس عنوان مـی‌شود بـه دقت مذاکره و غوررسی نموده هریک از آن مواد معنونـه کـه مخالفت با قواعد اسلام داشته باشد طرح و رد نمایند کـه عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیئت علماء درون این باب مطاع و بتبع خواهد بود و این ماده که تا زمان ظهور حضرت حجة تغییرپذیر نخواهد بود.

اصل پنجاه و هشتم: هیچ‌نمـی‌تواند بـه مقام وزارت برسد مگر آن کـه مسلمان و ایرانی الاصل و تبعه ایران باشد. (۱۸)

چهار سال بعد درون ماده ششم قانون انتخابات مجلس شورای ملی و نیز ماده‌ دوازدهم قانون اصلاحی انتخابات (۱۲۹۰) مقرر شد كه یـهودیـان، زردشتیـان، مسیحیـان ارمنی شمال و جنوب و مسیحیـان آشوری، هر یك، نماینده‌ای درون مجلس شورای ملی داشته باشند. (۱۹)

بنابراین درون متمم قانون اساسی مشروطه أولا دین رسمـی اسلام، مذهب رسمـی «طریقه حقه جعفریـه اثنی عشریـه» تعیین شده است. ثانیـا پادشاه حتما «دارا و مروج این مذهب» باشد. ثالثا «مراجع تقلید شیعه» هیـات نظار از مجتهدین آشنا بـه مقتضیـات زمانـه کـه علی القاعده شیعه هستند را بـه مجلس شورای اسلامـی معرفی مـی کنند که تا قوانین مصوب مجلس کـه مخالف قوانین اسلام – علی القاعده وفق مذهب شیعه – تشخیص دادند رد نمایند که تا صورت قانونیت پیدا نکند. رابعا شرط وزارت مسلمان بودن است. خامسا نمایندگی اقلیتهای دینی درون سال ۱۲۹۰ درون قانون عادی تصویب شده است.

در نتیجه درون قانون اساسی مشروطه و متمم آن مطلقا اشاره ای بـه مذهب اهل سنت نشده و کمترین حقوقی به منظور آنـها درون نظر گرفته نشده است. شاه حتما دارا و مروج مذهب رسمـی باشد. اما وزرا لازم نیست شیعه باشند.   

مطلب دوم. دین و مذهب درون پیش‌نویس‌های قانون اساسی

در این مطلب پیش نویس قانون اساسی جمـهوری اسلامـی بـه روایت دو نسخه، یعنی نسخه چهار حقوقدان و نسخه دولت موقت درون أصول مرتبط با دین و مذهب مورد بررسی قرار مـی گیرد:

بحث اول. پیش‌نویس چهار حقوقدان

پیش نویس قانون اساسی کـه در تهران توسط حسن حبیبی، ناصر کاتوزیـان، کریم لاهیجی و محمد جعفر جعفری لنگرودی درون تهران تدوین شد (۲۰) درون چهار اصل خود دین و مذهب رسمـی را بـه شرح زیر مدّ نظر قرار داده بود:

اصل ۱۵: مذهب رسمـی ایران اسلام و طریقه حقه جعفریـه اثنی عشریـه است. رئیس جمـهور حتما دارا و مروج این مذهب باشد.

اصل ۶۰: … به منظور حفظ حقوق اقلیتهای مذهبی، زرتشتیـان و یـهودیـان هر کدام یک نماینده و مسیحیـان دو نماینده جداگانـه انتخاب مـی کنند…

اصل ۹۰: رئیس جمـهوری حتما شیعه اثنی عشری و ایرانی‌الاصل و تابع ایران و حداقل دارای چهل سال سن باشد.

اصل ۱۱۸: هیچ‌نمـی‌تواند بـه مقام وزارت برسد مگر اینکه مسلمان و ایرانی‌الاصل و تابع ایران باشد. (۲۱)

بنابراین پیش نویس أولا همانند قانون اساسی مشروطه مذهب رسمـی «طریقه حقه جعفریـه اثنی عشریـه» است، ثانیـا شرط رئیس جمـهور همانند شاه مشروطه این هست که «دارا و مروج این مذهب باشد.» ثالثا قانون عادی سال ۱۲۹۰ بـه متن قانون اساسی راه یـافته و چهار نماینده به منظور اقلیتهای مسیحی، زرتشتی و یـهودی درون نظر گرفته شده است. رابعا شرط شیعه اثنی عشری بودن رئيس جمـهوری به منظور دومـین بار تاکید شده است. رابعا همانند قانون اساسی مشروطه شرط وزارت اسلام است. خامسا درون این پیش نویس کلمـه ای درون مورد حقوق پیروان مذاهب اهل سنت بـه چشم نمـی خورد. 

بحث دوم. پیش‌نویس دولت موقت

پیش نویس تدوینی چهار حقوقدان توسط دولت موقت جمـهوری اسلامـی مورد حک و اصلاح قرار گرفت. متنی کـه به عنوان پیش نویس قانون اساسی درون ۲۴ خرداد  ۱۳۵۸در جراید منتشر شد (۲۲) نسخه دولت موقت هست که با نسخه پیشین تفاوتهایی دارد. این متن کـه در مباحث بعدی مورد بررسی قرار مـی گیرد درون پنج اصل خود بـه شرح زیر بـه دین و مذهب پرداخته است:

اصل ۱۳: دین رسمـی ایران اسلام و مذهب جعفری هست که مذهب اکثریت مسلمانان ایران هست و مذاهب دیگر اسلامـی، اعم از زیدی، حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی معتبر ومحترم هست و درون مناطقی کـه مسلمانان پیرو این مذاهب اکثریت دارند مقررات محلی درون حدود اختیـارات شوراها بر طبق این مذاهب خواهند بود؛ ولی درون احوال شخصیـه ودر تعلیم وتربیت دینی هر مسلمان درون هر نقطه از ایران بر طبق مذهب اسلامـی خود عمل مـی‌کند.

اصل ۱۴: زرتشیـان، یـهودیـان ومسیحیـان درایران اقلیتهای رسمـی دینی شناخته مـی‌شوند و در انجام مراسم دینی خود آزاداند و دراحوال شخصیـه وتعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل مـی‌کنند.

اصل ۵۰: عده نمایندگان مجلس شورای ملی دویست وهفتاد نفر هست و بعد از هر ده‌سال درون صورت زیـاد شدن جمعیت کشور، درهر حوزه انتخابی بـه نسبت هر صدوپنجاه هزار نفر یک نماینده اضافه مـی‌شود. زرتشتیـان و یـهودیـان کشور هر کدام یک نماینده و مسیحیـان دو نماینده جداگانـه انتخاب مـی‌کنند و در صورت افزایش جمعیت هر یک از این اقلیت‌ها بازاء هر یکصد وپنجاه هزار نفر اضافی یک نماینده اضافی خواهند داشت. مقررات مربوط بـه انتخابات مطابق قانون معین مـی‌شود.

اصل ۷۶: رئیس جمـهوری حتما مسلمان و ایرانی‌الاصل و تابع ایران باشد.

اصل ۱۰۶: هیچ‌نمـی‌تواند بـه مقام نخست وزیری و وزارت برسد مگر اینکه مسلمان و ایرانی‌الاصل و تابع ایران باشد. (۲۳)

در مقایسه با نسخه اول پیش نویس قانون اساسی نسخه دوم یعنی نسخه دولت موقت این امتیـازات را دارد: أولا دین و مذهب رسمـی از هم تفکیک شده است: دین رسمـی ایران اسلام و مذهب جعفری. عبارت حقوقی تر مذهب جعفری بجای عبارت «طریقه حقه جعفریـه اثنی عشریـه» آورده شده هست و درون توصیف ان این عبارت اضافه شده است: «که مذهب اکثریت مسلمانان ایران است». ثانیـا نام، احترام و اعتبار و نیز حقوق پنج مذهب غیرشیعه زیدی، حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی به منظور نخستین بار درون قانون اساسی وارد شده و حقوق پیروان آنـها درون أحوال شخصیـه، تعلیم و تربیت دینی مورد پذیرش قرار گرفته، بعلاوه تصریح شده درون مناطقی کـه مسلمانان پیرو این مذاهب اکثریت دارند مقررات محلی درون حدود اختیـارات شوراها بر طبق این مذاهب خواهند بود. ثالثا اقلیتهای دینی رسمـی منحصر بـه یـهودی، مسیحی و زرتشتی دانسته شده و عبارت «و درون انجام مراسم دینی خود آزاداند و دراحوال شخصیـه وتعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل مـی‌کنند.» بـه متن پیش نویس اضافه شده است. رابعا شرط تشیع رئیس جمـهور حذف شده، همانند وزرا بـه شرط مسلمان بودن اکتفا شده است.

در نـهایت پیش نویس قانون اساسی جمـهوری اسلامـی درون مسئله دین و مذهب از متمم قانون اساسی مشروطه مترقی تر هست و حقوق بیشتری به منظور اقلیتهای دینی و مذهبی بـه رسمـیت شناخته است، هرچند خالی از تبعیض دینی و مذهبی نیست.   

 

باب دوم. مفتی زاده و حقوق اهل سنت درون قانون اساسی

احمد مفتی زاده بعد از انتشار پیش نویس قانون اساسی درون جرائد، طی نامـه ای سرگشاده بـه آقای خمـینی درباره تبعیض مذهبی اعتراض کرد. مجلس خبرگان قانون اساسی از مفتی زاده به منظور شنیدن آرائش درون یکی کمـیسیونـهای مجلس خبرگان دعوت کرد. مفتی زاده آراء خود با برخی اعضای مجلس خبرگان درون مـیان گذاشت هرچند مصوبه مجلس خبرگان چیز دیگری شد. این باب فعالیتهای مفتی زاده (از أواخر خرداد که تا أواخر مـهر ۱۳۵۸) را درون بر مـی گیرد و شامل سه مطلب بـه شرح زیر است: نامـه اعتراضی بـه آقای خمـینی، پاسخ تلویحی نظام جمـهوری اسلامـی، و مفتی زاده درمجلس خبرگان.

مطلب اول. نامـه اعتراضی بـه رهبر جمـهوری اسلامـی

چهار روز بعد از انتشار پیش نویس قانون اساسی جمـهوری اسلامـی درون مطبوعات، احمد مفتي‌زاده طي تلگرام مورخ ۲۸ خرداد ۱۳۵۸ براي آقای خميني نسبت بـه انتخاب مذهب رسمي كشور در پيش نويس قانون اساسي جديد اعتراض كرد:

« قم ـ رهبر انقلاب اسلامي ايران امام خميني؛ درون مورد مسائل ايران بارها بلاواسطه و مستقيم، چه درون زمان اقامت درون “نجف” و چه از زمانی كه بـه ايران بازگشتيد مذاكراتي داشته ايم. يكي از اصول هميشگي مذاكرات اين بوده هست كه تشييع وتسنن درون قانون گذاري و امور اجرايي و جنبه‏هاي رسميت بايد متساوي باشد و تبعيض و امتيازي ما بين اين دو مذهب وجود نداشته باشد. نواري از مذاكرات ۱۸ بهمن ماه گذشته موجود هست كه درون آن امام اين مطلب را ضمن مطالب اساسي ديگر تاييد فرموده‌اند. اخيراً پيش‌نويس قانون اساسي انتشار يافته و در ماده ۱۳ آن مانند كانون تفرقه‌اندازان گذشته فقط مذهب جعفري بـه رسميت شناخته شده هست مطلب اين ماده جز اين جمله با آن توافق‌ها و اين‌كه حكومت ايران اسلامي است، ‌نـه مذهبي، سازگار نيست.

اكنون درون اين مرحله حساس تاريخ‌ساز ما نـه تنـها درون برابر عالم اسلام بشريت و تاريخ آينده مسووليت داريم ومن مشكلات امام را درك مي‌كنم مي‏دانم گروهي خواستار امتياز بـه مذهب جعفري هستند و استدلال مي‏كنند كه اكثريت مسلمانان ايران جعفري مي‏باشند با اين‌كه مي‏گويند روحانيون اهل تسنن درون راه اسلام عليه طاغوت جان فشاني كردند اما گروهي بنام علماي اهل سنت درون همان سال‏ها ثناخوان رژيم بودند و امثال اين استدلالها. اما امام بايد اين برادران را متوجه سازد كه:

اولاً جهاد عبارت از ايثار و گذشتن از خود، نـه گرفتن امتياز. ثآنيا اسلام نامي هست خدايي و تسنن و تشييع خود ساخته و اگر افتخاري باشد درون نام خدايي هست نـه درون تشييع و تسنن.  ثالثا استقرار شاهنشاهي اموي و اخلاف آن باگرفتن قدرت شورا و جمع آوري نيروي حكومت حكومت و دولت سلطنت موجب تفرق واحد گرديد و اين تفرقه افكني قرنـهاست مسلمانان را بـه جان هم انداخته هست و برادررا بادست برادر چه درون ايران عهد “صفويه” و چه درون عهد ستمگران ديگر درون ايران و نقاط ديگر قتل عام و اكنون نوبت آن هست كه مسير انحرافي تاريخ را تصحيح كنيم واز تفرقه خصومت‌آوري بـه سوي وحدت و برادري اسلام باز دارد و اين خود بزرگترين مصداق وحدت كلمـه هست كه رمز پيروزي بوده و امام هميشـه بر آن تكيه مـی‌کند.

رابعاً نيروهاي اهريمني شكست‌خورده استعمار، چه داخلي و چه خارجي هميشـه درپي يافتن حربه‌ي تفرقه و ايجاد آشوب‌اند که تا بر انقلاب ما چيره شوند و سلطه خود را يابند و اين امتياز مذهبي درون واقع امتيازي هست بسيار خطرناك كه بدست اين نيروها داده مي‏شود و براي مسلمانان چه شيعه چه سني كمترين مزيت علمي درون بر ندارد. خامساً اگر مردم ايران اكثريت مسلمان را اهل تشيع تشكيل مي‏دهد درون ساير كشورهاي اسلامي اهل تشيع يا اصلاً نيستند و اقدام انقلاب اسلامي ايران اثري قاطع درروابط اسلامي مسلمانان دگر دارد و با امتياز رسمي بودن بـه مذهب جعفري درون ايران مسلمانان را درون كشور‏هاي ديگر نيز بـه جان هم مي‌اندازد و باز آتش خصومت و برادركشي را براي قرن‌ها روشن مي‏كند. صرف نظركردن از اين امتياز، سرمشقي هست براي استحكام و پيوند برادري اسلام درون همـه جا و افتخاري هست تاريخي كه بنام انقلاب اسلامي ايران بـه ثبت مي‏رسد و پاداش آن بیش ازآن هست كه بـه حساب آيد.

اميدوارم رهبر انقلاب بتوانند اين حقايق را كه يقيناً اكثريت قاطع برادران آگاه مخلص شيعه بـه آن اذعان دارند بـه اقليتي كه بـه آن توجه ندارند، تفهيم فرمايند که تا اهليت خود را درون برابر خدا بـه بهترين وجه بـه پايان برساند و اگر جز اين باشد بي ترديد نـه درون ايران قابل قبول خواهد بود و نـه علم اسلام درون برابر آن بي تفاوت خواهد ماند و هرچه بيش آيد مسووليتي خطرناك آن بعده كساني هست كه تفرق و تبغيض را مي‏پذيرند و اين مسئوليتي هست بس خطير و عهدار آن بايد قهرماني باشد بسي قاطع و پر قدرت و بي باك از آنان کـه لایخافون لومة لائم … والسلام عليكم. احمد مفتي‌زاده  سنندج» (۲۴)

این تلگرام سرگشاده مفتی زاده شاخص ترین ایرانی اهل سنت و کرد مع جمـهوری اسلامـی بـه رهبر جمـهوری اسلامـی از چند حیث حائز اهمـیت است: مفتی زاده نخستین ملاقات خصوصی خود با آقای خمـینی را بیـاد وی مـی آورد و تذکر مـی دهد کـه نوار آن نیز موجود است. درون آن ملاقات کـه چهار روز قبل از پیروزی انقلاب درون مدرسه علوی صوت گرفته بر سر تساوی حقوقی شیعه و سنی درون رسمـیت، تقنین و اجرا، و نفی تبعیض مذهبی مذاکره شده است. مفتی زاده با چنین توافقاتی پاکبازانـه پیش قراول دفاع از جمـهوری اسلامـی درون مـیان اهل سنت و اکراد بوده است.

مفتی زاده تصریح مـی کند کـه «امام اين مطلب را ضمن مطالب اساسي ديگر تاييد فرموده‌اند.» مطابق موازین مسلم اسلامـی وفای بـه وعده واجب مؤکد است. مفتی زاده مـی نویسد ماده ۱۳ پیش نویس قانون اساسی کـه «فقط مذهب جعفري بـه رسميت شناخته شده … با آن توافق‌ها و اين‌كه حكومت ايران اسلامي است، ‌نـه مذهبي، سازگار نيست.» مفتی زاده زعیم اهل سنت کردستان بـه جمـهوری «اسلامـی» رای داده و حالا این قانون حکومت «شیعی» هست چرا بـه مذهب جعفری رسمـیت بخشیده است.

مفتی زاده استدلال مـی کند کـه اگر درون ایران شیعیـان درون اکثریت هستند درون اغلب قریب بـه اتفاق دیگر کشورهای مسلمان شیعیـان درون اقلیت هستند، اگر دیگر کشورهای مسلمان هم مذهب اکثریت را رسمـیت بخشند این بـه ضرر شیعیـان است. بـه نظر وی امتياز رسمي بودن بـه مذهب جعفري درون ايران مسلمانان را درون كشور‏هاي ديگر بـه جان هم مي‌اندازد و باز آتش خصومت و برادركشي را روشن مي‏كند. «صرف نظركردن از اين امتياز، سرمشقي هست براي استحكام و پيوند برادري اسلام درون همـه جا و افتخاري هست تاريخي كه بنام انقلاب اسلامي ايران بـه ثبت مي‏رسد.» درون یک کلمـه درخواست این رهبر بصیر اهل سنت از رهبر جمـهوری اسلامـی تجدید نظر درون این اصل پیش نویس قانون اساسی و لغو تبعیض مذهبی و عمل بـه توافق تساوی مذهبی است.  مفتی زاده هنوز بـه جمـهوری اسلامـی امـیدوار است.

مطلب دوم. پاسخ تلویحی نظام جمـهوری اسلامـی

یکی از مـهمترین معان افزودن شرایط مذهبی بـه اصول قانون اساسی آقای منتظری بود. ایشان نیز درون فاصله کوتاهی از انتشار پیش نویس قانون اساسی حواشی انتقادی و تکمـیلی خود را بر پیش نویس طی «دو پیـام» درون تاریخهای ۲ و ۱۸ تیر ۱۳۵۸ منتشر کرد. خلاصه ای از این دو پیـام کـه مرتبط با دین و مذهب رسمـی و شرایط دینی و مذهبی مسئولان اصلی نظام هست در اینجا مـی آورم. این دو پیـام درون حوزه دین و مذهب را مـی توان پاسخ تلویحی جمـهوری اسلامـی بـه مطالبات اهل سنت خصوصا نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی تلقی کرد.

الف. مفصل ترین حاشیـه آقای منتظری درون هر دو پیـام بر اصل ۱۳ پیش نویس قانون اساسی است: «این اصل بسیـار منصفانـه تنظیم شده است، (۲۵) اولا بـه دنبال کلمـه جعفری کلمـه اثناعشری حتما اضافه شود زیرا اسماعیلیـان نیز جعفری مذهبند. ثانیـا درون عداد مذاهب دیگر حتما مذهب اسماعیلی نیز اضافه شود. ثالثا درون آخر این اصل حتما اضافه شود: “این اصل که تا ظهور حضرت ولی عصر عجل الله فرجه باقی هست و بـه هیچ نحو قابل تغییر نیست، نـه رفراندوم درون آن راه دارد و نـه مجلس موسسان “.(۲۶)

در پیـام اول آمده است: «در اینجا دیده مـی‎شود بعضی از برادران اهل سنت اصرار دارند کـه به (اسلام) اکتفا شود و از مذهب نامـی بـه مـیان نیـاید و مـی‎گویند: تسنن و تشیع واژه هایی هست که خود ساخته ایم، درون اینجا خاطر برادران و ان را بـه دو نکته متوجه مـی‎کنم:

نکته اول: با اینکه مسلمـین همـه برادرند و در اسلام شرکت دارند ولی انشعاب مسلمـین بـه مذاهب مختلفه واقعیتی هست انکار ناپذیر. فقه جعفری با فقه شافعی یـا مالکی یـا حنبلی تفاوت دارد و همچنین خود مذاهب چهارگانـه اهل سنت با یکدیگر اختلاف دارند و قهرا هر مسلمانی درون مقام عمل یکی آنـها را مقیـاس عمل خود قرار مـی‎دهد و در نتیجه چون اکثریت قاطع مردم تابع فقه جعفری هستند حتما در شئون مربوط بـه آنان چه درون مجلس قانون گذاری و چه درون دادگستری فقه جعفری مورد عمل قرار گیرد بدون اینکه حقوق سایر برادران تضییع شود، و این امر بـه خوبی درون متن اصل ۱۳ ملحوظ شده است؛ چنانچه درون هر یک از کشورهای اسلامـی دیگر چون مراکش، مصر، عربستان سعودی، یمن، عمان، پاکستان، افغانستان و اندونزی یکی از مذاهب چهارگانـه اهل سنت مذهب رسمـی هست بدون اینکه مزاحم سایر مذاهب باشند. چرا وقتی کـه یکی از مذاهب چهارگانـه حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی بر اساس اکثریت پیروان درون کشوری رسمـیت پیدا مـی‎کند اشکالی درون مـیان نیست ولی هنگامـی کـه مذهب جعفری کـه متکی بر فقه اهل بیت پیغمبر هست بر مبنای اکثریت پیروان مذهب رسمـی تلقی مـی‎شود داد و فریـاد راه مـی‎افتد؟!.

نکته دوم: واژه ” شیعه ” چیزی نیست کـه ما ساخته باشیم بلکه ریشـه آن درون کلام پیغمبر اکرم (ص) است، از باب نمونـه حدیث منقول از جلال الدین سیوطی درون کتاب درون المنثور درون تفسیر سوره بینـه و حدیث معروف “ثقلین ” از طرق شیعه و سنی بـه نحو تواتر از پیغمبر اکرم (ص) نقل شده است، و از این جهت هست که شیعه امامـیه قرآن مجید و سنت پیغمبر و دستورات عترت آن حضرت را اساس فقه خود قرار داده اند؛ بعد مساله تشیع و پیروی از ا شیعه خود ساختگی نیست بلکه ریشـه آن فرموده های پیغمبر اکرم (ص) هست و درون حقیقت شیعه امامـیه بـه کتاب خدا و سنت پیغمبر عمل مـی‎کنند و سنت آن حضرت را از راه عترت و اهل بیت آن حضرت بـه دست مـی‎آورند، واهل البیت ادری بما فی البیت.  آری فقه عترت و اهل بیت پیغمبر درون مقایسه با فقه فقهاء دیگر همچون ابوحنیفه، مالک بن انس، شافعی و احمد حنبل بـه واقع و سنت واقعی پیغمبر نزدیکتر هست و لکن سیـاستهای طاغوتی و شیطانی خلفای اموی و عباسی اهل بیت پیغمبر را کنار زدند و نسبت بـه آنان شدید اعمال مـی‎شد و قهرا پیروان آنان درون اقلیت قرار گرفتند، و ا شیعه با اینکه خود را احق مـی‎دانستند ولی به منظور حفظ اتحاد و وحدت کلمـه و عظمت و شوکت مسلمـین سفارش مـی‎د کـه شیعیـان آنان با سایر مسلمـین همگام باشند و رفت و آمد خود را حفظ کنند و در جماعت و جمعه آنان شرکت نمایند که تا مبادا دشمنان اسلام از تفرق و اختلاف آنـها سوء استفاده نمایند، و همـین هست وظیفه همـه مسلمـین درون عصر حاضر وگرنـه استعمارگران شرق و غرب از آب گل آلود ماهی مـی‎گیرند. بالاخره ما بر حسب وظیفه اسلامـی و دستور ائمـه اطهار سلام الله علیـهم دست همـه برادران مسلمان خود را مـی‎فشاریم ولی این وظیفه مانع از آن نیست کـه آنچه را کـه انسان تشخیص مـی‎دهد حقیقت هست بیـان نکند، زیرا کتمان حقیقت خود گناهی هست بزرگ.» (۲۷)

در پیـام دوم اضافه کرده است: «اینک ما از برادران اهل سنت مـی‎پرسیم چه کنیم ؟ فردا کـه مجلس شورای ملی و یـا درون دادگستری لازم مـی‎شود بر اساس فقه اسلام قانونی را تصویب کنند و یـا حکمـی را صادر نمایند، کدام یک از روشـهای فقهی موجود را اساس قرار دهند؟ … فقه عترت پیغمبر از فقه ابوحنیفه و مالک و شافعی و احمد حنبل کـه نـه درون عصر پیغمبر بوده اند و نـه نسبت بـه آنـها از طرف پیغمبر سفارشی شده هست برای کشف سنت واقعی پیغمبر بیشتر مورد اعتماد است، آیـا فردا به منظور هر قانونی از قوانین اسلام کـه در مجلس شورا و یـا درون دادگستری مورد احتیـاج مـی‎شود شروع کنیم جنگ شیعه و سنی راه بیندازیم، یکی طرفدار فقه جعفری شود و یکی دیگر طرفدار فقه شافعی؟ آیـا چون درون اسلام مذاهب فقهی مختلفی پیدا شده بطور کلی از فقه اسلام صرف نظر کنیم ؟! چه حتما کرد؟!

آیـا مـی‎فرمایید شیعه امامـیه ایران بگذارند ایران هم بـه سرنوشت عراق دچار شود؟ زیرا درون عراق با اینکه استقلال طلبی بـه رهبری علمای شیعه بود و اکثریت ملت عراق هم شیعه مذهبند ولی بالاخره حکومت عراق فقه حنفی را محور عمل قرار داد و کلاه شیعیـان بعد معرکه ماند؟ آیـا چون اسلام بـه وحدت و اتحاد دعوت کرده هست شیعه امامـیه حتما از فقه عترت و اهل بیت پیغمبر صرف نظر کنند و فقه ابو حنیفه یـا شافعی را مثلا محور عمل قرار دهند که تا اتحاد برقرار شود؟

بالاخره وجود مذاهب مختلف فقهی درون ایران واقعیتی هست انکار ناپذیر و تغییر آن هم درون شرایط فعلی غیر ممکن است، اکثریت ایران عملا تابع فقه جعفری هستند و کردستان تابع فقه شافعی و اهل سنت بنادر و جنوب خراسان تابع فقه حنفی و هر فرقه ای فقه خودشان را صحیح مـی‎دانند و دیگران را تخطئه مـی‎کنند و جبر و اکراهی هم درون مـیان نیست. آیـا درون این صورت راهی هست جز اینکه بگوییم همـه مذاهب معتبر و محترمند و پیروان هر مذهبی بـه فقه خودشان عمل کنند و جنگ و درگیری هم نباید درون مـیان باشد؟ و این هست مفاد اصل ۱۳ اگر شما راه عملی معقولانـه بهتری سراغ دارید بفرمایید، بعد نزاع درون اصل ۱۳ غلط و بیـهوده است.» (۲۸)

ب. درون پیـام نخست درون مورد چهار منصب اضافه شرط مذهبی را لازم دانسته است: «در اصل ۷۶ راجع بـه شرایط رئیس جمـهور حتما اضافه شود: “چون اکثریت قاطع ملت ایران جعفری مذهبند رئیس جمـهور حتما جعفری مذهب و دارای حسن سابقه اخلاقی و دینی و کاملا آشنا بـه مسائل اسلامـی و چه بهتر کـه مجتهد باشد درون مسائل اسلامـی “، و همچنین درون اصل ۱۰۶ راجع بـه شرایط نخست وزیر…. بعد از اصل ۱۲۵ یک اصل اضافه شود و در آن شرایط افسران و سران ارتش از جهت مذهب و اخلاق ذکر شود…. درون فصل هشتم راجع بـه قضات یک اصل اضافه شود و در آن شرایط قاضی از جهت مذهب و اخلاق عمومـی و آشنایی بـه مسائل اسلامـی ذکر شود.» (۲۹)

در پیـام دوم دوباره بر این شرط رئیس جمـهور تاکید مـی کند: «چون اکثریت قاطع جمعیت کشور شیعه اثنا عشری مـی‎باشند رئیس جمـهور حتما دارا و مروج این مذهب باشد…. چون اکثریت جمعیت ایران شیعه مذهبند نخست وزیر و وزراء حتما شیعه مذهب باشند. شرط مذهبی افسران استخدامـی و سران ارتش و قضات نیز بار دیگر تاکید مـی شود.» (۳۰)

بسیـار واضح هست که روی سخن آقای منتظری درباره اصل ۱۳ بـه مفتی زاده هست و دارد بـه نامـه پیش گفته مفتی زاده بـه آقای خمـینی پاسخ مـی دهد. خلاصه استدلال آقای منتظری درون دفاع از رسمـیت مذهب جعفری درون قانون اساسی این هست که درون این کشور شیعیـان اکثریت دارند و این حق اکثریت هست که مذهبش رسمـیت داشته باشد و در مناطقی کـه اکثریت با دیگر مذاهب هست نیز مذهب آنـها ملاک عمل باشد. اهل سنت آنچنان کـه خواهد آمد مطالبه حقوق مساوی با شیعیـان درون مناطق یـادشده مـی د. ضمنا بـه نظر آقای منتظری شرط رئیس جمـهور، نخست وزیر، و وزرا شیعه بودن هست و درون مورد افسران و امرای ارتش و قضات نیز شرط مذهبی لازم است. ادله طرفین درون مجلس خبرگان درون باب بعدی عینا نقل و بررسی خواهد شد.  

مطلب سوم. مفتی زاده درون مجلس خبرگان

انتخابات نمایندگان مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی مشـهور بـه مجلس خبرگان درون ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ برگزار شد، اما اهل سنت درون کردستان انتخابات خبرگان را تحریم د، و از این استان تنـها دو نفر شیعه (از قروه و بیجار) روانـه مجلس خبرگان شد! (۳۱) درون مجلس خبرگان قانون اساسی فقط دو نماینده سنی حضور داشتند: مولوی عبدالعزیز ملازاده (زعیم اهل سنت شرق کشور) و حمـیدالله مـیرمراد زهی (وکیل دادگستری)، هر دو از سیستان و بلوچستان. مجلس خبرگان قانون اساسی درون تاریخ ۲۸ مرداد افتتاح و آقای منتظری بـه ریـاست آن انتخاب شد. (۳۲) این مطلب شامل سه بحث است: دعوت بـه مجلس خبرگان، روایت رئیس مجلس خبرگان، روایت مفتی زاده.

بحث اول. دعوت بـه مجلس خبرگان

با توجه بـه تعداد بسیـار اندک نمایندگان اهل سنت درون مجلس خبرگان قانون اساسی درون مقایسه با جمعیت آنـها تصمـیم گرفته مـی شود برخی از شخصیتهای اهل سنت به منظور م بـه برخی کمـیسیونـهای این مجلس دعوت شوند. بـه پیشنـهاد محمد جواد حجتی کرمانی کـه در دوران تبعید درون کردستان با احمد مفتی زاده رفاقت پیدا کرده بود، دعوت نامـه زیر درون ۱۸ شـهریور ۱۳۵۸ بـه سنندج مخابره شد:  

«دانشمند محترم جناب مستطاب آقای احمد مفتی زاده دامت تأییده. بعد از سلام، کمـیسیون شماره هفت مجلس خبرگان از جنابعالی دعوت مـی نماید کـه برای تشریح نظرات خودتان راجع بـه قانون اساسی تشریف فرما شوید، امـید هست بپذیرید. ضمناً مستدعی هست سلام و تحیت گرم مرا بـه عمده برادران وان مسلمان ومجاهد کردستان ابلاغ فرمائید. رئیس مجلس خبرگان – حسینعلی منتظری». (۳۳)

گروه هفت مجلس خبرگان مسائل اقتصادی و أمور مالی بود. (۳۴) بـه گفته سعدی قریشی شاگرد مفتی زاده کـه در سفر یـادشده همراه استاد خود بوده هست این سفر حدود چهل روز بـه طول انجامـید (تا ۲۶ مـهر ۱۳۵۸)، محمد جواد حجتی کرمانی اتاق خود را درون مجلس خبرگان درون اختیـار مفتی زاده قرار داد و مفتی زاده درون این اتاق جلسات خود را با برخی اعضای خبرگان و بعضی مسئولین مملکتی از جمله اعضای شورای انقلاب برگزار مـی کرد. (۳۵) مفتی زاده نظرات خود را بـه گوش رئیس، نایب رئیس، اعضای برجسته مجلس خبرگان و برخی اعضای شورای انقلاب رسانیده بی آنکه رسما درون جلسات علنی خبرگان شرکت کرده باشد. بـه هر حال از جزئیـات رایزنی او درون مجلس خبرگان اطلاعاتی درون دست نیست، جز آنچه خود او ابراز کرده است.

بحث دوم. روایت رئیس مجلس خبرگان

به گزارش آقای منتظری: «در خود مجلس خبرگان چند نفر از اهل سنت بودند مثل مولوی عبدالعزیز و دیگران، و افرادی مثل آقای حجتی کرمانی آن وقت عنایت داشتند کـه از آقای احمد مفتی زاده کـه از علمای معروف و متحرک کردستان بود دعوت کنیم و در این خصوص با او صحبت کنیم، ما از آقای مفتی زاده دعوت کردیم و او آمد نظراتی داد؛علاوه بر این درون قانون اساسی سابق مذهب رسمـی کشور مذهب حقه اثنی عشریـه بود ما کـه نمـی توانستیم درون جمـهوری اسلامـی بگوییم کـه مذهب اثنی عشریـه نیست، بالاخره اکثریت مردم ایران شیعه مذهب بودند روحانیون هم درون مجلس بودند، آیت الله آقای حاج آقا مرتضی حائری (ره) سر کلمـه “حقه ” معرکه گرفت کـه چرا این کلمـه حقه را مـی‎خواهید نیـاورید؛ بالاخره ما استدلالمان این بود کـه وقتی اکثریت مردم ایران شیعه مذهب هستند حتما مذهب رسمـی تشیع باشد، درون عین حال درون مناطق سنی نشین حتما آنـها آزاد باشند و بتوانند درون احوال شخصیـه بـه فقه خودشان عمل کنند و همان را تدریس کنند و حتی قاضی هم از خودشان باشد و احوال شخصیـه مربوط بـه خودشان است، مـی‎گفتیم اگر یک بار مثلا درون پاکستان بخواهند قانون اساسی بگذرانند آن وقت آنجا بر طبق فقه ابوحنیفه قانون مـی‎گذرانند. بعضی ها هم مـی‎گفتند اصلا نگویید تشیع بگویید اسلام، درون دو طرف قضیـه نظراتی مطرح مـی‎شد و هر کدام به منظور خود استدلالهایی مـی‎آوردند. (۳۶)

تنـها عبارت زیر درون ضمن مطلب درباره اصل ۱۲ قانون اساسی با اشاره بـه اسم مفتی زاده درون مشروح مذاکرات این مجلس ثبت شده است: محمد جواد حجتی کرمانی: «با آقای مفتی زاده هم وقتی صحبت مـی‌کردیم بـه این مسئله شوراها خیلی تاکید داشت کـه باشد.» مولوی عبدالعزیز: «مذهب را با شوراها قاطی نکنید!» (۳۷)

 

بحث سوم. روایت مفتی زاده

احمد مفتی زاده درون دو موضع کتاب درباره کردستان بـه نکاتی درباره حضورش درون مجلس خبرگان اشاره کرده است.

الف. موضع اول: «دعوت مجلس [خبرگان] بـه عنوان همکاری با کمـیسیون هفتم درون مورد مسائل اقتصادی – بـه امـید اینکه درون آن مرحله حساس و سرنوشت ساز انقلاب بتوانم بـه این انقلاب گرفتار خدمتی یم – پذیرفتیم، چند روزی هم درون مجلس راجع بـه این ستمـها و اینکه همـه بدبختی ها و از هم پاشیدگی های ملت ایران (وهمچنین ملتهای دیگر) بـه این سه ستم [مذهبی، ملی و طبقاتی] برمـی گردد، و درباره اینکه قانون اساسی ما تنـها درون صورتی مـی تواند عنوان اسلامـی داشته باشد کـه منطبق با قرآن باشد، و قانونی کـه در جهت رفع این ستمـها قاطع و رسا نباشد، با قرآن انطباق ندارد، مطلب و مذاکره کردیم. حتی یک باردر جلسه مشترک کمـیسیونـها عمق و آثار مرگبار این سه ستم را چندان توضیح دادیم کـه عده ای از نمایندگان بـه گریـه افتادند.» (۳۸)

ب. موضع دوم: «پس از انتشار اصل تفرقه انداز سیزده پیش نویس باز تلاش و اقدامات را دنبال کردیم که تا آنچه درون مجلس خبرگان بـه تصویب خواهد رسید از این سیـاست ضداسلامـی پاک باشد. بارها بـه وسیله گفتگو و نامـه و تلگرام و … آقایـان را متوجه کردیم کـه چنین اقدامـی تفرقه انداز بـه نفع مسلمانان اهل تشیع هم نیست، بلکه فقط بـه نفع دشمنان اسلام است، کـه از آن مایـه ای به منظور تحریک جنگهای برادرکشی بسازند، و بر گرده مسلمانان سوار شوند، توضیح دادیم کـه اگر درون ایران اهل تشیع اکثریت دارند، درون جاهای دیگر این نسبت معاست و با این حساب اگر بنا بر امتیـازات مذهبی باشد بالاخره درون مجموع ضرر بـه برادران اهل تشیع مـی رسد. چه اندازه مطرح کردیم کـه حکومت شما اسما انقلابی اسلامـی است. بعد در مورد رفع کدورتها و بیگانگی‌های مذهبی هم سرمشقی انقلابی اسلامـی بـه دیگران بدهید. خلاصه بعد از وعده ها بـه مجلس موسوم بـه خبرگان دعوت شدیم. درون آنجا هم سر و کله زدیم. (۳۹)

بنابراین مشخص شد کـه اولا مفتی زاده بـه دعوت کمـیسیون امور اقتصادی بـه مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی دعوت شده است. ثانیـا او اگرچه طی حدود پنج هفته ملاقاتهای مختلفی با اعضای خبرگان خصوصا هیـات رئیسه و مقامات مملکتی خصوصا اعضای شورای انقلاب داشته، اما از شرکت رسمـی درون هیچ کمـیسیونی از جمله کمـیسیون اقتصاد سخن نگفته است. شاگرد ملازم او درون این دیدار سعدی قریشی هم همـین نکته را تاکید مـی کند. (۴۰) ثالثا او یک بار درون جلسه کمـیسیون مشترک کمـیسیونـها شرکت و سخنرانی تاثیرگذاری کرده است. کـه جزئیـات آن از زبان خودش درون باب بعدی نقل خواهد شد. 

نفس دعوت از مفتی زاده و استماع نظرات وی اقدامـی پسندیده بوده است. افسوس کـه به مذاکرات وی درون خبرگان دسترسی نیست. درون مدارک بعدی مفتی زاده از اینکه بـه نظرات وی اعتنایی نشده دلگیر است. اما این پرسش جدی مطرح هست چرا او نبایست رسما درون مجلس خبرگان حضور داشته باشد؟ چرا اهل سنت کرد نماینده ای درون آن مجلس مـهم نداشتند؟ با اینکه جمعیت اهل سنت ایران چندین برابر مجموعه اقلیتهای دینی هست چرا تعداد نمایندگان اهل سنت درون آن مجلس نصف تعداد نمایندگان اقلیتهای دینی بوده هست (دو بـه چهار)؟ اهل سنت دست کم پنج درصد جمعیت ایران را تشکیل مـی دهند درون حالی کـه جمعیت اقلیتهای دینی ایران بـه نیم درصد هم نمـی رسد! (یعنی دست کم ده برابر!) (۴۱)   

باب سوم. تصویب أصول دوازدهم و یکصد و پانزدهم

موضوع اصل دوازدهم قانون اساسی دین و مذهب رسمـی و حقوق دیگر مذاهب اسلامـی است. موضوع اصل یکصد و پانزدهم شرایط رئیس جمـهور از جمله دین و مذهب او مـی باشد. مباحث مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی درباره این دو اصل خصوصا دیدگاههای دو نماینده اهل سنت درون این مجلس بعلاوه دیدگاه مفتی زاده و چگونگی تصویب این دو اصل درون این باب بررسی مـی شود. زمان بررسی این دو اصل بـه ترتیب ۲۵ شـهریور و ۲۰ آبان ۱۳۵۸ مـی باشد. این باب شامل دو مطلب بـه ترتیب زیر مـی باشد: تصویب اصل دوازدهم و تصویب اصل یکصد و پانزدهم. 

  

مطلب اول. تصویب اصل دوازدهم

در این مطلب طی سه بحث بـه شرح زیر از سه منظر تصویب اصل دوازدهم قانون اساسی نقل و بررسی مـی شود: روایت رئیس مجلس خبرگان، روایت مشروح مذاکرات مجلس خبرگان و روایت مفتی زاده.

بحث اول. روایت رئیس مجلس خبرگان

به روایت آقای منتظری رئیس مجلس خبرگان: «معرفی مذهب تشیع بـه عنوان مذهب رسمـی کشور: از جمله چیزهایی کـه در تصویب آن من نقش موثر داشتم یکی اصل دوازدهم بود کـه در آن مذهب تشیع مطرح شده بود، و دیگر اصل یکصد و پانزدهم کـه رئیس جمـهور حتما از رجال دارای مذهب تشیع باشد.» (۴۲)

بحث دوم. روایت مشروح مذاکرات مجلس خبرگان

مولوی عبدالعزیز ملازاده مخالف اصل مذکور درون مجلس خبرگان اظهار داشت: «ما نباید انحصارطلبی یم، و نباید به منظور عالم اسلام و دنیـا ثابت کنیم کـه کشور ایران مخصوص شیعه هاست، این همـه فداکاری و مصیبت به منظور این هست که جمـهوری شیعه گری درست بشود؟! اینطور استشمام مـی شود کـه ما روحانیون سعه صدر نداریم. شش ماه هست شعار مـی دهیم کـه شیعه و سنی برادر هستند. بیـائید این برادری را ثابت کنید. هر حقوقی کـه برای پیروان مذهب شیعه قائل مـی‌شوید  به منظور برادران اهل سنت خود حتما قائل شوید. این چه هست کـه ما را مسخره مـی‌کنید کـه محترم و معتبر هستید؟! ما نمـی‌خواهیم بـه ما احترام بگذارید و مذهب ما را معتبر کنید. ما مـی خواهیم  مذهب ما را مثل مذهب خودتان بدانید. همچنانکه ما مذهب جعفری را مثل مذاهب اربعه خودمان مـی دانیم. شیخ [محمود] شلتوت اعلام کرد کـه مذهب جعفری یکی از مذاهب است، و هیچ فرقی بین مذاهب خمسه نیست. بیـایید و برادری کنید و هر امتیـازی به منظور مذهب شیعه قائل هستید به منظور مذاهب اهل سنت قائل شوید. بنویسید مذاهب اسلامـی موجود اعم از تشیع و تسنن رسمـیت دارند و پیروان هر مذهب درون هر منطقه ای کـه اکثریت داشته باشند مقررات محلی، محاکم قضائی، چه مدنی و چه جزائی آن منطقه طبق مذهب آنان خواهد بود. بیـایید سعه صدر نشان دهید.» (۴۳)

نظر نماینده اهل سنت مقبول نیفتاد.

اصل دوازده قانون اساسی بـه صورت زیر تصویب شد: «دین‏ رسمـی‏ ایران‏، اسلام‏ و مذهب‏ جعفری‏ اثنی‏ عشری‏ است‏ و این‏ اصل‏ الی‏ الابد غیر قابل‏ تغییر است‏ و مذاهب‏ دیگر اسلامـی‏ اعم‏ از حنفی‏، شافعی‏، مالکی‏، حنبلی‏ و زیدی‏ دارای‏ احترام‏ کامل‏ مـی‏ باشند و پیروان‏ این‏ مذاهب‏ درون انجام‏ مراسم‏ مذهبی‏، طبق‏ فقه‏ خودشان‏ آزادند و در تعلیم‏ و تربیت‏دینی‏ و احوال‏ شخصیـه‏ (ازدواج‏، طلاق‏، ارث‏ و وصیت) و دعاوی‏ مربوط به‏ آن‏ درون دادگاه‏ ها رسمـیت‏ دارند و در هر منطقه‏ ای‏ که‏ پیروان‏ هر یک‏ از این‏ مذاهب‏ اکثریت‏ داشته‏ باشند، مقررات‏ محلی‏ درون حدود اختیـارات‏ شوراها بر طبق‏ آن‏ مذهب‏ خواهد بود، با حفظ حقوق‏ پیروان‏ سایر مذاهب‏.» (۴۴)

بحث سوم. روایت مفتی زاده

«و روزی کـه قرار بود اصول مربوط بـه دین و مذهب (که هنوز هم آقایـان فرق این دو را درک نکرده اند!) درون جلسه علنی مطرح شود، اولِ صبح بـه عده ای از جمله خبرگان قدرتمدار جلسه داشتیم. وعده ها مثل گذشته خوب و صمـیمانـه بود. اما اظهار نگرانی شد از اینکه ممکن هست اکثریت مجلس موافقت نکنند. و لذا قرار دادند کـه مرا بـه جلسه مشترک کمـیسیونـها دعوت کنند که تا پیرامون موضوع بحث و موافقت آقایـان را جلب کنم. بطور خلاصه مطلب درون آن جلسه چنان موثر بود کـه اکثریت آقایـان حتی بـه گریـه افتادند و ظاهرا حتی ده نفر مخالف با نظرات ما نـه تنـها درون مورد مسائل ملی و طبقاتی، حتی درون مورد ستم مذهبی هم وجود نداشت. با این احوال دیگر این مشکل اساسی کاملا حل بود، و موجبی به منظور نگرانی وجود نداشت. اما وقتی جلسه علنی را به منظور بررسی موضوع تشکیل داده بودند (وفیلم آن را از تلویزیون دیدیم) خیـانتی کرده بودند کـه به هیچ وجه تصور آن نمـی رفت: بـه جای طرحی کـه ما بـه مجلس داده بودیم، طرحی دیگر را پیش کشیده بودند! و خبرگان  بیچاره بی خبر از این دسیسه ها فکر کرده بودن کـه چون کلماتی از قبیل «داشتن احترام کامل» و عبارات دیگر اصل دوازدهم فعلی درون متن گنجانیده شده، حتما نظر ما تامـین شده است! حتی بعضی از نمایندگان (مثل آقای دکتر بنی صدر کـه در جلسه مشترک کمـیسیونـها شرکت نداشت) سوال کرده بودند کـه آیـا این عبارات مورد تایید فلانی است؟ و قدرتمندان مجلس با یک تصدیق چرب و نرم سر همـه را شیره مالیده بودند! و نتیجه این فریبکاری‌ چنان شد کـه همـه دیدیم.» (۴۵)

مفتی زاده درون جلسه مشترک کمـیسیونـها صبح ۲۵ شـهریور ۱۳۵۸ درون مجلس خبرگان نطق موثری ایراد کرده است. تحت تاثیر نطق او عده ای متاثر شده گریسته اند. بـه نظر مفتی زاده اکثریت حضار با او موافق بوده اند. اما درون جلسه علنی بعد از ظهر همان روز اصل فعلی قانون اساسی بر خلاف انتظار مفتی زاده بـه تصویب مـی رسد. او تصویب این اصل را بـه شکل فعلی مبتنی بر «خیـانت و دسیسه» ارزیـابی مـی کند. این تعابیر با موازین اسلامـی سازگار نیست.

ضمنا وی چندین بار از «قدرتمداران خبرگان» یـاد مـی کند. علی القاعده مقصود وی حتما رئیس حسینعلی منتظری و نایب رئیس محمد بهشتی و فقهایی از قبیل شیخ مرتضی حائری یزدی باشند. قاطعانـه مـی توان گفت درون مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی اکثریت قوی اعضا درون این اصل با افراد یـادشده موافق بودند. بـه احتمال بسیـار قوی دسیسه ای درون کار نبوده، به منظور اکثریت یـادشده این اصل «حیثیتی» بوده هست و تلقی مفتی زاده از موافقت اکثریت با نظر خودش بسیـار خوش بینانـه بوده است. حداقل رئیس مجلس خبرگان نظرات صریح خود درون این زمـینـه بـه تفصیل درون اوایل تیر۱۳۵۸ منتشر کرده بود کـه مفصلا گذشت.     

جمع بندی: حتما اذعان کرد کـه درباره این اصل مـهم مذاکرات اندکی درون مجلس خبرگان صورت گرفته است. قانون اساسی جمـهوری اسلامـی درون مقایسه با قانون اساسی مشروطه درون زمـینـه بـه رسمـیت شناختن حقوق اهل سنت قدم بسیـار بزرگی برداشت. دین و مذهب رسمـی درون قانون اساسی مشروطه «اسلام و طریقه حقه جعفریـه اثنی عشریـه» بود کـه صفت «حقه» آن نیز حذف شد. چرا کـه متن حقوقی با متن الهیـات و کلام حتما متفاوت باشد. هرچند عبارت فاقد کمترین بار حقوقی «این‏ اصل‏ الی‏ الابد غیر قابل‏ تغییر است» بـه آن افزوده شد. کلیـه أصول هر قانون اساسی بدون هیچ تفاوتی درون مجلس موسسان قابل تغییر است.

در قانون اساسی جمـهوری اسلامـی به منظور اولین بار درون تاریخ قانونگذاری ایران مذاهب حنفی‏، شافعی‏، مالکی‏، حنبلی‏ و زیدی بـه عنوان مذاهب اسلامـی درون کنار مذهب جعفری پذیرفته شدند و این حقوق چهارگانـه به منظور آنـها بـه رسمـیت شناخته شد: ۱) دارای‏ احترام‏ کامل‏ مـی‏ باشند؛ و ۲) پیروان‏ این‏ مذاهب‏ درون انجام‏ مراسم‏ مذهبی‏، طبق‏ فقه‏ خودشان‏ آزادند؛ و ۳) درون تعلیم‏ و تربیت‏دینی‏ و احوال‏ شخصیـه‏ (ازدواج‏، طلاق‏، ارث‏ و وصیت) و دعاوی‏ مربوط به‏ آن‏ درون دادگاه‏ ها رسمـیت‏ دارند؛ و ۴) درون هر منطقه‏ ای‏ که‏ پیروان‏ هر یک‏ از این‏ مذاهب‏ اکثریت‏ داشته‏ باشند، مقررات‏ محلی‏ درون حدود اختیـارات‏ شوراها بر طبق‏ آن‏ مذهب‏ خواهد بود، با حفظ حقوق‏ پیروان‏ سایر مذاهب‏»

درخواست اهل سنت، چه مفتی زاده خارج از خبرگان و چه مولوی عبدالعزیز درون مجلس خبرگان این بود: بجای عبارت تشریفاتی و غیرحقوقی «دارای‏ احترام‏ کامل‏ مـی‏ باشند» و بیـان این همـه جزئیـات غیرضروری بنویسید «اهل سنت درون مناطقی کـه اکثریت دارند مذهبشان رسمـیت دارد و از حقوق مسای با شیعیـان برخوردارند». این درخواست غیرمنطقی نبود، حداقل تصریح بـه برخورداری از حقوق مساوی با شیعیـان درون مناطق یـادشده مطابق موازین مسلم اسلامـی درون فقه اهل بیت قابل تایید بود. متاسفانـه مجلس خبرگان حاضر نشد قدم بلند خود درون استیفای حقوق اهل سنت را با اجابت این مطالبه جزئی تکمـیل کند.

مطلب دوم. تصویب اصل یکصد و پانزدهم

پیش نویس اصل ۱۱۵: «رئیس‏ جمـهور حتما ایرانی‏ الاصل‏، تابع ایران‏، داری مذهب‏ رسمـی‏ کشور و مروج آن، مومن‏ به‏ مبانی‏ جمـهوری‏ اسلامـی‏ ایران‏، مرد، و دارای حسن سابقه و امانت و تقوی باشد.» درون این مطلب طی دو بحث بـه شرح ذیل اصل مذکور مورد بررسی قرار مـی گیرد: روایت مشروح مذاکرات مجلس خبرگان و روایت رئیس این مجلس.

بحث اول. روایت مشروح مذاکرات مجلس خبرگان

در دنبال گزارشی از مذاکرات موافقان و مخالفان این اصل درون مجلس خبرگان ارائه مـی شود:

حسن عضدی (مخالف): من با آوردن دو شرط درون اینجا مخالف هستم و به نظرم تحصیل حاصل هست و لزومـی ندارد کـه در اینجا ذکر کنیم. یکی قید «مذهب رسمـی کشور» هست … کشور رهبر و ولی امر دارد، رئیس جمـهور فقط اجراکننده قانون هست ورئیس قوه مجریـه. جامعه هم اکثریتش شیعه هست و این قید تحصیل حاصل است. شرط مسلمان بودن کافی است. مرد بودن هم لازم نیست این هم تحصیل حاصل است. (۴۶)

حسین‌علی منتظری (موافق): تشیع مذهب رسمـی کشور هست و اکثریت قاطع طرفدار تشیع هستند. این درون قانون اساسی سابق هم بوده است. حتما نظر اکثریت رعایت شود. مسئله مرد بودن درون حکومت و ولایت هم از مسلمات اسلام است. درون فقه اسلام مسئله ولایت و قضاوت مخصوص مردهاست. البته ابوحنیفه درون قضاوت راجع بـه أموال ابوحنیفه فتوایش این هست که زن مـی تواند قاضی بشود بـه قیـاس با شـهادت زنان درون أموال. درون فقه شیعه اتفاق علمای شیعه درون جمـیع إعصار شرط ذکوریت والی و قاضی است. (۴۷)

حمـیدالله مـیرمرادزهی (مخالف): درون اصل ۱۲ درباره مذهب رسمـی صحبت شد من و مولوی عبدالعزیز دو نفر سنی منحصر درون مجلس صحبت کردیم . با تصویب آن اصل ما انتظار نداریم درون این اصل حرف ما اثری داشته باشد. شما با گذاشتن این شرط بقیـه گروهها را از شرکت درون أمور سیـاسی محروم کرده اید. مسلم بدانید رئیس جمـهور از مذهب جعفری خواهد بود. حتی اگر این قید درون این اصل نباشد. بعد تحصیل حاصل است. عواقب آن این هست که همـهانی کـه به نحوی از انحاء حتما در دولت نقشی داشته باشند حتما حتما شیعه مذهب باشند. من که تا به حال فکر مـی کردم مکتبی کـه در اینجا از آن صحبت مـی شود مکتب اسلام است. دگر کشورهای مسلمان کـه شیعه نیستند که تا اتحاد جماهیر اسلامـی کـه ایران بـه دنبال آن هست تحقق پیدا کند. اگر یک سنی رئیس جمـهور شود و رهبر هم او را تایید کند برخلاف مکتب نخواهد بود. (۴۸)

در جلسه ۶۴، صبح ۲۰ آبان ۱۳۵۸ اصل فوق بـه تصویب نرسید. لطف الله صافی گلپایگانی (در حال خروج از جلسه): معلوم مـی شود این مجلس احکام مسلم اسلام را هم قبول ندارد! (همـهمـه نمایندگان). (۴۹) گزارش مختصری از جلسه ۶۵، بعد از ظهر ۲۰ آبان ۱۳۵۸:

جلال الدین طاهری اصفهانی: درون جلسه امروز صبح بعد از شمارش آراء معلوم شد شش رای اضافه بـه گلدانـها ریخته شده و برای ما یقین شد این کار سهوا صورت نمـی گیرد و گاهی رای گیری مخدوش مـی شود. (۵۰)

رئیس (منتظری): درون این هفته حتما کار تصویب همـه أصول تمام بشود و دیگر کمـیسیون مشترکی نیست کـه به آن ارجاع کنیم، بعد این اندازه بـه هیـات رئیسه اجازه دهید اگر اصولی را کم د بتوانیم مجددا مطرح و به رای بگذاریم. البته این معمول است. نکته ای را هم بی رودربایستی بگویم کـه ملت عزیز ایران درون رفراندم نـه مقلد من هستند نـه مقلد آقایـان. ملت مسلمان ایران طرفدار و مقلد مراجع تقلید  بزرگان دین هستند هرچه نظر مراجع تقلید درون مسائل اسلامـی باشد همان را پیروی خواهند کرد. این یک واقعیتی است. اگر مراجع تقلید مخصوصا رهبر یک اصلی را خلاف اسلام تشخیص بدهند و روی آن صحه نگذارند ملت هم درون رفراندم روی آن صحه نخواهند گذاشت. با این واقعیت ما اصلی داشته ایم کـه قبل از ظهر مطرح شد ولی تصویب نشد. هیـات رئیسه تغییراتی درون متن آن داده است. الآن با تغییرات بدون مطلب مجدد آن اصل را بـه رای مـی‌گذاریم. (۵۱)

اصل یکصد و پانزده بـه صورت زیر بـه تصویب رسید: رئیس‏ جمـهور حتما از مـیان‏ رجال‏ مذهبی‏ و سیـاسی‏ که‏ واجد شرایط زیر باشند انتخاب‏ گردد: ایرانی‏ الاصل‏، تابع ایران‏، مدیر و مدبر، دارای‏ حسن‏ سابقه‏ و امانت‏ و تقوی‏، مومن‏ و معتقد به‏ مبانی‏ جمـهوری‏ اسلامـی‏ ایران‏ و مذهب‏ رسمـی‏ کشور. (۵۲)

(واژه‌هایی کـه با پیش نویسی کـه رای نیـاورد تفاوت دارد با خط زیر متمایز شده است.)

علی اکبر پرورش: قاعدتا حتما یک مخالف و یک موافق راجع بـه این اصل صحبت مـی د. رئیس: قبلا بـه اندازه کافی صحبت شده بود. پرورش: روی این اصل أصلا مطلب نشده بود. عبدالکریم هاشمـی نژاد: صبح راجع بـه آن خیلی مطلب شد. (۵۳)

بحث دوم. روایت رئیس مجلس خبرگان

اما ماجرای تصویب اصل ۱۱۵ قانون اساسی از زبان آقای منتظری رئیس مجلس خبرگان شنیدنی است: «مرحوم آقای [محمد] بهشتی صبح کـه جلسه را اداره مـی‎د اصل ۱۱۵ بـه نحوی کـه تنظیم شده بود رای نیـاورد، بعد ما دیدیم این درست نیست و عده ای از آقایـان -از جمله مرحوم آقای حاج آقا مرتضی حائری – را ناراحت کرد. و به صورت قهر از مجلس بیرون رفتند و لذا چون درون آیین نامـه مجلس یک ماده داشتیم کـه اگر هیـات رئیسه یک چیزی را لازم دیدند مـی‎توانند با تغییر متن سابق درون مجلس مطرح کنند، من و آقای [عبدالرحیم] ربانی شیرازی و آقای [محمد مـهدی] ربانی املشی بقیـه اعضای هیـات رئیسه را دیدیم و متن فعلی را تنظیم کردیم، و در جلسه عصر خود من اداره جلسه را بـه عهده گرفتم و افرادی را کـه صبح قهر کرده بودند بـه جلسه دعوت کردم و در جلسه گفتم صبح موافق و مخالف صحبتهای خودشان را د و دیگر مجال صحبت نیست، الان من این متن را مـی‎خوانم هر موافق هست به آن رای بدهد، بعد من متن اصل یکصد و پانزدهم را کـه همـین الان درون قانون اساسی هست خواندم و رای آورد؛ بعد بـه قم کـه رفتیم آیت الله [محمد رضا] گلپایگانی از من تشکر د و خوشحال بودند کـه این اصل درون قانون اساسی تصویب شده است.» (۵۴)

جمع بندی: درون قانون اساسی جمـهوری اسلامـی به منظور هیچ مقامـی شرط شیعه بودن لازم دانسته نشده مگر رئیس جمـهور. یعنی انتخاب رهبر، نخست وزیر و وزرا هم مشروط بـه چنین شرطی نیست. حتی رهبر شرط ایرانی و ایرانی الأصل بودن را هم ندارد! واضح هست که انتخاب فردی کـه فاقد مذهب اکثریت مردم هست به ندرت اتفاق مـی افتد. گنجانیدن چنین اصلی درون قانون اساسی تحصیل حاصل و این همـه بحث روی آن زائد بوده هست و جز دامن زدن بـه اتهام تبعیض مذهبی کاربردی نداشته است. درون جلسه بعد از ظهر بدون مبحث موافق و مخالف رای گیری شد. مشکل مجلس خبرگان همـین بوده کـه أصول مـهم آن بدون بحث لازم رای گیری شده و با دیکتاتوری اکثریت تصویب شده است. شرط رجال مذهبی بودن رئیس جمـهور از این قبیل موارد است. بـه هر حال اگر رئیس جمـهور درون قانون اساسی شرط شیعه بودن را نداشت بـه هیچ کجای تشیع برنمـی خورد. اینکه درون مجلس خبرگان عمدا آراء اضافی بـه گلدان ریخته مـی شده (تصریح نماینده أصفهان) نکته قابل توجهی است. درون مجلسی کـه اکثریت قاطع آن را روحانیون تشکیل مـی داند رای گیری و قانون چقدر اعتبار داشته است؟! نقل قول رئیس مجلس خبرگان مؤید همـین برداشت است. فتامل! 

 

باب چهارم. إتمام حجت درون آخرین دیدار با مقام رهبری

این باب درون تشریح مواضع و آراء مفتی زاده رهبر اهل سنت کردستان از تصویب أصل ۱۲ قانون اساسی (در اواخر شـهریور ۱۳۵۸) که تا اواخر آبان ۱۳۵۹، شامل چهار مطلب بـه شرح زیر است: اطلاعیـه عدم همکاری با نظام، اتمام حجت درون آخرین ملاقات با آقای خمـینی، سخنرانی انتقادی حسینیـه ارشاد، و منتقد منصف.  

مطلب اول. اطلاعیـه عدم همکاری با نظام

مفتی زاده درون اعلامـیه مورخ ۱۷ مـهر ۱۳۵۸ نوشت:«افسوس! افسوس کـه آن همـه تلاش بی‌ثمر ماند و … و این آخرین‌ امـید نیز بـه یأس مبدل شد. و عیـان مـی‌بینم کـه آنچه بـه جای اصول و موازین اسلامـی تدوین مـی‌یـابد نسخه مرگی هست که اکثریت خبره‌های یـا بی‌خبر یـا بی‌اعتنا بـه وضع جامعه به منظور ملّت و برای انقلاب ملّت ایران مـی‌نویسند (و خدا گواه هست که این قانون چیزی جز این نیست). اکنون آن بلند پروازی ها که: « انقلاب ایران، اسلام را زنده کند و به رستگاری دیگران بشتابد » دیگر خواب و خیـال شده؛ چون این « کارنامـه» انقلاب، دارد ذات انقلاب را نیز بـه نابودی مـی‌کشاند … ! دیگر از تلف عمر و سر و کله زدن با مسؤولان امور خودداری خواهم کرد؛ و هرگز به منظور هیچ گونـه بحث و مذاکره‌ای با آنان حاضر نخواهم شد.» (۵۵) مفتی زاده درون مقدمـه کتابچه مشکلات انقلاب هم بـه صراحت نوشته است: «به خاطر قصورها و تقسیرهای بی حد و حساب افراد و دستگاههای نامعدود تصمـیم گیری درون گذشته، کناره گیری از صحنـه سیـاست را تکلیف دینی خود یـافته ام.» (۵۷)

جمع بندی: البته مفتی زاده درون عمل نتوانست بـه این وعده خود پای‌بند بماند. (۵۶) نامـه های متعدد او بـه آقای خمـینی و آقای منتظری کـه در مطالب بعدی نقل خواهد شد شواهد این مدعاست. اصولا مگر امر بـه معروف و نـهی از منکر بدون بحث و مذاکره و سر و کله زدن با اولیـاء أمور مـیسر است!؟ اگر دلیل کناره گیری مفتی زاده صرفا اشکالات پیش گفته قانون اساسی بوده باشد، بـه نظر نمـی رسد این اشکالات بـه مـیزانی بوده باشد کـه تناسبی با چنین عالعمل حادی داشته باشد. ظاهرا دلایل جدی تری بوده کـه اشکالات قانون اساسی درون کنار آنـها بـه چنین واکنشـهایی انجامـیده است. محتمل هست که مفتی زاده با عصبانیت چنین تصمـیمـی گرفته باشد یـا نوعی قهر سیـاسی کرده بـه این امـید کـه جمـهوری اسلامـی ناز او را بکشد و توجه بیشتری بـه اهل سنت و اکراد صورت بگیرد. درون هر صورت این تصمـیم نـه عملی شد، نـه عمل کج دار و مریز بـه آن بـه نفع شخص مفتی زاده یـا اهل سنت یـا اکراد تمام شد. تصمـیمـی نادرست بود کـه به ضرر همـه تمام شد.

 

مطلب دوم. اتمام حجت در آخرین ملاقات با آقای خمـینی

دیدار ۲۴ مـهر ۱۳۵۸ احمد مفتی زاده، مولوی عبدالعزیز ملازاده بـه همراه نزدیک بیست نفر از علمای اهل سنت با آقای خمـینی رهبر جمـهوری اسلامـی درون قم دیداری تاریخی بوده و سخنان بسیـار مـهمـی از طرفین درون آن رد و بدل شده است. متاسفانـه گزارش این دیدار با اهمـیت درون کتاب صحیفه امام درج نشده است! نواری از آن نیز بـه دست من نرسیده است. درون این مطلب طی دو بحث بـه شرح زیر بـه زوایـایی از این دیدار تاریخی درون حد مقدور نورافشانی مـی شود: روایت مفتی زاده و روایت شاگردش (سعدی قریشی) کـه همراه استادش درون این ملاقات حضور داشته است.  

بحث اول. روایت مفتی زاده

مفتی زاده حداقل درون سه موضع از مکتوباتش بـه این دیدار اشاره کرده است.

الف. «پس از آن‌که اصل دوازده را با آن صورت غیرانقلابی و تفرقه انداز بـه تصویب رسانیدند، با عده ای ازعلمای کردستان و سیستان و بلوچستان و نمایندگان بلوچستان درون مجلس خبرگان بـه ملاقات امام [خمـینی] رفتیم. هرچند درون گذشته هم راجع بـه اختلافات مذهبی گذشته بین برادران دینی بحث کرده بودم، درون این دیدار بطور مشروح بـه جنایـات زمامداران ضد کتاب و سنتِ بناحق موسوم بـه «سنی» اشاره کردم، و اقرار کردم کـه در طول تاریخ این جنایتکاران بنام سنی بـه شما برادران شیعی جنایـات فراوان روا داشته اند، و هم اکنون نیز کشورهای بـه اصطلاح اسلامـی کـه گویـا سنی هستند حق برادری دینی را درون مورد شما رعایت نمـی کنند و اگر بنا بر قضاوت و تصمـیم گیری احساساتی و غیراسلامـی باشد، و شما این همـه ناروا را از اهل تسنن بـه حساب مـی آورید (همانطور کـه سنی ناآگاه جنایـات صفویـه را بـه تشیع نسبت مـی دهد) درون آن فرض حق دارید کمترین موجودیت و ارزشی به منظور برادران سنی تان قائل نباشید و حتی بـه فکر انتقامجویی هم بیفتید.

بعد اضافه کردم کـه اما همـه مـی دانیم کـه هیچیک از آن حکومتها نـه اسلامـی بـه حساب مـی آیند و نـه از کمترین خصلت انقلابی بهره داشته یـا دارند. ولی حساب حکومت فعلی ای را حتما از حساب همـه حکومتها جدا باشد. درون اینجا حتما فکرها و اخلاقها و روشـها همـه انفلابی و اسلامـی باشند؛ و مـهمترین اقدام انقلابی به منظور این حکومت آن هست که بـه مسیر ضد اسلامـی از امویـان که تا کنون پایـان بخشد، و خیـانت اصلی این رژیمـها ایجاد تفرق و خصومت درون بین مسلمانان و متلاشی این امت واحد بـه صورت پیروان مذاهب بود. بعد وظیفه این حکومت پایـان بـه این تفرقها و خصومتها و پراکندگیـها هست و تنـها درون این صورت هست که این حکومت مـی تواند بنام حکومت انقلابی اسلامـی شناخته شود. والا اگر قرار باشد کـه نتیجه انقلابی با آن خون‌بهای سنگین باز بوجود آمدن حکومتی باشد کـه همان مسیر خیـانت بـه امت و تفرقه اندازی و محدود ماندن درون چهارچوب ساخته شده مذاهب را ادامـه دهد، این مذهبی هست نـه اسلامـی، و لذا ارتجاعی هست نـه انقلابی. اما متاسفانـه جو تاریخی ما را شاهنشاهان نـه سنی و نـه شیعی چندان مسموم کرده اند کـه در فضای روحی اکثر ما هم نفوذ کرده است.»

مفتی زاده ضمن اشاره بـه مرجع تقلیدی کـه «تهدید کرده بود کـه اگر قانون سابق را درون مورد مذهب تغییر دهید عمامـه ام را بـه گردنم مـی اندازم و تمام ایران را با پای پیـاده بـه عنوان تظلم و دادخواهی دور خواهم زد!» ادامـه مـی دهد: «و راستی درون آن جلسه درون عین اینکه سخت از امام عصبانی و آزرده بودم کـه چرا نمـی تواند انقلابی تصمـیم بگیرد، و وعده های سابق خود را برآورده سازد؛ وقتی بـه مخالفان فرصت طلب و جنجال چی و توطئه گر اشاره کرد، از اعماق قلب دلم برایش سوخت (هر چند درون آن زمان از آن همـه وقاحت و ابتذالی کـه در امثال آن تلگرامـها نمایـان مـی شده هنوز خبر نداشتم) و باز آرزو مـی کنم کـه ای کاش امام و دیگر پیش‌روان صمـیمـی انقلاب بطور کامل خصلت مسلمانان انقلابی را – کـه از هیچ چیزی واهمـه نداشته باشند، و همـه پوسته ها را بشکنند، و اسلام پیش از درست شدن مذاهب را (که فقط اسلام بود، و دیگر هیچ) زنده سازند – داشتند! کاش! خدا توفیق درست فکر و صمـیمانـه و شجاعانـه تصمـیم گرفتن را درون مخلصانشان روز افزون کند، و نامخلصان را از سر راهشان بردارد.» (۵۸)  

ب. بار دیگر درون همان کتاب بـه گوشـه دیگری از همـین دیدار اشاره مـی کند: «در آن اوائل معلوم بود کـه امام بسیـاری از واقعیت‌ها را آن‌چنان‌که هستند تقریبا درک مـی‌کنند و حتی که تا چند ماه بعد از انقلاب هم گاهی فریـادش از قدرتهای مسلط بر انقلاب بلند مـی شد. مثلا درون ایـامـی کـه به اصطلاح خبرگان (که عده ای از آنان از جهات مختلف مستثنی بودند و اهلیت داشتند) سرنوشت انقلاب را رقم مـی زدند! به منظور شرح واقعه ها با نمایندگان سیستان و بلوچستان و عده ای از علمای ان منطقه و کردستان بـه دیدار امام رفتیم. عصبانیتم چنان شدید بود کـه با عباراتی خشن و تند صحبت کردم، و تنفر و تصمـیم بر کناره گیریم را اعلام نمودم. همـین عصبانیت شدید من عاملی شد کـه امام با تمام صراحت و صداقت عقده و حسرتهایی را کـه از دست این قدرت پرستان عمامـه پوش دین فروش درون دل دارد بر زبان آورد و ناتواتی و حتی واهمـه عمـیق خود را از اینکه اقدامـی بـه خلاف مـیل آنان انجام دهد آشکار سازد (همچنان‌که چند روز بعد از آن هم درون یک سخنرانی ناتوانی خود را درون مقابله با آنـها کـه به قول ایشان – با تسبیح و عبا و عمامـه – بـه دین خیـانت مـی کنند، با ایما و اشاره بیـان کرد).

اما متاسفانـه زمان گذشته و مـیدان به منظور همان تسبیح و عبا و عمامـه  داران خالی بوده و اکنون مـی بینیم کـه چه اندازه لحن سخن و امام عوض شده و متاسفانـه تقریبا از حد رهبر یک انقلاب که تا حد مع یک گروه خاص پائین آمده است. و چه کار مـی شود کرد؟ عده ای از آنـها کـه انتظار مـی رفت اسلامـی رفتار کنند و انقلاب را نگهبانی کنند، از همان اول بـه حالت جبهه بندی افتادند، و انـها هم کـه تا مدتی مقاومت د، و با مسیر انقلاب پیش آمدند، اکثر خسته شدند و یـا درماندند و رفتند (و متاسفانـه نمـی دانم چگونـه امام متوجه عمق این خطر نمـی شود! که تا به فکر چاره بیفتد. هرچند همانطور کـه خود مـی گفتند و واقعا درست هم هست ظاهرا مشکل سنگین تر از آن هست که چاره پذیر باشد)، درون حالی کـه این عده چون مسئله خطرناک سوء ظن و حساسیت ناشی از افکار مذهبی بر سر راهشان نبود، حتما تا آخر مقاومت مـی د، زیرا همـه مشکلها درون برابر این مشکل، بسیـار کوچاچیز و قابل حل است. و راستی این مسلمانان صمـیمـی را هم تقریبا درون حدود همان مسلمانانی کـه از اول بـه فکر جبهه گیری افتادند، درون برابر اسلام و ملت مسلمان ایران و انقلاب با عظمت این ملت مدیون و بدهکار و معاقب مـی دانم.

آری ای و برادر مسلمان این چنین هست گوشـه ای از ماجرای جگرسوزی کـه در دوران انقلاب ایران همـیشـه درون دل پنـهان داشته ایم و هنوز هم خود را مجاز نمـی دانم کـه تمام آنـها را بیـان کنم…. خدای متعال آگاه هست که هم اکنون نیز سخت درون عذابم از اینکه نمـی توانم آن طور کـه دلم مـی خواهد بـه انقلاب تو خدمت کنم.. و اکنون کـه از تعهد خود قصور نورزیده ام حق دارم از خدا بخواهم کـه یـا ما را راهی به منظور خروج از این بن بست و معمای سرسام آور بنمایـاند یـا امام را از عمق فاچعه ای کـه در پیش هست آگاه سازد و قدرت مقابله بخشد، و یـا قدرت پرستان ریـاکار مسلط بر انقلاب را رسوا و نابود سازد، و یـا ملت را آگاهی بخشد کـه حساب این دنیـاپرستان و قانون اساسی و کار و رفتارهایشان از حساب اسلام جداست و به واسطه خیـانتهای این عده مسلمان نما از اسلام گلایـه مند نشوند. (۵۹)

ج. مفتی زاده درون نامـه مورخ ۲۹ مرداد ۱۳۵۹ خود بـه آقای خمـینی بـه سخنان خود و آقای خمـینی درون این دیدار استناد کرده است: «بعضی از ادله ترک رابطه با حکومت را درون آخرین دیدار درون قم بـه هنگام کار مجلس خبرگان بیـان کردم…. رهبر گرفتار انقلاب! مـی دانم کـه قدرت پرستی و امتیـازجویی بعضی مراجع ناصالح تقلید و حزبی‌های گروه‌گرای ضدامت قلب پرتوانت را رنجور ساخته هست و شکوه‌هایت درون آخرین دیدار تابستان (۶۰) پارسال، و اشاره‌هایت بـه صاحبان تسبیح و عبا و عمامـه نفاق و تاکیدهایت بر سپردن وظایف بـه ملت و کنار زدن حزبی‌ها و فریـادهای گاهاهت از برتری طلبان حتی ناآگاهان را هم از فشاری کـه تحمل مـی کنید آگاه مـی سازد » (۶۱)

اولا درون دیدار ۲۴ مـهر ۱۳۵۸ کـه آخرین دیدار مفتی زاده با آقای خمـینی است، جمعی از علمای کردستان و سیستان و بلوچستان از جمله مولوی عبدالعزیز ملازاده و حمـیدالله مـیرمراد زهی تنـها نمایندگان اهل سنت درون مجلس خبرگان شرکت داشتند. ثانیـا ابتدا مفتی زاده سخن مـی گوید. وی مـی گوید شیعیـان مـی پندارند ستمـهایی کـه در گذشته (بعد از خلفای راشدین) از جانب حکومتهای وقت برسرشان آمده از جانب اهل سنت بوده است، درون حالی کـه آن حکومتها ضد کتاب و سنت بوده اند، آنچنانکه اگری جنایـات صفویـه را بـه پای تشیع بگذارد اشتباه است. هیچکدام از این حکومتها اسلامـی نبوده اند. جمـهوری اسلامـی قرار هست حکومتی اسلامـی باشد و با حکومتهای گذشته متفاوت باشد. ثالثا مفتی زاده با عباراتی تند و خشن با نـهایت عصبانیت تنفر و تصمـیم بر کناره گیریش را بـه آقای خمـینی اعلام مـی کند.

رابعا بعد از صحبت مفتی زاده آقای خمـینی هم بـه صراحت سخن مـی گوید و از مخالفت فرصت طلب و جنجال چی و توطئه گر یـا بـه تعبیر دیگر قدرت پرستان عمامـه پوش دین فروش (تعابیر همـه درون روایت مفتی زاده آمده است) مـی نالد، و ناتواتی و حتی واهمـه عمـیق خود را از اینکه اقدامـی بـه خلاف مـیل آنان انجام دهد آشکار سازد، بـه نحوی کـه مفتی زاده درون عین عصبانی بودن از انقلابی عمل ن آقای خمـینی دلش بـه حال وی مـی سوزد. بنابراین تحلیل آقای خمـینی از اشکالات اطلاع دارد، اما روحانیون مرتجعین دستش را بسته اند و او از ترس آنان قدرت اقدام انقلابی ندارد. مفتی زاده خود از قدرت ارتجاعی با ماموستاهای مرتجع کردستان دل خونی دارد لذا از عمق وجود درد دل آقای خمـینی را لمس مـی کند.  

بحث دوم. روایت شاگرد

به روایت سعدی قریشی شاگرد مفتی زاده کـه در این ایـام درون معیت استاد خود بوده است، مفتی زاده درون تاریخ ۲۴ مـهر ۱۳۵۸ همراه با بیش از بیست نفر از علمای اهل سنت کرد و بلوچ به منظور اتمام حجت با رهبر جمـهوری اسلامـی روانـه قم مـی شود. علاوه بر مفتی زاده شاخص ترین عالم این هیأت مولوی عبدالعزیز زعیم اهل سنت بلوچستان و نماینده اول این استان درون مجلس خبرگان بوده است. قرار مفتی زاده با عبدالعزیز این بود کـه ما به منظور اتمام حجت درون استیفای حقوق اهل سنت درون قانون اساسی نزد آقای خمـینی مـی رویم. اگر ایشان نپذیرفت شما مجلس خبرگان را ترک مـی کنید.

مفتی زاده بـه عنوان سخنگوی هیأت اهل سنت انتظارات خود را از جمـهوری اسلامـی خصوصا آقای خمـینی مبنی بر بـه رسمـیت شناختن حقوق مساوی اهل سنت با اهل تشیع ابراز داشت. آقای خمـینی پاسخ داد: من درون این قضیـه مانع نیستم. مراجع و علما با خواسته شما موافقت نمـی کنند. مفتی زاده این بار خطاب بـه آقای  خمـینی با صراحت گفت: بـه امـید اینکه محصول انقلاب حکومت اسلامـی هست حمایت کردم، حال متوجه شدم آنچه مستقر شده حکومت شیعی آن هم از نوع ارتجاعی آن است. من دیگر این حکومت را اسلامـی نمـی دانم. (۶۲) آقای خمـینی برخاست. احمد خمـینی بـه پدرش گفت: مولوی عبدالعزیز بنا دارد مجلس خبرگان را ترک کند. آقای خمـینی پاسخ داد: نـه! ترک نمـی کند! احمد خمـینی ادامـه داد: قصد ایشان جدی است. آقای خمـینی با قوت گفت: چنین نمـی کند! عزالدین درون کردستان خونریزی کرد، مولوی درون بلوچستان خونریزی نمـی کند! مولوی عبدالعزیز از این پاسخ رهبری بوی تهدید استشمام کرد  و با جمله «اوامر شما مطاع است» تسلیم شد و از ترک مجلس خبرگان منصرف گشت.

بعد از آن دیدار مفتی زاده خطاب بـه مولوی گفت: مگر قرارمان این نبود کـه در صورت عدم پذیرش درخواست‌هایمان شما مجلس خبرگان را ترک کرده بـه زاهدان برگردید؟مولوی با نرمش پاسخ داد: من نمـی توانم مثل شما برخورد کنم.در هر حال بعد از این جلسه برخی از علمای اهل سنت مستقیما بـه ملاقات آقای کاظم شریعتداری از مراجع تقید شیعه رفتند که تا ادعای آقای خمـینی درباره نظر دیگر مراجع درون زمـینـه حقوق مساوی اهل سنت با شیعیـان را جویـا شوند. آقای شریعتمداری مفتی زاده را تکریم کرد و همانند آقای خمـینی شخصا با اعطای حقوق اهل سنت مشکلی نداشت. وی از روابط حسنـه سنی و شیعه تعریف کرده گفت «من با تساوی کامل حقوقی شیعه و سنی درون قانون اساسی موافقم. البته کاری از من بر نمـی آید.» مفتی زاده بعد از بازگشت از ملاقات با آقایـان خمـینی و شریعتمداری کـه آخرین ملاقات وی با رهبر جمـهوری اسلامـی است، درون حسینیـه ارشاد سخنرانی کرد. (۶۳)

روایت قریشی با روایت استادش مفتی زاده منافاتی ندارد، البته حاوی نکات دیگری هست از جمله قرار کناره گیری نمایندگان اهل سنت خبرگان از شرکت درون مجلس درون صورتی کـه آقای خمـینی تقاضایشان را نپذیرد، کـه عملی نمـی شود. این نمته درون هر دو روایت مشترک هست که آقای خمـینی توپ را بـه زمـین مراجع و علمای سنتی انداخته و آنـها را مانع اصلی تساوی حقوق اهل سنت با شیعیـان درون قانون اساسی معرفی کرده است. اینکه آقای خمـینی درون این زمـینـه تعصب مراجع سنتی از قبیل آقای گلپایگانی یـا علمایی از قیبل آقا مرتضی حائری یزدی را نداشت حرف درستی است. اما از نظر نباید دور داشت کـه اقای خمـینی جلب رضایت مراجع و فقهای سنتی را بر جلب رضایت اهل سنت ترجیح مـی داد و حاضر نبود به منظور درج تساوی حقوق مذهبی درون قانون اساسی هزینـه ای بدهد.

مطلب سوم. سخنرانی انتقادی حسینیـه ارشاد

تاریخ این سخنرانی مـهم با عنوان «کردستان و انقلاب ایران» یـا «آخرین دیدار و آخرین حرف» ۲۶ مـهر ۱۳۵۸ است، یعنی بعد از تصویب اصل ۱۲ قانون اساسی و قبل از تصویب اصل ۱۱۵. خلاصه ای از این سخنرانی بـه شرح زیر است:

[۱] مفتی زاده درون این سخنرانی ابتدا بـه کردستان مـی پرازد و مسائل کردستان را بـه سه دسته مردمـی، شبه مردمـی و ضد مردمـی تقسیم مـی کند. مسائل مردمـی ستمـهای مذهبی، ملی و طبقاتی شدیدتر از دیگر نقاط کشور است. مراد از مسائل شبه مردمـی رویکردهای عدالت خواهانـه مارکسیستی درون کردستان مـی باشد. رویکرد ضدمردمـی متعلق بـه عوامل رژیم گذشته، فئودالها، برخی روحانیون (اعم از اهل طریقت و شریعت) است. مفتی زاده برنامـه دو دسته اخیر را درون این استان نقد نموده، ستمـهای سه گانـه بـه اهالی کردستان را تشریح مـی کند.  

 [۲] بخش دوم سخنان مفتی زاده درباره نسبتش با انقلاب بود. بـه نظر وی بازسازی اسلام تنـها با بازگشت بـه قرآن مـیسر است. وی از تلاشـهای خود به منظور هماهنگی اهل سنت و شیعه و محدود مذهب گرایی به منظور ارتقای بـه اسلام‌گرایی قرآنی دفاع مـی کند. اسلام و قرآن دریـاست، مذاهب چه تسنن و چه تشیع رودهای منشعب از این دریـاست. حتما به دریـای قرآن و اسلام برگشت. او از همکاری های خود با شیعیـان انقلابی از قبیل طالقانی، منتظری و بازرگان قبل از انقلاب مـی گوید. مفتی زاده از ضعف سازمان جمـهوری اسلامـی از هر حیث انتقاد مـی کند. ما خودمان را به منظور استقرار حکومت آماده نکرده بودیم. درگیرشدن به منظور اصلاح سیـاسی انقلابی ما را از پیگیری فعالیتهای اصلی دینی‌مان بازمـی داشت، اما موقتا پذیرفتیم. او از اقدامات مسئولان جمـهوری اسلامـی اعم از قوای نظامـی، انتظامـی و اجرائی خصوصا استاندار کردستان ابراهیم یونسی و نیز عملکرد کمـیته های انقلاب اسلامـی و دادگاههای انقلاب اسلامـی درون کردستان (۶۵) بشدت انتقاد مـی کند.

[۳] بخش سوم و اصلی سخنان مفتی زاده دفاع از حکومت شورایی است. او نـهضت و نظام اسلامـی را سه مرحله مـی داند. مرحله نـهضت «یـا ایـها المدثر قم فانذر» کـه شروع فردی حرکت انقلابی است. مرحله دوم «شاورهم فی الامر» کـه رهبر انقلاب موظف بـه م با مردم و اقدام هست اما بعد از م شخصا تصمـیم مـی گیرد. مرحله سوم «امرهم شوری بینـهم» کـه دیگر رهبری درون کار نیست، و اداره جامعه بر اساس شوراست. ما الآن درون مرحله سوم هستیم. تنـها راه اداره اسلامـی کشور شوراست.

[۴] درون نقد برخی اصول قانون اساسی: قانون اساسی کشور اسلامـی حتما متخذ از قرآن باشد. این چه قانون اساسی هست خبرگان تدوین کرده اند؟ قوانین اساسی شرق و غرب را جلوشان گذاشته اند. این قانون اساسی هیچ ربطی بـه قرآن ندارد. اگر چه هستند بینشان افرادی آزاده و مطلع اما محصول کارشان قابل قبول نیست. بشکند دستشان با این قانون نوشتنشان! بـه جای رسمـیت بخشیدن بـه حکومت شوراها رفته اند سراغ ولایت فقیـه. این همان مقام سلطنت سابق هست با پسوند اسلامـی فقیـه. اصل منحوس دوازده کـه تبعیض مذهبی را بـه جای تساوی و برادری دینی بـه رسمـیت شناخته است. همـه تلاشـهای ما به منظور استقرار اسلام و قرآن بـه جای تشعبهای مذهبی برباد رفت. جمـهوری اسلامـی با چنین قانون اساسی معیوبی نوعی دیگر از حکومت طاغوتی است. آنگاه وعده های رهبر انقلاب را بیـاد آورده از عدم وفای بـه عهد حکومت بـه اهل سنت و کردها خصوصا خودمختاری و نظام شورایی شدیدا گلایـه مـی کند.

[۵] من خالصانـه از انقلاب اسلامـی و جمـهوری اسلامـی دفاع کرده ام، بدون کمترین انتظاری. با این قانون اساسی دیگر حاضر نیستم با این رژیم همکاری کنم. بـه دلیل تخلفاتی کـه جمـهوری اسلامـی مرتکب شده است، مفتی زاده رسما  قطع ارتباط و همکاری خود و پیروانش با جمـهوری اسلامـی و بازگشت خود بـه کار اصلی یعنی تبلیغ دینی، انسان سازی و تحقق شوراهای اسلامـی اهل سنت به منظور جلوگیری از خونریزی و برادرکشی را اعلام مـی کند و در نـهایت مـی گوید: تصمـیم با مقام رهبری است، کـه امـیدوارم موفق بـه تصمـیم شوند. (۶۶)

در این سخنرانی نکات فراوانی مطرح شده کـه خارج از موضوع این تحقیق است. اما نکات مرتبط آن بـه شرح زیر است: مفتی زاده انتظارات فراوانی از جمـهوری اسلامـی داشته کـه برآورده نشده است. مـهمترین آن تساوی حقوقی سنی و شیعه درون قانون اساسی است. با اینکه فصل حقوق ملت این قانون کاملا مترقی است، وی بخش مثبت این قانون را بـه دلیل وجود دو اشکال وارد کاملا نادیده گرفته است. آن دو اشکال یکی اصل دوازده مربوط بـه حقوق مذاهب اسلامـی هست که بـه تفصیل گذشت، دیگری اصل ولایت فقیـه هست که بـه نظر او پشت پازدن بـه حکومت شورایی و بازگشت بـه حکومت طاغوتی و پسوند اسلامـی بـه نظام شاهنشاهی است. بـه دلیل این دو اشکال او خبرگان قانون اساسی را نفرین مـی کند کـه دستشان بشکند با این قانون نوشنتشان.

 نکته دوم اعلام کناره گیری از سیـاست و قطع رابطه با جمـهوری اسلامـی است، کـه هم درون دیدار دو روز قبل بـه اطلاع آقای خمـینی رسانیده بود، هم درون اعلامـیه مورخ ۱۷ مـهر به منظور نخستین بار اعلام کرده بود. (هر دو درون مطلب قبلی گذشت) این قهر بـه نفع هیچجز دشمنان اهل سنت و اکراد از یک سو و دشمنان جمـهوری اسلامـی از سوی دیگر تمام نشد. نـه مفتی زاده بالاتر از حضرت موسی بود، نـه آقای خمـینی بدتر از فرعون. موسی کلیم الله از سوی خداوند بـه گفتگوی نرم با فرعون امر مـی شود. قهر مفتی زاده از نظام نوپای جمـهوری اسلامـی (علیرغم خطاهای فاحش فراوان این نظام) مبتنی بر کدام آموزه کتاب و سنت بوده است؟! درون مجموع موضع مذکور از سر احساسات اتخاذ شده، و نـه بر اساس موازین دینی قابل دفاع هست نـه بر اساس موازین سیـاسی و مصلحت اجتماعی قابل توجیـه.

 

مطلب چهارم. منتقد منصف

در این مطلب طی دو بحث بـه شرح زیر گزارشی موجز از دو نامـه مفتی زاده نقل و بررسی مـی شود: خودمختاری اسلامـی!؟ و تقاضای انصاف از مرجع شیعه.هر دو مطلب متعلق بـه تیر ۱۳۵۹ و مواضعی منصفانـه و انتقادی است.

 

بحث اول. خودمختاری اسلامـی!؟

مفتی زاده درون جزوه طرحی اصلاحی درون قانون اساسی درون اوج دلگیری از جمـهوری اسلامـی درون تیر ۱۳۵۹ بار دیگر منصفانـه و مشفقانـه تلقی خود را از خودمختاری ابراز مـی کند: «محرومـیت از عدل و قسط اسلامـی موجب شده هست که ملتهای مسلمان فقط بعضی از حقوق مشروع خود را تحت عنوان خودمختاری جستجو کنند؛ والا آنچه ملتهای مسلمان درون یک جامعه اسلامـی از آن برخوردارند، مساوات کامل درون تمام حقوق سیـاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و … هست که مفهوم آن (نـه ظاهر بدون محتوا) بالاتر از از هر نوع خودمختاری شناخته شده درون جهان است. بعد با توجه بـه این حقیقت، درخواست حقوقی درون قالب خودمختاری واقعا دون شأن یک ملت مسلمان است. زیرا اسلام این چنین حقوقی را به منظور اقلیتهای عقیدتی بـه رسمـیت مـی شناسد. اما قناعت مردم بـه عنوان خودمختاری بـه خاطر نومـیدی از رسیدن بـه حقوقی بالاتر هست که درون اسلام دارند.» (۶۷) مفتی زاده چیزی بیش از «مساوات کامل حقوقی» مطالبه نکرده است. جا داردانی کـه او را بـه تجزیـه طلبی متهم کرده اند خجالت بکشند!

 

بحث دوم. تقاضای انصاف از مرجع شیعه

آقای عبدالله شیرازی درباره بـه رسمـیت شناخته شدن مذهب جعفری از سوی حکومت پاکستان ابراز نظر کرده بود. مفتی زاده درون نامـه سرگشاده مورخ ۱۷ تیر ۱۳۵۹ بـه این مرجع تقلید مقیم مشـهد نوشت: «با تایید این درخواست  مشروع و بجا – کـه قدمـی هست در راه تحکیم برادری دو برادر مسلمان شیعه و سنی  و هم درون مسیر ذوب مذاهب و احیـای اسلام راستین – انتظار چنین هست که عین همـین اقدامات را درون مورد قانون اساسی ایران نیز معمول فرمایید!» (۶۸) درخواستی کاملا بجا و منطقی است. عدالت اقتضایی جز این ندارد. ظاهرا این آخرین مطلبی هست که از مفتی زاده امکان انتشار درون جرائد جمـهوری اسلامـی یـافته هست و بعد از آن درج هر مطلبی از وی ممنوع شده است.

باب پنجم. وعده سرخرمن اصلاح اصل دوازدهم درون متمم قانون اساسی

جراید اول بهمن ۱۳۵۸ وعده رهبر جمـهوری اسلامـی مبنی بر اصلاح اصل دوازدهم درون متمم قانون اساسی را منتشر د. اصلاح این اصل مطالبه اصلی رهبران اهل سنت درون آن زمان بود. ده سال بعد درون زمان ابلاغ محورهای هشت گانـه بازنگری قانون اساسی اصلاح اصل دوازده بـه منصه فراموشی سپرده شده بود! این باب طی دو مطلب بـه وعده مذکور درون بهمن ۱۳۵۸ و خُلف ان درون اردیبهشت ۱۳۶۸ مـی پردازد. رهبران اهل سنت بلوچستان روشی متفاوت با رهبران اهل سنت کردستان درون این زمـینـه پیش گرفتند. اما هیج کدام بـه نتیجه نرسیدند! این باب مجموعه کوششـهای اهل سنت بلوچستان درون این زمـینـه است.

مطلب اول. وعده اصلاح اصل دوازدهم

این مطلب حاوی دو سند تاریخی است: دست خط آقای خمـینی و گزارش دکتر ابراهیم یزدی نماینده وقت رهبری درون أمور استانـها.

بحث اول. دست خط آقای خمـینی

«به پیشنـهاد برادران اهل تسنن و بوسیله رهبر انقلاب امام خمـینی ترمـیم اصل ۱۲ تایید شد.» مشروح این خبر بـه قرار زیر است: «امام پیشنـهاد اهل تسنن مبنی بر ترمـیم اصل ۱۲ را تایید کرد. قم- خبرگزاری پارس- پیشنـهاد ترمـیم اصل ۱۲ قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران کـه از طرف برادران اهل سنت بوسیله آقای دکتر ابراهیم یزدی بـه عرض امام رسیده بود مورد تایید امام خمـینی رهبر انقلاب اسلامـی ایران قرار گرفت و امام زیر نامـه پیشنـهادی مرقوم داشتند:

«ترمـیم این اصل و بعضی اصول دیگر – کـه در متمم قانون اساسی نوشته مـی‌شود و تصویب آن، درون صلاحیت ملت هست و بـه رفراندم گذاشته مـی‌شود – از نظر این جانب بلا مانع است. روح الله ال الخمـینی» (۶۹)

بحث دوم. گزارش دکتر ابراهیم یزدی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری پارس از قم متن نامـه دکتر ابراهیم یزدی بـه شرح زیر مـی باشد:‌

باسمـه تعالی …. حضور محترم حضرت آیت الله العظمـی امام خمـینی رهبر انقلاب اسلامـی ایران – همانطوری کـه مطلع هستید از جانب پیروان اهل تسنن نسبت بـه برخی از أصول قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران نگرانی‌هائی ابراز شده هست و درون سفر بـه استان سیستان و بلوچستان یکی از مسائلی کـه مورد بحث و مذاکره قرار گرفت همـین مسائل بوده است. بدنبال این مذاکرات آقایـان مولوی عبدالعزیز و مولوی مصلح الدین ترمـیم اصل دوازدهم را بـه شرح زیر کتبا پیشنـهاد نموده اند: 

«اصل‏ دوازدهم‎‎‎: دین‏ رسمـی‏ ایران‏، اسلام‏ و مذهب‏ جعفری‏ اثنی‏ عشری‏ [است]‏ و این‏ اصل‏ الی‏ الابد غیر قابل‏ تغییر است‏، اما مذاهب‏ دیگر اسلامـی‏ – اعم‏ از حنفی‏، شافعی‏، مالکی‏، حنبلی‏ و زیدی‏ – درون مناطقی کـه پیروان آنـها [در] اکثریت هستند نیز رسمـیت داشته و در دادگاههای حقوقی و جزائی مقررات فقه این مذاهب نیز معتبر خواهد بود با حفظ حقوق‏ پیروان‏ سایر مذاهب‏.»

در همـین نامـه افزوده شده: درون تاریخ شنبه ۸ دی ماه ۵۸ هیأت ویژه اعزامـی بـه استان سیستان و بلوچستان ضمن گزارش سفر و مأموریت خود پیشنـهاد آقایـان را عنوان نمود کـه مورد تصویب حضرت عالی قرار گرفت و توصیـه فرمودید کـه به نظر شورای انقلاب برسد. شورای انقلاب درون روز شنبه ۸ دی ۵۸ بعد از استماع گزارش هیأت ویژه پیشنـهاد ترمـیمـی بالا را بـه اتفاق آراء تصویب نمود. اکنون با توجه بـه مراتب فوق درخواست مـی شود دستور فرمایید که تا مسئولین أمور کـه طبق موازین قانونی قرار هست متمم قانون اساسی را تدوین نمایند، پیشنـهاد ترمـیمـی اصل دوازدهم بشرح بالا را درون دستور کار خود قرار بدهند که تا رفع نگرانی‌های برخی پیروان اهل تسنن بشود. با تشکر و سلام. دکتر [ابراهیم] یزدی.» (۷۰)

اقدام دو رهبر اهل سنت بلوچستان درون انتقال دغدغه دینی خود بـه رهبر جمـهوری اسلامـی از طریق ابراهیم یزدی ناصحانـه بوده است. کار دکتر یزدی درون انتشار مستندات این درخواست درون روزنامـه ها نیز هوشمندانـه بوده است. آقای خمـینی درون پاسخ خود ترمـیم اصل ۱۲ دیگر را بـه زمان بازنگری قانون اساسی موکول کرد و تصویب آن را درون صلاحیت ملت و نمایندگان آن دانسته است. آنچه از خود مایـه گذاشته این هست (اگر درون چنین مجلسی این أصول اصلاح شود و در رفرندام رای بیـاورد) «از نظر این جانب بلا مانع است.» اگر آقای خمـینی بـه وعده خود عمل مـی کرد روش علمای اهل سنت بلوچ بر روش مفتی زاده (کناره گیری و قطع رابطه با جمـهوری اسلامـی) رجحان داشت، اما ….!

مطلب دوم. خلف وعده مقام رهبری

ده سال بعد درون اردیبهشت ۱۳۶۸ آقای خمـینی تصمـیم بـه تدوین متمم قانون اساسی گرفت. طی حکمـی بـه رئیس جمـهور محدوده مسائل مورد بحث درون متمم را درون هشت محور تعیین کرد: «۱-  رهبری، ۲- تمرکز درون مدیریت قوه مجریـه، ۳- تمرکز درون مدیریت قوه قضاییـه، ۴- تمرکز درون مدیریت صدا و سیما بـه صورتی کـه قوای سه‌گانـه درون آن نظارت داشته باشند، ۵- تعداد نمایندگان مجلس شورای اسلامـی، ۶- مجمع تشخیص مصلحت به منظور حل معضلات نظام و م رهبری بـه صورتی کـه قدرتی درون عرض قوای دیگر نباشد، ۷- راه بازنگری بـه قانون اساسی، ۸- تغییر نام مجلس شورای ملی بـه مجلس شورای اسلامـی‌.» (۷۱)

در حکم متمم قانون اساسی کمترین اشاره ای بـه وعده ۱ بهمن ۱۳۵۸ مبنی بر اصلاح أصول مرتبط با تبعیض مذهبی نشده است. اگر آقای خمـینی درون آن زمانالت داشته (پنج هفته بعد از دنیـا رفته است)، دفتر او مـی توانست و باید پیگیر وعده ها یـاو باشد. دفتر آقای خمـینی بـه روی خود نیـاورد کـه ده سال قبل مقام رهبری چه وعده ای بـه اهل سنت داده بود. شورای بازنگری قانون اساسی نیز ترجیح داد بـه دغدغه اهل سنت وقعی ننـهد. درون آن زمان ابراهیم یزدی هم سالها بود پشت دری شده بود و از جمله لیبرالهای مغضوب نظام محسوب مـی شد. دو رهبر اهل سنت بلوچ کـه چنین درخواستی کرده بودند از دنیـا رفته بودند. احمد مفتی زاده هم هفتیمـین سال زندانش را تحمل مـی کرد.

آقای خمـینی وعده های متعددی درون سالهای ۵۷ و ۵۸ بـه مردم داد کـه خلاف آن عمل شد: وعده داد کـه خودش درون حکومت سمتی نداشته باشد و به ارشاد اکتفا کند. وعده داد کـه جمـهوری اسلامـی حکومت آخوندی نباشد و روحانیون مصادر اصلی حکومت نباشند. وعده داد جمـهوری اسلامـی جمـهوری باشد مثل جمـهوری درون اینجا (آن زمان درون نوفل لوشاتو پاریس بود)، وعده داد حتی مارکسیستها هم آزاد باشند، وعده داد هری بتواند مثل صدر اسلام آزادانـه و بدون ترس از زمامداران انتقاد کند، وعده داد کـه خود مردم به منظور اداره کشورشان تصمـیم بگیرند وی برایشان تصمـیم نگیرد، وعده داد شیعه و سنی از حقوق مساوی برخوردار باشند (وعده مورخ ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ بـه احمد مفتی زاده)، وعده داده بود کـه حکومت جمـهوری اسلامـی باشد و از ولایت فقیـه هرگز سخن صریحی درون سالهای ۵۶ که تا تابستان ۵۸ بـه مـیان نیـاورده بود ، وعده داده بود أصول مورد انتقاد اهل سنت درون قانون اساسی درون بازنگری اصلاح شود … (۷۲) هیچکدام از این وعده ها عملی نشد. مـی توان گفت درون زمان وعده وی التفات داشته اما تقیـه مـی کرده یـا توریـه مـی کرده است. اما رهبر سیـاسی اخلاقا و شرعا مجاز نیست بر سر مردم کلاه شرعی بگذارد. از منظر عمومـی این روش صادقانـه نبوده و متاسفانـه «خدعه» محسوب مـی شده است.

 

باب ششم. ادامـه تذکرات سیـاسی بـه مقامات جمـهوری اسلامـی

اگر چه مفتی زاده درون اواخر مـهر ۱۳۵۸ اعلام کرد کـه به اعتراض از سیـاست کناره گیری کرده اوقاتش را مصروف تبلیغ دینی و تعلیم و تربیت قرآنی خواهد کرد، اما سیر حوادث باعث شد کـه او درون عین عمل نسبی بـه وعده خود تذکرات خود را بـه مقامات سیـاسی از طریق نامـه درون سال ۱۳۵۹ ادامـه دهد. این باب شامل چهار مطلب بـه شرح زیر است: بازگشت بـه قرآن و تعلیم و تربیت، نامـه خیرخواهانـه بـه آقای خمـینی، نامـه مشفقانـه بـه آقای منتظری، و تحت نظر قرار گرفتن بـه بهانـه مقابله با ترور! مدارک این باب مربوط بـه ادهه سوم تیر که تا آبان ۱۳۵۹ است. 

مطلب اول. بازگشت بـه قرآن و تعلیم و تربیت

اعلامـیه ۲۱ تیر ۱۳۵۹: «کار ما از این بعد تنـها پرورش و آموزش و تبلیغ اسلامـی هست بدون اینکه با مسائل سیـاسی عملی روز خود را درگیر سازیم. و هر مسلمانی کـه مـی‌خواهد با من هم مسیر باشد حتما این تذکّر را بـه طور جدّی رعایت کند و از هرگونـه تظاهرات و عمل و سخنی تحریک آمـیز – کـه یقیناً بـه زیـان ملّت مـی‌باشد – بپرهیزد و هرگاه بخواهد درون برنامـه‌ای عمومـی یـا تظاهراتی کـه از طرف دیگران اعلام مـی‌شود شرکت جوید، حتما با عموم هماهنگ باشد. و اگر اقدامـی یـا شعاری را نامطلوب دید حدّاکثر عمل او حتما همـین باشد کـه از همراهی با آن خودداری ورزد… تنـها عامل بدبختی‌های مسلمانان، بیگانـه شدن از قرآن بود؛ و اکنون نیز تنـها وسیله‌ آگاه شدن و خوشبختی و رستگاری مسلمانان و رهایی از بند اسارت جهانخواران و دام‌های تزویرشان فقط بازگشت بـه سوی قرآن است، و جز این راهی درست و مستقیم وجود ندارد. اگر شما این سفارش را دقیقاً بـه اجرا درآورید دیگر درون خطا و گناهانی کـه آگاهانـه و نا‌آگاهانـه بـه تحریک آشوب دست مـی‌زنند، شریک نخواهید گشت، و دربرابر خدا و خلق خدا مسئولیتی متوجّه شما نخواهد شد.» (۷۳) مفتی زاده دلگیر از ناملایمات سیـاسی بـه قرآن پناه مـی برد و فعایتهای خود درون تعلیم و تربیت دینی پیروانش متمرکز مـی کند.

مطلب دوم. نامـه خیرخواهانـه بـه آقای خمـینی

احمد مفتی زاده با اینکه اعلام کناره گیری از سیـاست را کرده است، اما باز از سر دلسوزی به منظور انقلاب درون تاریخ ۲۰ مرداد ۱۳۵۹ بار دیگر به منظور «امام خمـینی، رهبر نستوه انقلاب با عظمت ملت مسلمان ایران، مرد قوی و بزرگی کـه قدرت پرستان کوچک با تظاهر بـه همراهی تو، تو را کوچک و خود را بزرگ و تو انقلاب را فدای امـیال خود گردانیده اند!» نامـه مـی نویسد. این دومـین نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی درون حد اطلاع من است. درون این نامـه مفتی زاده بین «مـیراث خواران انقلاب» و آقای خمـینی «رهبر گرفتار انقلاب!» تمایز قائل شده است. با استناد بـه سخنانی کـه در آخرین دیدار (مـهر ۱۳۵۸) رد و بدل شده مـی پندارد آقای خمـینی گرفتار فشار برخی مراجع ناصالح تقلید و گروه گرایـان حزب جمـهوری اسلامـی است. مفتی زاده از خیـانت قدرت پرستان حاکم بـه مردم کردستان و خودش به منظور آقای خمـینی درد دل مـی کند و دست کمک بـه سوی او دراز مـی کند:

«خطر نابودی ظاهری یـا معنوی انقلاب بوسیله همـین گروه قدرت پرست حاکم بر سرنوشت انقلاب بسیـار جدی است، و رفع این خطر جز بوسیله شما مقدور نیست…. تنـها درون صلاحیت یـا مسئولیت شماست کـه برای انحراف روزافزون انقلاب و انزوای دلسوزان انقلاب چاره ای بیندیشید. اگر خیـانت دنیـاپرستان تنـها همـین بود کـه آن همـه یوسفهای انقلاب را بـه چاه نسیـان مـی فرستادند که تا «یخل لهم وجه ابیـهم» و یـا ترا از مقام رهبری انقلاب که تا منزلت مع یک قشر و گروه خاص پائین مـی آورردند، اما درون نیت و عمل با تو بودند، باز جای شکرش باقی بود. ولی قضیـه بـه مراتب ضداسلامـی تر از اینـهاست . اینـها از عنوان و تقوای تو روپوشی به منظور پنـهان ساختن اتراف و ااستکبار و از اسلام و انقلاب حربه ای به منظور توجیـه خود و طرد مخالفان ساخته اند کـه هر روز بر عده مخالفان تو و نومـیدان از اسلام و انقلاب مـی افزایند.» (۷۵)

 درخواستهای مفتی زاده بسیـار حداقلی است: «انتظار دارم بـه خاطر حفظ وحدت و برادری اسلامـی و حیـات مسلمانان و حفظ انقلابی کـه در محاصره أنواع خطرات هست اگر کنار زدن قدرت پرستان مقدور نیست لااقل قاطعانـه دستور فرمایید کـه أولا درون کردستان و سایر بلاد اهل سنت از توطئه و اقدامـهای تفرقه انداز دست بردارند. ثانیـا درون اصلاح قانون اساسی مقاد طرحی را کـه یک نسخه آن ضمـیمـه هست رعایت کنند.» (۷۶) نامـه مفتی زاده اگرچه نسبت بـه مسئولین جمـهوری اسلامـی عمـیقا انتقادی هست اما نسبت بـه شخص رهبر انقلاب آقای خمـینی و اصل انقلاب بسیـار همدلانـه، صمـیمانـه و مشفقانـه است. اگر آقای خمـینی بـه جمله آخر نامـه مفتی زاده عنایت کرده بود «اگر بـه به مصلحت اسلام و مسلمانان هم توجه نشود، انصاف حکم مـی کند کـه لااقل اصل وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا [نساء ۸۶؛ هرگاه بـه شما تحیّت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید؛ یـا (لااقل) بـه همان گونـه پاسخ گویید] رعایت شود» (۷۷) و به تحییت مفتی زاده درون حد توصیـه قرآن پاسخ داده بود فجایع بعدی درون حق این مسلمان صالح صادق پیش نمـی آمد.

مطلب سوم. نامـه مشفقانـه بـه آقای منتظری

مفتی زاده درون تاریخ ۲ آبان ۱۳۵۹ نامـه مفصلی به منظور «مرد اخلاص و تقوی، برادر ایمان و تعهد حضرت آیت الله العظمـی منتظری» فرستاد و در آن گزارشی از ستمـهایی کـه به مسلمانان اهل سنت کردستان و شخص او مـی رود درون مـیان نـهاد. این نخستین نامـه مفتی زاده بـه ایشان است. مفتی زاده از جمله نوشت کـه در کردستان کوشش فراوان مـی شودتا مسلمانان محلی را کـه کرد و سنی هستند از بعضی وظایف محصلین محروم کنند و مثلا وظیفه خطیر تعلیمات دینی را بـه غیرکرد غیرسنی بسپارند، حتی درون چند جا از تدریس فقه شافعی جلوگیری کرده اند! و حتی بعضی از این معلمان بـه محصلان مدارس گفته اند کـه باید مثل ما وضو بگیرید و نماز بخوانید، زیرا نماز و وضوی شما باطل است! و محصلان هم این حرفها را به منظور اولیـای خود و دیگران بازگو کرده اند! و یـا اینکه درون مدارس ان با پوشیدن لباس کردی کـه واقعا منطبق با موازین حجاب هست مخالفت کرده اند!» (۷۸) مفتی زاده افتراها و نسبتها یی کـه از سوی «شخصی با نام و عنوان نمایندگی امام» کـه به او زده شرح داده بـه آقای منتظری شکایت مـی برد. (۷۹) درون انتها متذکر مـی شود: «من و مسلمانان هم مسیر حساب شما و دیگر پیشروان صادق انقلاب را کـه از اتراف و استکبار و تزویر بدورید از دیگران جدا دانستیم و تا حدی نسبتا زیـاد همان عواطف و محبت را درون دل حفظ کرده ایم و لذا برادران اینجا تحیـات اسلامـی را بـه حضور خودتان و جناب کاکه محمد [منتظری] و دیگر دوستان صمـیمـی تقدیم مـی کنند و عموما درون مشکل عظیم نجات انقلاب از چنگال مترفان و مستکبران (که این مشکل از آزاد ساختن کشور از سیطره شاهنشاهی مشکل‌تر است!) برایتان آرزوی توفیق مـی کنند.» (۸۰)

مطالبات این نامـه درون اکثر مکتوبات بعدی مفتی زاده تکرار مـی شود. معنای تکرار عدم رفع مشکلات است. حسن نظر او بـه آقای منتظری درون مـیان علمای شیعه و اولیـاء جمـهوری اسلامـی نیز که تا آخر ادامـه دارد.  

مطلب چهارم. تحت نظر قرار گرفتن بـه بهانـه مقابله با ترور!

توطئه جدید علیـه مفتی زاده از زبان خود وی درون نامـه اعتراض بـه مسئولان ارشد نظام: «قبل از ظهر روز چهارشنبه ۲۱ آبان ۱۳۵۹ عده ای زیـاد افراد مسلح بـه خانـه محل اقامت اینجانب و ده نفر از برادران کردستانی کـه در کرماشان محصل یـا معلم اند حمله د. چند قبضه سلاح و مقدار زیـادری دفاتر، اوراق و نامـه را با وسائلی دیگر غارت  د و خانـه را بـه عنوان مرکز جاسوسی و مرکز توزیع اسلحه قاچاق و مرکز ضدانقلاب و یک عنوان دیگر کـه فراموش کرده ام تحت مراقبت مسلحانـه قرار دادند و مرا تحت نظر و ممنوع الملاقات اعلام د، و برادران هم مسکن را و همچنین ده نفر مـهمان را کـه متناوبا از شـهرهای مختلف مـی آمدند با خود بردند و بازداشت د….

 تا دو روز انواع فعالیتهای ننگین و شرک آلود ادامـه داشت. اما بالاخره نگرانی از عالعمل مردم قهرمان و غیرتمند کرماشان درون برابر این گونـه پذیرایی کـه نسبت بـه مـهمان آنان شده و از عالعمل مردم سراسر کردستان و … لحن و روش مسئولان را تغییر داد از جمله با وسائل مختلف تبلیغ د کـه حمله بـه خاطر حفظ جان من از سوء قصد شبکه ای بوده کـه قصد ترور مرا داشته است! و پس از چند روز درون ۲۶ آبان ۱۳۵۹ رادیو کرماشان با تحویل خرواری دروغ شعار مزورانـه و دروغ و تایید اینکه قصد ورود بـه خانـه من محافظت و نگهبانی بوده اعلام کرد کـه فردی درون رابطه با شبکه ای تروریستی را درون این خانـه دستگیر کرده اند! درون حالی کـه از بوجود آورندگان حوادث ۱۲ آبان یعنی پیشمرگان و پاسداران احدی درون خانـه من نبوده است. و سپس درون اخبار روز ۲۷ آبان ۱۳۵۹ رادیو کرماشان با تبرئه مسئولان و تکذیب حمله بـه خانـه من اعلام د کـه اعضای شبکه ترور درون سنندج دستگیر شده اند! راستی رحمت الهی هست که دروغگو حافظه ندارد!

این مطلب زمـینـه سازی توطئه ای عظیم هست علیـه مسلمانان کردستان کـه هم اکنون از راههای مختلف و از جمـیع جهات هدف انواع حمله های سریع و مزورانـه انقلاب خواران مـی باشند… اگر این حکومت بویی از اسلام دارد، نمـی تواند این قضیـه را قاطعانـه تعقیب نکند.»  (۸۱) آیـای بـه داد مفتی زاده رسید؟ آیـا احدی از مقامات بـه شکوائیـه او پاسخ داد؟!  متاسفانـه خیر. این محدودیت تحت نظر بودن که تا آخر آبان ۱۳۵۹ یعنی ده روز ادامـه داشت. البته ناگفته نماند که تا زمان دستگیری محدودیت دیگری اعمال نشد. (۸۲)

چرا مفتی زاده تحت نظر قرار گرفت؟ ظاهرا درون برخورد با وی هنوز اتفاق نظر بین مسئولان نبوده و مشخصا که تا آن زمان دستوری از جانب آقای خمـینی مبنی بر حصر یـا دستگیری او صادر نشده بود. خصوصا کـه نامـه تظلم به منظور همـه مقامات عالی رتبه نظام از جمله آقای خمـینی ارسال شده بود. درون هر حال مواضع مفتی زاده که تا این مقطع درون مجموع نسبت بـه آقای خمـینی محترمانـه هست اگرچه انتقاد عمـیق خود را از دیگران مسئولان نظام مخفی نمـی کند.

فصل سوم. جرم تاسیس شورای مرکزی سنت (شمس)

 

مفتی زاده درون اسفند ۱۳۵۹ شورای مرکزی سنت (شمس) را پایـه ریزی کرد و نخستین کنگره آن را با موفقیت درون تهران با حضور رهبران اهل سنت مناطق مختلف ایران از کردستان، سیستان و بلوچستان، خراسان و کرمانشاه درون فروردین ۱۳۶۰ برگزار کرد. کمتر از دو هفته بعد از برگزاری نخستین گنگره شمس آقای خمـینی درون یک سخنرانی عمومـی بشدت بـه این تشکل اهل سنت حمله کرد و آن را تلاش عربستان و آمریکا به منظور توطئه درون ایران دانست! مفتی زاده و شمس درون نامـه بـه آقایـان خمـینی و منتظری این اتهام را رد و از تشکل دینی اهل سنت دفاع نمودند. نظام بـه طرق مختلف اما همگی غیرقانونی این تشکل صنفی مذهبی را تحت فشار فزاینده قرار داد. درون مرداد ۱۳۶۱ دومـین کنگره شمس درون کرمانشاه با حضور تنـها یک چهارم از اعضای شورای مرکزی برگزار شد. این فصل گزارشی مستند و مشروح از فعالیت شمس از اسفند ۱۳۵۹ که تا مرداد ۱۳۶۱ هست و شامل هفت باب بـه شرح زیر است: تشکل سراسری اهل سنت ایران، کنگره اول شمس، شمس توطئه طائف!، شمس تشکل مذهبی مستقل ایرانی، شمس پیگیر حقوق اهل سنت، کنگره دوم شمس، و سرانجام شمس.

باب اول. دعوت از اهل سنت به منظور تشکل سراسری

این باب بـه اقدامات سه گانـه مفتی زاده درون اسفند ۱۳۵۹ درون تاسیس شورای مرکزی سنت (شمس) اختصاص دارد و شامل سه مطلب بـه شرح زیر است: دعوت نامـه مفتی زاده، أساسنامـه‌ی مقدماتی شمس و دعوت بـه انتخاب اعضای شمس.

 

مطلب اول. دعوت نامـه مفتی زاده

احمد مفتی زاده درون نامـه مورخ ۲۰ اسفند ۱۳۵۹ بـه «علماء اهل سنت و مسلمانان آگاه ایرانی، اعم از سنی و شیعی، به منظور تشکیل اجتماعی جهت جلوگیری از کوته‌بینی و تنگ نظری عده‌ای کـه قانون تفرقه انگیز تصویب د» چنین نوشت:

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرحیم. وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آل عمران/١٠٤)

 عرب، خود را بنور مصطفی سوخت / چراغ  مرده  مشرق  برافروخت 

ولیکن  آن خلافت، راه گـــــــم  کرد / کـه اول، مؤمنان را شاهی آموخت (اقبال لاهوری)

 از زمانی کـه ـ بـه گفته شاعر آگاه اقبال ـ حکومت شوری و دولت خلافت، راه گم کرد و سلطنت جای آن را گرفت، انواع بدبختیـها بسوی مسلمانان روی آورد، کـه “تفرق” معلول مستقیم این انحراف و ریشـه باقی دردها و”أمّ الأمراض” بود. درون قرون انحراف، مردانی بزرگوار با بذل تمام تلاش و توان و نیز با ایثار و فدا جان علیـه تمام بدبختیـها و علیـه ریشـه آنـها: تفرق، و علیـه “علة العلل” همـه حکومتهای ضد شورای دانشمندان اسلامـی، قیـام د. اما ذات تفرق، همـیشـه حربه‌هائی بدست خود کامگان داده کـه بوسیله آن از تأثیر مطلوب تلاش قیـام کنندگان علیـه تفرق و علیـه ریشـه و علت و علیـه پیـامد و معلولهای آن، جلوگیری کرده‌اند.

 قیـام با عظمت مردم با ایمان ایران، که تا آنجا پیش رفت کـه به صورت انقلابی حکومتی، تخت یکی از حکومتهای خود کامـه تاریخ را سرنگون ساخت. امـید چنان بود کـه این انقلاب با انداختن علةالعلل درون ایران بتواند راهش را بسوی درمان دیگر دردها و ریشـه همـه تفرق‌ها ادامـه دهد، که تا در نـهایت از مذاهب اسلامـی و فرقه‌های مسلمان درون ایران و سراسر جهان، دین واحد و امت واحده‌ را باز سازد. اما از آنجا کـه پس از کتاب و سنت تنـها وسیله وحدت و رفع تفرق، اجتماع اولی الأمر (شورای اهل رأی، یـا اهل حل و عقد، یعنی تمام دانشمندان اسلامـی) است، و حکومت درون دست گیرنده زمام انقلاب نتوانست شرایط اینچنین اجتماعی را ـ علیرغم آمادگی مشتاقانـه همـه دانشمندان اسلامـی سراسر عالم ـ  فراهم سازد.

 انقلاب بجای پیشروی بسوی کارهای اساسی بعد از طی اولین مرحله از حیـات دچار “ارتجاع” و ناتوانی گردید و راهش از مسیر انقلابی کـه شعارهای ایـام قیـام تصویر مـی کرد منحرف شد. زیرا “کارنامـه” این انقلاب بصورت قانونی اساسی درآورد کـه بجای ریشـه کن “تفرق” آنرا تثبیت کرد و با اصول متعدد نیز بر آن مـهر ” مشروعیت ” زد! ـ کاری کـه حکومتهای ارتجاعی صلاحیت آنرا درون خود نمـی‌دیدند، و….  از پیش از انقلاب ایـام تشکیل مجلس “خبرگان”و نیز بهنگام فعالیت آن تلاش فراوان شد کـه ” وارثان انقلاب ” با بینش اسلامـی دردها را بشناسند و بدرمان آنـها بپردازند. تنـها دو نماینده حدود یک پنجم جمعیت ایران (۸۳) – یعنی: پیروان سنت- کـه از بلوچستان بودند باز بسیـار کوشیدند کـه سایر نماینده‌ها را راضی کنند کـه لااقل که تا حدی از شدت تفرقه‌ اندازی اصل دوازده همـین قانون بکاهند

 اما متأسفانـه قدرت پذیرش و حتی درک عمـیق حقایق واقعیـات درون اکثریت نمایندگان که تا حد لازم به منظور استمرار بخشیدن بـه حرکت انقلاب گرانقدر ملت ایران نبود. و مجموعا، قانونی تصویب د کـه علاوه بر تفرقه اندازی از جهات مختلف دیگر نیز چندان ایراد و نقص دارد کـه به هیچ وجه صلاحیت “کارنامـه شدن” به منظور انقلاب ملت با ایمان و ایثارگر ایران را ـ کـه در طول ایـام یکساله پیش از انقلابش همواره با “تکبیر” و سایر شعارهای نوید دهنده آینده‌ای اسلامـی، بـه استقبال شـهادت مـیرفت ـ ندارد

 و اکنون بر تمام مسلمانان آگاه ایرانی است، اعم از سنی و شیعی، کـه از سقوط انقلاب با عظمت خود یـا عقیم ماندن آن جلوگیری کنند، و نگذارند کـه خونبهای ده‌ها هزار شـهید ایران و مـیلیونـها و ده‌ها مـیلیون شـهید تاریخ اسلام و آمال ملت ایران و همـه مسلمانان جهان فدای کوته‌بینی و تنگ نظری عده‌ای شود. و بطور خاص بر پیروان صادق سنت حضرت محمد ـ صلی الله علیـه وسلم ـ هست که ـ علاوه بر تلاش مشترک با تمام مسلمانان شیعی دلسوز اسلام بخاطر مستقیم گردانیدن راه انقلاب ـ بکوشند که تا از استمرار حرکت ارتجاعی انقلاب، درون جهت تفرق و اعمال هر گونـه ستم نسبت بـه اهل سنت قاطعانـه جلوگیری شود. بخصوص کـه پس از تصویب اصل ١٢ و سایر اصول تبعیض آمـیز و تفرقه‌انداز قانون اساسی کم و بیش قولا و فعلا درون اینجا و آنجا آثار سوء نیت معان استمرار تفرق علیـه اهل سنت بچشم مـی خورد، و اعدام مرحوم شـهید [بهمن] شکوری، و توجیـه‌های “حاکم شرع” صادر کننده حکم اعدام (۸۴)، نموداری رسمـی و علنی از صدها و هزاران نمونـه از این آثار است.

و بـه حکم موازین سیـاسی و اخلاقی اسلام، هر مسلمانی چه شیعی و چه سنی، بتواند علیـه این جنایـات و ستمـها اقدامـی د، ولی دریغ ورزد درون بارگاه حساب الهی شریک جرم شناخته خواهد شد؛ و با توجه بـه این مسائل، و بنا بـه حکم « ما لا یتم الواجب المطلق الآ بـه فهو واجب»، و بدون اجتماع و تبادل نظر و همفکری صاحب نظران اهل سنت، تصحیح قانون، و رفع هر گونـه ستم دیگر از این مسلمانان مقدرور نیست ـ خود را مکلف دیدیم کـه مرکزی به منظور تشکیل چنین اجتماعاتی درون تهران فراهم آوریم که تا با شرکت همـه دلسوزان مسلمانان سنی، شورایی از افراد واجد الشرایط تشکیل گردد. هم اکنون با استقبال گرم و صمـیمانـه جمعی از جوانان با ایمان از اهل سنت مناطق مختلف ایران، تشکیلات “دفتر مرکزی” این شوری ترتیب یـافته است. امـیدوارم با توفیق و تایید خدای متعال، تلاش صمـیمانـه این جوانان بتواند بزودی بـه برگزاری اولین اجتماع بینجامد. والسلام علینا وعلی عباد الله الصالحین

احمد مفتی زاده، تهران، ٢٠/١٢/۱۳۵۹» (۸۵)

این نامـه سند مـهمـی درون تاریخ اهل سنت ایران و زندگی دینی سیـاسی احمد مفتی زاده بلکه مـهمترین مدرک دوران جدایی وی از جمـهوری اسلامـی و عامل اصلی محدودیتهای بعدی نظام علیـه اوست. مفتی زاده از موضع امر بـه معروف و نـهی از منکر از منظر مترقی اقبال لاهوری نقطه عطف تاریخ اسلام را تبدیل خلافت بـه سلطنت مـی داند. بنا بر برداشت او محور خلافت شورا بود، و تفرق مقابل حکومت شورایی علة العلل همـه فسادهاست. راه برگشت بـه عزت صدر اسلام اجتماع اولی الامر یـا شورای اهل حل و عقد یـا شورای علمای اسلامـی است.

به نظر مفتی زاده انقلاب ۵۷ این قوّت را داشت کـه حکومت شورایی را تحقق بخشد و جمـهوری اسلامـی باشد، اما بزودی بـه ارتجاع گرائید و با تصویب قانون اساسی آن، عدم تساوی حقوقی شیعه و سنی جمـهوری شیعی محصول کار شد. اکنون وظیفه شرعی اقتضای گردهمایی صاحب نظران اهل سنت، تصحیح قانون و رفع ستم درون حد مقدور دارد. مفتی زاده بـه علمای اهل سنت مژده مـی دهد کـه دفتر مرکزی شورای اهل سنت درون تهران آماده برگزاری اولین اجتماع آنان است.

رویکرد مفتی زاده قرابت فراوانی با منظر محمد رشیدرضا و ابوالاعلی مودودی (۸۶) دو عالم بزرگ معاصر اهل سنت درون احیـای خلافت دارد. اینکه خلافت اسلامـی حکومتی شورایی (به معنای واقعی کلمـه) بوده مابازای تاریخی ندارد، چه درون دوران خلفای راشدین چه خلفای اموی، عباسی و عثمانی. شورای حل و عقد مـی تواند زمامدار را نصب و عزل کند و بر او نظارت کند، اما نمـی تواند حکومت کند (حکومت شورایی). بـه هر حال این طرح نیـاز بـه پخته شدن دارد و در صورت فعلی خام است.

نقد مفتی زاده بـه قانون اساسی جمـهوری اسلامـی درباره حقوق اهل سنت نیز رادیکال است. قانون اساسی جمـهوری اسلامـی مساوات مذهبی را بـه رسمـیت نشناخته، اما اگر منصفانـه نظر کنیم قدمـهای بسیـار بلندی درون به رسمـیت شناختن حقوق اهل سنت برداشته است. درون هر صورت گردهمایی اهل سنت و تشکیل شورای مرکزی ایشان اقدامـی مبارک بود و نیـازی بـه تمـهید مقدمات سیـاسی نداشت. حتی اگر مناسبات جمـهوری اسلامـی با اهل سنت حسنـه هم بود، تشکیل این شورا از حقوق پایـه اهل سنت بود. درون نـهایت تشکیل این شورای بسیـار مـهم و ضروری بدون ایجاد حساسیتهای غیرضروری سیـاسی ممکن بود.     

مطلب دوم. أساسنامـه‌ی مقدماتی شمس

همراه با نامـه قبلی، مفتی زاده أساس نامـه موقت شمس درون ۱۵ ماده بـه شرح زیر را به منظور دعوت شوندگان ارسال کرده بود:

«۱- طبق مفاد اساسنامـه شمس، وظيفه اول شورای مركزی سنت كوشش درون راه احيای امت واحده‌ اسلامـی و زدودن مظاهر تفرق از قيافه اين امت مي‌باشد.

۲- تلاش به منظور انسجام و تشكيل اهل سنت ايران درون جهت وحدت اسلامـی.

۳- تشكيل شوراهای تابع مركزی سنت از افراد واجد الشرايط درون تمام شـهرها و مناطق سنی نشين بـه ترتيبی كه، رابط ميان مردم و شورای مركزی سنت باشند.

۴- فعاليت پيگير و قاطعانـه به منظور رفع ستمـهای مذهبی و ملی و طبقاتی درون سراسر ايران، از اهل سنت بـه وسيله اصلاح اصول متعدده قانون اساسی خصوصا اصل دوازده.

۵- تلاش به منظور ايجاد مركزی درون تهران مانند مسجد به منظور اجتماعات و برگزاری مراسم و ساير خدمات دينی (جمعه و جماعت و سخنرانيها).

۶- سعی به منظور ايجاد و تقويت مدارس علوم دينی درون تمام مناطق سنی نشين و تشكيل دوره‌های كار آموزی به منظور معلمان تعليمات دينی.

۷- تشكيل گروههای متعدد از افراد با ايمان و متعهد با شناخت و آگاهی كافی به منظور تبليغات درون تمام مناطق اهل سنت.

۸- ترتيب يك گروه واجد الشرايط به منظور نوشتن تعليمات دينی مدارس اهل سنت درون ايران.

۹- كوشش درون جهت ترتيب يك نشريه دائمـی كه بازتاب خواستها و آمال جامعه اهل سنت ايران باشد.

۱۰- اقداماتی درون جهت سد باب نمودن اهانت بـه بزرگان اسلام و گنجانيدن آن درون قانون اساسی.

۱۱- كوشش به منظور تخصيص ساعاتی درون شبانـه روز از اوقات كار راديو و تلویزيون سراسری و محلی بـه برنامـه های تبليغات مذهبی اهل سنت زير نظر اين شورا.

۱۲- تعیين ائمـه جمعه و حاكم شرع درون تمام مناطق سنی نشين، بايد با نظر مردم محل و تأييد اين شورا باشد.

۱۳- تلاش به منظور جمع آوری و بكار انداختن ثروتهای مسلمانان اهل سنت درون جهت توليد و خود كفائی به منظور پيشبرد اه اسلامـی.

۱۴- كوشش به منظور برقراری ارتباط با ساير مسلمانان ايران و جهان درون جهت تحكيم مبانی وحدت و اخوت اسلامـی و خصوصا استفاده از همكاريهای افراد علاقمند بـه برنامـه كار شورای مركزی سنت.

۱۵- تلاش به منظور اعزام افراد با استعداد بـه مراكز اسلامـی جهان به منظور فراگيري معارف و علوم اسلامـی.» (۸۷)

اینکه أساس‌نامـه مقدماتی فوق مقدمـه ای هم داشته، برایم محرز نشد. اه پیش بینی شده درون أساس نامـه موقت علی الاغلب مذهبی است، اما رفع ستم مذهبی، طبقاتی و ملی، اصلاح قانون اساسی (ماده ۴)، داشتن برنامـه درون رادیو تلویزیون محلی و ملی (ماده ۱۱)، نصب امام جمعه و حاکم شرع (ماده ۱۲)، و مراواده با مراکز اسلامـی خارج از کشور (مواد ۱۴ و ۱۵) فراتر از یک تشکل مذهبی صرف هست و با دولت مرکزی حوزه مشترک دارد. آیـا مفتی زاده برنامـه ای به منظور نحوه مواجهه با جمـهوری اسلامـی داشت؟ بدون چنین برنامـه عملی تحقق بسیـاری از اه فوق عملا غیرممکن بود.

مطلب سوم. دعوت بـه انتخاب اعضای شمس

سه روز بعد از اعلامـیه تاسیس شمس دعوت نامـه زیر به منظور دهها عالم اهل سنت ایران ارسال شد: «برادر با ایمان و دلسوز جناب آقای ….  پس از اهدای صمـیمانـه ترین تحیـات اسلامـی و آرزوی مزید توفیقاتتان درون خدمت بـه دین خدا و با ارسال نسخه ای از أساس نامـه مقدماتی شورای همـه پیروان سنت درون ایران بنام شورای مرکزی سنت (شمس) خواهشمندم درون جلسه ای کـه با حضور سایر صاحب نظران اهل سنت درون ساختمان دفتر مرکزی این شورا منعقد مـی گردد شرکت فرمایید که تا در بین شرکت کنندگان عده ای واجد شرایط بـه عنوان اعضای اصلی و علی البدل آن انتخاب شوند. یقین دارم جنابعالی نیز وجود چنین شورایی را لااقل به منظور رفع هرگونـه ستم از اهل سنت درون ایران و احقاق حقوق آنان و نیز به منظور اقداماتی از قبیل ساختن مسجد درون تهران و سایر خدمات اسلامـی ضروری و واجب مـی شمارید.

نشانی موقت: بزرگراه رسالت، نارمک، خیـابان مـهر، طبقه بالای داروخانـه گرجی، پلاک ۶۹، تلفن ۷۹۲۷۱۴، اکبری؛ صندوق پستی: تهران، منطقه پستی ۱۴، صندوی پستی شماره ۱۶۸۴/۴۱؛ وقت: ۱۲ و ۱۲ فروردین ۱۳۶۰.

تهران، برادرتان احمد مفتی زاده، ۲۳ اسفند ۱۳۵۹» (۸۸)

دعوت نامـه پر و پیمان هست و فکر همـه چیز از قبل شده است. شمس دفتر مرکزی موقت با آدرس، صندوق پستی و تلفن مشخص درون تهران دارد. دستور جلسه مشخص هست تصویب أساس نامـه و انتخاب اعضای اصلی و علی البدل شورای مرکزی. زمان دقیق جلسه نیز تعیین شده است. رؤیـای داشتن مسجدی درون تهران نیز درون صدر تمام مطالبات درون دعوت نامـه ذکر شده است. البته آنچنان کـه خواهد آمد جلسات کنگره اول درون محل دیگری برگزار شد. درون حد مدارک موجود درون انتخاب اعضا نیز بـه انتخاب اعضای اصلی اکتفا شد.  

 

باب دوم. کنگره اول شمس

نخستین کنگره شورای مرکزی اسنت (شمس) با موفقیت درون تاریخ معهود (۱۲ و ۱۲ فروردین ۱۳۶۰) درون تهران برگزار شد و توانست أساس‌نامـه خود را درون ۱۶ ماده تصویب و دوازده عضو اصلی شورای مرکزی خود را انتخاب کند. تعداد شرکت کنندگان درون کنگره نخست نزدیک بـه دعوت‌نامـه های ارسالی حدود شصت که تا هفتاد نفر شخصیتهای تراز اول مذهبی اهل سنت مناطق کردستان، سیستان و بلوچستان، خراسان و کرمانشاه بود. (۸۹) مذهب اهل سنت شرق کشور حنفی و مذهب اهل سنت غرب کشور شافعی است. این نخستین بار بود کـه علمای بزرگ این دو مذهب اهل سنت نشست مشترکی درون چنین سطح عالی برگزار مـی د. محل برگزاری کنگره اول منزل مولوی نظر محمد دیدگاه (نماینده مردم ایرانشـهر درون دوره اول مجلس شورای اسلامـی) واقع درون خیـابان کارگر شمالی بود. (۹۰) این باب شامل سه مطلب بـه شرح زیر است: جلسه افتتاحیـه کنگره اول، تصویب أساس‌نامـه شمس، و اعضای دوره اول شورای مرکزی سنت.

مطلب اول. جلسه افتتاحیـه کنگره اول

در جلسه افتتاحیـه کنگره اول دو نفر درون به ترتیب سخنرانی د: کاکه احمد مفتی زاده و مولوی عبدالعزیز ملازاده.

الف. [۱] احمد مفتی زاده دو رکن اصلی درخواستهای اهل سنت را چنین اعلام کرد: اول. حقوق مساوی بین مذاهب مختلف اسلامـی بـه نحوی کـه بین تشیع و تسنن کمترین امتیـازی موجود نباشد. دوم. حقوق مساوی ملی بـه گونـه ای کـه بین ملتهای مختلف ایران اعم از فارس، کرد، بلوچ، عرب، ترک، ترکمن، لر و …کمترین امتیـازی وجود نداشته باشد. من این دو درخواست اساسی را [چهار روز] قبل از پیروزی انقلاب با امام خمـینی درون مـیان گذاشتم و مورد موافقت کامل ایشان قرار گرفت کـه نوار آن موجود است. متاسفانـه این دو درخواست مورد عمل قرار نگرفت و انقلاب از مسیر حق منحرف شد. بالاترین انحراف درون قانون اساسی صورت گرفت و اصل پَست و منحوس دوازده توسط افراد خودپرست خداناپرست مسلط بر مجلس خبرگان تصویب شد و تبعیض مذهبی (رسمـیت تشیع و به رسمـیت نشناختن تسنن الا درون برخی موارد) تثبیت شد. کوشیدیم این قانون اساسی اصلاح شود، که تا کنون موفق نشده ایم.

[۲] درون برابر انحراف حکومت حتما بایستیم. وظیفه اسلامـی ماست کـه دست بـه دست هم دهیم و صدای اعتراضمان را بـه گوش قدرت مداران حاکم بر انقلاب برسانیم. این تنـها ما اهل سنت پیـامبر (ص) نیستیم کـه در کشور زجر مـی کشیم. بسیـاری از اهل تشیع ایران هم از انحراف انقلاب زجر مـی کشند. حتی بسیـاری از روحانیون شیعه مثل ما اهل سنت از أوضاع انقلاب و نظام ناراضی هستند. آقا حسین خمـینی نوه امام خمـینی معتقد هست بیش از ٪۹۰ روحانیون اهل تشیع از انقلاب و جمـهوری اسلامـی ناراضی هستند. این شارلتانی هست که یک اقلیت حداکثر ده درصدی خود را تمام روحانیت معرفی کند و خودکامگی پیشـه کنند. همـه دانشمندان و روشنفکران هم از این خودکامگی بشدت ناراضی هستند. هر کـه انتقاد کرد ضدانقلاب و ضد روحانیت نیست. اکثر آنـها کـه انقلاب د و اکثر روحانیت از انحراف انقلاب نگران و معترضند. اینـها طالب اصلاح أمور هستند. خیرخواه دین و کشور هستند. مـی بینید کـه ما اهل سنت تنـها نیستیم. اکثر هموطنان اهل تشیع خصوصا دانشمندان، روشنفکران و اکثر روحانیون هم مثل ما ناراضی و معترضند.

[۳]انی کـه در این جلسه حاضر شده اند همـه علمای اهل سنت ایران نیستند، چه بسا ماانی را نشناخته باشیم لذا دعوت نکرده باشیم. بعلاوه بـه علت محدودیت جا نتوانستیم دیگر دلسوزان اهل سنت را دعوت کنیم. واضح هست صاحب نظران و دلسوزان اهل سنت منحصر درون روحانیون و علمای دینی نیستند. امـیدواریم بتوانیم أساس نامـه موقت بـه تصویب جمع حاضر برسد و اعضای شورای مرکزی سنت توسط شما انتخاب شود.

ب. مولوی عبدالعزیز ملازاده نیز درون سخنان افتتاحیـه خود اعلام کرد کـه این اجتماع به منظور رفع ستم از اهل سنت و پایـان بخشیدن بـه تفرقه تشکیل شده است. احیـای امت اسلامـی راهی جز عمل بـه روش شورا و تعالیم قرآن ندارد. او نیز مـهمترین مطالبه اهل سنت را اصلاح تبعیض مذهبی قانون اساسی دانست. (۹۱) 

انتقاد از تبعیض مذهبی درون قانون اساسی و مطالبه تساوی حقوق مذهبی و ملی ترجیع بند اکثر قریب بـه اتفاق اظهارات رهبران اهل سنت خصوصا مفتی زاده است. اما نکته تازه سخنرانی افتتاحیـه وی اعلام ناراضایتی اکثر علمای دینی و روشنفکران از جمـهوری اسلامـی است. وی با استناد سخنان نوه آقای خمـینی نارضایتی بیش از نود درصدی روحانیون شیعه را نظام بـه گوش حضار مـی رساند. این درصد دور از واقع نیست. اکثریت روحانیون شیعه سنتی هستند و با دیدگاه و عملکرد طرفداران آقای خمـینی (انقلابیون بنیـادگرا) موافق نبوده و نیستند. اما همـین تقسیم بندی سنتی و انقلابی نوگرا درون مـیان روحانیون اهل سنت هم قابل پیـاده شده بود. درون کنگره شمس اکثریت روحانیون سنتی بودند و اقلیتی انقلابی و نوگرا محسوب مـی شدند. مولوی عبدالعزیز نماینده جناح سنتی و مفتی زاده نماینده جناح انقلابی نواندیش بود. واضح هست در تقسیم بندی اهل سنت نیز اکثریت قاطع با تفکر سنتی بود و هست.

نکته سوم سخنان مفتی زاده اعلام لزوم ایستادگی درون برابر انحرافات جمـهوری اسلامـی بود. او البته ایستاد. اما اکثریت روحانیون اهل سنت درون این مقصود با ام همراهی ند. البته ایستادگی مفتی زاده مسالمت آمـیز و غیرمسلحانـه و مبرا از هر نوع خشونتی بود. اما او از واژه های تندی درون سخنرانی خود استفاده کرد از قبیل «شارلتانی» حکومت اقلیت بر اکثریت، یـا «اصل پَست و منحوس دوازده قانون اساسی». استفاده از چنین واژگانی فضا را تندتر مـی کرد و به نفع مطالبات برحق مفتی زاده نبود. مطالبات برحق مذهبی بدون چنین حواشی سیـاسی رادیکال زودتر بـه مقصود مـی‌رسید، یـا حداقل حجت را بر حکومت با قوت بیشتری تمام مـی کرد.

مطلب دوم. تصویب أساس‌نامـه شمس

پانزده اصل أساس نامـه مقدماتی عینا بـه تصویب کنگره اول رسید. علاوه برآن اصل شانزدهم درون کنگره بـه أساس نامـه مقدماتی اضافه شد. این مطلب شامل دو بحث است: مقدمـه أساس‌نامـه و اضافه شدن ماده شانزدهم.

بحث اول. مقدمـه أساس‌نامـه

مقدمـه أساس نامـه بـه شرح زیر است:

«قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَىٰ أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ (انعام ۶۵) (ای پیـامبر) بگو: «خدا تواناست کـه عذابی از آسمان یـا از زیر پایتان بفرستد، یـا اینکه شما را بـه درد چند دستگی مجازات کند، و بعضی را آزار  و دردسر با دست بعضی دیگر بخشاید!

در پاسخ بـه دعوت نامـه مورخ ۲۳/۱۲/۵۹ از طرف علامـه احمد مفتی زاده مفتی کردستان بـه ضمـیمـه أساس نامـه موقت شورای مرکزی سنت (شمس) عده ای کثیر از شخصیتهای علمـی دلسوز اهل سنت مناطق مختلف ایران درون تهران جمع شدند، و در روزهای ۱۲ و ۱۳ فـروردین ماه سال ۱۳۶۰ بـه سخنرانی و بحث و تبادل نظر درون زمـینـه کار و نحوه تشکیل شورا پرداخت. حاصل نظرات و پیشنـهادهای مختلف شرکت کنندگان درون این اجتماعات درون موادی بـه شرح زیر خلاصه شده کـه برای تایید مجدد و عمومـی قرائت مـی شود، و حاضران محترم با شعار با عظمت الله اکبر – کـه شعار اساسی اسلام و انقلاب اسلامـی صدر اول بـه رهبری حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیـه وسلم بوده هست – درون آخر هر ماده تأیید خود را اعلام مـی فرمایند.» (۹۲)

تاریخ دقیق این مقدمـه چه زمانی است؟ أساس نامـه تاریخ ندارد. مقدمـه خبر مـی دهد کـه کنگره بـه فعل ماضی «در روزهای ۱۲ و ۱۳ فـروردین ماه سال ۱۳۶۰ بـه سخنرانی و بحث و تبادل نظر درون زمـینـه کار و نحوه تشکیل شورا پرداخت». بنابراین مقدمـه بعد از تصویب نوشته شده است. اما جمله بعدی بـه مستقبل مـی گوید «حاصل نظرات و پیشنـهادهای مختلف شرکت کنندگان درون این اجتماعات … به منظور تایید مجدد و عمومـی قرائت مـی شود، و حاضران محترم با شعار با عظمت الله اکبر … درون آخر هر ماده تأیید خود را اعلام مـی فرمایند». معنی این عبارت این هست که مقدمـه قبل از کنگره نوشته و پخش شده است! وجه جمع این دو عبارت منتاقض مـی تواند چنین باشد: مقدمـه قبل از تصویب درون کنگره نوشته شده هست و تاریخ نگارش آن همانند دو نامـه مفتی زاده هفته آخر اسفند ۱۳۵۹ است. چون پیش بینی مـی شده کـه بدون مشکل بـه تصویب کنگره برسد، عبارت نخست بـه ماضی نوشته شده است! حق این بود کـه متن بـه لحاظ زمانی یک دست باشد.

نکته مـهمتر اینکه کنگره جای بحث و تبادل نظر درباره مفاد أصول نبوده است. بعد از قرائت هر اصل با یک تکبیر جمع تایید خود را اعلام مـی کرده است. این تلقی بسیط از شورا البته با موازین دموکراسی متفاوت است. این همان بیعت بـه معنای اعلام مطاوعه با تصمـیم از قبل اتخاذ شده است. معنایش مشارکت با حق مساوی درون تصمـیم سازی نیست. درون دوره خلفای راشدین مراجعه بـه آراء عمومـی بر همـین منوال بوده است. منتهی باانی کـه بیعت نمـی د قرار بود کاری نداشته باشند، یعنی حداقل فی الجمله بیعت آزاد بود. اما از دوران اموی بـه بعد صورت شورای اهل حل و عقد البته منـهای سیرت آن! حفظ شد اما بیعت اجباری شد و مجازات عدم بیعت مرگ بود. شورای اهل حل و عقد درون زمان خلفای راشدین تشریفاتی نبود، حال آن کـه بعد از ایشان کاملا تزئینی و تشریفاتی بود.

مفتی زاده کـه یک سر و گردن از کلیـه روحانیون اهل سنت هموطن خود درون بصیرت دینی، آگاهی از مقتضیـات زمان و مکان و نیز شجاعت بالاتر بود، أساس نامـه موقتی نوشته است. این متن عینا بدون حذف و اضافه یک کلمـه بـه تصویب افراد دعوت شده مـی رسد. درون حقیقت حاضران با تکبیر خود أساس نامـه را تایید د. قانون اساسی مورد تایید آقای خمـینی هم بـه همـین شیوه بـه تایید ملت ایران رسید! اگر تصویب أساس نامـه شمس شورایی بوده، تصویب قانون اساسی جمـهوری اسلامـی هم درون دو مرحله آن (تصویب درون مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی مسمـی بـه خبرگان و همـه پرسی آذر ۱۳۵۸) شورایی بوده است. اما مطابق موازین حقوقی مدرن هیچکدام از دو مصوبه دموکراتیک و عادلانـه نبوده است. بحث درون تایید تشریفاتی جمعی همسو نیست، بحث درون انتخاب دموکراتیک و آزاد افراد شورا بـه عنوان نمایندگان واقعی مردم درون فضایی آزاد است. آیـا بـه راستی این مـیزان درون هر دو واقعه فوق رعایت شده است؟ مسلما نـه! لذا نـه کنگره شمس نظام شورایی بوده نـه جمـهوری اسلامـی. ولا جمـهوری اسلامـی با صورت بی سیرت نظام شورایی کـه مشکلی نداشته است!

نکته تلخ دیگر اینکه نـه درون این أساس نامـه و نـه هیچ اعلامـیه و سخنرانی دیگری مفتی زاده (و نیز دیگر رهبران مذهبی اهل سنت درون آن دوران) به منظور پیگیری مطالبات خود  به هیچیک از أصول قانون اساسی استناد نکرده اند و کوشیده اند با تمسک بـه آیـات قرآن، سنت پیـامبر، سیره خلفای راشدین و عمربن عبدالعزیز مطالبات خود را مستند سازند. حال آن‌که اکثر مطالبات آنـها با همـین قانون اساسی نیز قابل پیگیری هست و تنـها اصل دوازده به منظور استیفای تساوی کامل حقوقی بین مذاهب اسلامـی نیـازمند اصلاح است. مفتی زاده و دیگر رهبران مذهبی اهل سنت بـه دلیل دلخوری از اصل دوازدهم و یکصد و پانزدهم قانون اساسی را مطلقا بـه کنار نـهادند و برای مطالبات خود از سه فصل نخست قانون اساسی بطور کلی غافل شدند.       

 

بحث دوم. اضافه شده ماده شانزدهم

 پانزده ماده نخست أساس نامـه موقت عینا بـه عنوان أساس‌نامـه شمس بـه تصویب رسید. اما ماده شانزدهم درون أساس‌نامـه موقت نبود و در کنگره نخست بـه صورت ذیل بـه أساس نامـه افزوده شد:  

«۱۶- بنا بـه پيشنـهاد و تأييد تمام شركت كنندگان درون جسله، تصميمات شورای مركزی سنت بايد با نظارت و تصويب حضرت علامـه احمد مفتی‌زاده و حضرت مولوی عبدالعزيز ملازاده رهبران اهل سنت ايران و مؤسسين شورای مركزی سنت صورت پذيرد. هیأت برکزار کننده گردهمائی مراجع و علمای اهل سنت ایران» (۹۳)

چرا این ماده بـه أساس نامـه افزوده شد؟ این نگرانی درون مـیان اعضای کرد اجلاسیـه وجود داشت کـه برخی اعضای شورا ممکن هست تحت فشار بـه خواسته‌های غیرمنطقی جمـهوری اسلامـی تن دهند و باعث انحراف و بلاموضوع شدن شمس شوند. لذا پیشنـهاد د کـه تصمـیمات شورای مرکزی تنـها با نظارت و تصویب مفتی زاده صورت پذیرد. مفتی زاده بـه شرطی حاضر بـه پذیرش این پیشنـهاد شد کـه اسم مولوی عبدالعزیز نیز بـه آن اضافه شود. با پذیرش هر دو رهبر مذهبی شافعی و حنفی (کرد و بلوچ) ماده شانزدهم تنظیم و به تصویب شرکت کنندگان کنگره اول رسید. (۹۴)

دغدغه پشت ماده شانزدهم قابل فهم است. درون حقیقت کنگره شمس بـه دو رهبر مذهبی خود بـه عنوان اعضای موسس شمس نوعی ولایت اعطا کرد. معنای ماده شانزده داشتن حق وتو به منظور مفتی زاده و عبدالعزیزاست و اینکه هیچ تصمـیمـی بدون نظارت استصوابی ایشان ضمانت اجرایی ندارد. درون نظام شورایی اعضا حق مساوی دارند و چنین امتیـازی با نظام شورایی نمـی سازد. ولایت فقیـه چیری جز اولویت فقها درون حوزه عمومـی نیست، و ماده شانزده آن را بـه رسمـیت شناخته است! ولایت فقیـه درون هروتی چه بـه عنوان نظارت استصوابی چه غیر آن، چه درون قالب شیعی چه درون جامـه سنی محکوم است. ضمنا مشخص نیست درون صورت اختلاف نظر دو عضو موسس تکلیف چه بوده است! آیـا همـه تصمـیمات صرفا با اتفاق نظر اعضای موسس تصویب مـی شده است؟ بـه دلیل همـین اشکالات سالها بعد تبصره ای بـه این ماده افزوده شد کـه تفصیل آن خواهد آمد.

در هر صورت شمس جمـهوری اسلامـی را درون أساس‌نامـه خود نادیده گرفته است. اجرای این أساس‌نامـه بدون تعامل با دولت مرکزی ممکن نبوده است. آیـا مؤسسان نیندیشده بودند کـه جمـهوری اسلامـی تشکل آنـها را تحمل نخواهد کرد؟ بـه هر حال ضعف اصلی شمس ابهام نسبت آن با جمـهوری اسلامـی است. واضح هست که نظام بـه شمس اجازه عرض اندام نمـی داد. کلا جمـهوری اسلامـی هیچ تشکل مستقلی را درون کشور مطلقا تحمل نکرده است! چه تشکل شیعی چه سنی. مسئله استقلال از حکومت و به عبارت دیگر جامعه مدنی است،. البته محدودیت نسبت بـه تشکلهایی کـه تفاوت مذهبی، دینی، قومـیتی و تی با نظام دارند مضاعف است.    

مطلب سوم. اعضای دوره اول شورای مرکزی سنت

حضور نخبگان اهل سنت و جماعت از کردستان، کرمانشاه، سیستان و بلوچستان، و خراسان نخستین قدم به منظور تشکل هویت مذهبی و فعالیت جمعی ایشان بود. شاخص ترین رهبران مذهبی شرکت کننده درون این کنگره کاکه احمد مفتی زاده زعیم اهل سنت شافعی مذهب کردستان و مولوی عبدالعزیز ملازاده‌ (۱۲۹۵-۱۳۶۶) زعیم اهل سنت حنفی مذهب بلوچستان (و نماینده بلوچستان درون مجلس خبرگان قانون اساسی) بودند.

ده عضو دیگر شورای مرکزی سنت عبارت بودند از:

الف. از کردستان: ملا عبدالله محمدی (۱۲۹۶-۱۳۷۴) (بعدا نماینده مردم کردستان درون دوره اول مجلس خبرگان رهبری)، و ملا صالح خسروی (۱۳۰۰-۱۳۶۰).

ب. از کرمانشاه: ناصر سبحانی (۱۳۳۰-۱۳۶۸)، و شیخ عبدالعزیز حسینی.

ج. از سیستان و بلوچستان: مولوی عبدالملک ملازاده‌ (۱۳۲۸-۱۳۷۴)، مولوی نظر محمد دیدگاه (متولد۱۳۱۱)، (نماینده مردم ایرانشـهر درون دوره اول مجلس شورای اسلامـی) و مولوی عبدالحمـید اسماعیل زهی (متولد ۱۳۲۶) (رهبر اهل سنت حنفی ایران درون حال حاضر) .

د. از خراسان: مولوی عبدالعزیز الله ‌یـاری (۱۳۲۶-۱۳۷۳)، مولوی شمس‌الدین مطهری (۱۲۸۲-۱۳۶۹)، مولوی محمد سعید فاضلی (۱۳۳۰-۱۳۸۳).  (۹۵)

دوازده نفر فوق از شاخص ترین علمای اهل سنت ایران بودند. مـی توان گفت معتبرترین علمای اهل سنت چهار منطقه اصلی کردستان، کرمانشاه، سیستان و بلوچستان و خراسان درون شورا حضور داشتند. درون مـیان این دوازده نفر حضور سه نماینده (مولوی عبدالعزیز نماینده مردم سیستان و بلوچستان درون مجلس خبرگان قانون اساسی، ملا عبدالله محمدی نماینده مردم کردستان درون دوره اول مجلس خبرگان رهبری [از ۱۳۶۲]، و مولوی نظر محمد دیدگاه نماینده مردم ایرانشـهر درون دوره اول مجلس شورای اسلامـی) بر اعتبار شمس مـی افزاید. از این سه نفر تنـها مولوی نظر محمد دیدگاه درون زمان کنگره اول شمس سمت نمایندگی داشته است. مولوی عبدالحمـید رهبر فعلی اهل سنت شرق کشور نیز عضو شورای شمس بوده است. دیگر اعضا نیز هر یک سمتهای مذهبی از قبیل مدرس حوزه علمـیه و امام جمعه منطقه خود بوده اند.   

بنابراین قاطعانـه مـی توان گفت مفتی زاده درون تشکل اهل سنت ایران موفقیت بزرگیب کرد و برگزاری این کنگره و انتخاب شورای مرکزی شمس از شاخص ترین علمای مناطق اصلی سنی نشین کشور موفقیت بزرگی به منظور جامعه اهل سنت ایران بود.

باب سوم. شمس توطئه طائف!  

موضع آقای خمـینی و جمـهوری اسلامـی درون قبال شورای مرکزی سنت (شمس) چه بود؟  آقای خمـینی متشکل شدن اهل سنت را توطئه کنفرانس طائف درون جمـهوری اسلامـی تلقی کرد و موسسان شمس را تهدید نمود کـه متوجه بازی خوردگی آنـهاست، زودتر بـه خود آیند. کنفرانس طائف چه بود؟ آیـا اقدامـی طراحی شده علیـه جمـهوری اسلامـی بود؟ یـا فرصتی بود کـه متاسفانـه از دست رفت؟ آیـا تشکل اهل سنت ایران توطئه آمریکا و عربستان سعودی بود یـا اقدام خودجوش و مدنی عالمان بصیری از قبیل مفتی زاده؟ این باب درون پاسخ بـه پرسشـهای فوق شامل دو مطلب است: آقای خمـینی: شمس توطئه طائف! و کنفرانس طایف: فرصتی کـه از دست رفت.

مطلب اول. آقای خمـینی: شمس توطئه طائف!  

حدود ده روز بعد از برگزاری کنگره شمس آقای خمـینی درون سخنرانی عمومـی مورخ ۲۴ فروردین ۱۳۶۰ خود درون جمع اهالی گرگان مفتی زاده را بدون ذکر نام تهدید ضمنی کرد و او را بـه وابستگی بـه کنفرانس طائف متهم نمود. خلاصه ای از این سخنرانی بـه شرح زیر است:

«شما برادران مـی‌دانید کـه به هر نحوی تشبثات خارجی [در کار است‌] و آنـهایی کـه در راه آنـها قدم برمـی‌دارند بـه اسم اسلام، یـا بـه اسماء دیگر، همـه درون کارند کـه این انقلاب را کـه به نفع همـه کشور و خصوص طبقه‌های کشاورز و کارگر و مستضعفان است، از بین ببرند و باز این کشور را کـه با خون صدها هزار نفر و معلولین بـه ما اعطا شده است، با ایجاد اختلاف از بین ببرند و بر ما همـه و بر شما همـه هست که هوشیـار باشیم و این توطئه‌ها را یـا از بین ببریم و یـا با بی‌اعتنایی از کنار آنـها عبور کنیم.

الآن اجتماعاتی هست کـه به اسم شیعه و سنی بنا بر ایجاد اختلاف دارند؛ همان طوری کـه وابستگان بـه قدرت بزرگ امریکا درون طائف این مساله را طرح د و برای خدمتگزاری بـه امریکا کـه دنبالش خدمتگزاری بـه شوروی هم است، نقشـه اختلاف بین برادران را ریختند و دنبال او درون کشور خودمان هم، اشخاصی دارند همان نقشـه را پیـاده مـی‌کنند؛ غافل از آنکه اگر- خدای نخواسته- این قدرتهای بزرگ درون ایران برگردند، نـه اسلامـی و نـه اهل سنتی و نـه اهل تشیعی باقی مـی‌گذارد. اگر اینـها این دفعه- خدای نخواسته- برگردند، به منظور اینکه از این برادران سنی و شیعه صدمـه دیدند و از اجتماعات آنـها نفعهای خودشان را و چپاولگریـهای خودشان را از دست داده‌اند، این دفعه بدانید که- خدای نخواسته- اگر آنـها برگردند، اساس اسلام را کـه منشا اجتماع شما برادران بود، از بین خواهند برد.

برادران بیدار باشند وانی کـه درصدد این هستند کـه بین برادران شیعی و سنی اختلاف بیندازند، اگر وابسته بـه امریکا یـا شوروی هستند، آنـها نصیحت را معلوم نیست بپذیرند و اما اگر وابسته بـه آنـها نیستند و برای اسلام و برای کشور اسلامـی خودشان و برای مسلمـین مـی‌خواهند کاری ند، راه ایجاد اختلاف نیست. راه، این هست که تمام گروهها، را با هم آشتی بدهند و این اجتماعی کـه بحمدالله درون ایران پیدا شده هست و این وحدت کلمـه‌ای کـه بین همـه قشرهای کشور پیدا شده است، کوشش کنند کـه محفوظ باشد…..

چه دیده‌اید شماها از آرامش، و چه بدی دیده‌اید از اسلام و چه بدی دیده‌اید از جمـهوری اسلامـی و از قرآن کریم کـه کمر بـه محو او بسته‌اید و به اسم اسلام، ناآگاه و یـا- خدای نخواسته- آگاهانـه، مشغول توطئه هستید؟ شما گمان مـی‌کنید کـه توطئه‌های شما مخفی است؟ خیر، این طور نیست، پرونده‌های شما درون دست است. دست بردارید از صحبتها، از اجتماعات، از توطئه‌ها. ملت اسلامـی ما کـه در راه اسلام خون داده هست و جوان داده است، نمـی‌تواند ببیند کـه یک مشت اشخاصی کـه در رژیم سابق بلندگوی رژیم بودند، حالا دوباره از سر شروع د و گمان مـی‌کنند کـه فرصت پیدا کرده‌اند.

خدا نکند آن روزی بیـاید کـه ملت ما [بخواهد برخورد کند با] افرادی کـه این طور هستند، چه تحت لوای اسلام بـه اسلام دارند لطمـه وارد مـی‌کنند، و چه بـه اسماء دیگر، بـه اسم تسنن و تشیع، لطمـه بر اسلام وارد مـی‌کنند. ملت افراد را مـی‌شناسند. شما گمان نکنید کـه ملت کـه این همـه زحمت کشیده هست و جمـهوری اسلامـی را که تا اینجا رسانده است، بگذارد شماها هر کاری مـی‌خواهید ید و این جمـهوری را بـه هم بزنید و با توطئه‌هایی کـه از خارج الهام گرفته مـی‌شود، نظیر توطئه طائف، درون اینجا باز خواهید درست کنید.

 هشدار بـه عناصر مفسده جو و تفرقه افکن‌. من هشدار مـی‌دهم بـه بعض اشخاصی کـه در صدد مفسده هستند کـه ما آنـها را مـی‌شناسیم؛ لکن مـی‌خواهیم کـه خودشان بـه اسلام توجه کنند؛ خودشان بـه اسم اینکه ما حقوق خودمان را مـی‌خواهیم بـه اسلام خیـانت نکنند. حقوق همـه افراد، چه برادرهای‌ اهل سنت و چه برادرهای اهل تشیع و چه آنـهایی کـه اقلیت مذهبی رسمـی دارند، حقوق آنـها همـه هم درون قانون اساسی ملحوظ شده هست و هم اسلام به منظور همـه آنـها حقوق قائل هست و با عدل اسلامـی رفتار مـی‌کند. این قدر، درصدد نباشید کـه بذر فتنـه را بیفشانید و با اجتماعات خودتان فتنـه‌انگیزی کنید.

توجه بـه اسلام داشته باشید، توجه بـه دیـانت اسلامـی و قرآن کریم داشته باشید. با سلطه خارجی همـه چیز شما از بین خواهد رفت و این ایجاد اختلاف- خدای نخواسته- موجب سلطه خارجی خواهد شد. دشمنان اسلام، دشمنان قرآن کریم، درون کمـین‌اند. آنـهایی کـه اسلام را نمـی‌توانند ببینند و آنـهایی کـه از اسلام سیلی خورده‌اند درون کمـین‌اند. اگر شماها درون داخل بـه اسم تشیع و تسنن بخواهید- خدای نخواسته- اختلاف ایجاد کنید، تکلیف به منظور ما پیدا خواهد شد و آنـهایی کـه مفسده جو هستند و مـی‌خواهند با مفسده‌جویی بین برادرها اختلاف بیندازند آنـها را ما مـی‌شناسیم و ممکن است- خدای نخواسته- معرفی کنیم بـه برادران اهل سنت و به برادران اهل تشیع و به همـه ملت.

مقتضی این هست که درون یک همچو زمانی کـه ما درون جنگ هستیم و قدرتهای بزرگ پشت سر دشمنـهای خارجی ما هستند و صدام با تمام قوا کوشش مـی‌کند کـه این جمـهوری را بـه هم بزند، آن هم بـه اسم اسلام این کار را دارد انجام مـی‌دهد و بر خلاف اسلام عمل مـی‌کند، درون یک همچو موقعی مبادا برادران ما بازی بخورند از اشخاص مفسده جو کـه گاهی درون کردستان و گاهی درون کرمانشاه و گاهی درون تهران اشتغال بـه افساد دارند. ما بـه آنـها هشدار مـی‌دهیم کـه توجه بـه اسلام ند؛ توجه بـه مصالح مسلمـین ند؛ توجه بـه توطئه‌های خارجی ند و دامن بـه اختلاف نزنند، کـه دامن‌زدن بـه اختلاف امروز یک معصیت نابخشودنی هست و چنانچه- خدای نخواسته- تکلیفی پیدا بشود، ممکن هست که بـه ضرر آنـها تمام بشود. من مایلم کـه در جوّ برادری درون جوّ همزیستی مسالمت‌آمـیز، درون جوّ آرام، ما بتوانیم این کشور را بـه ساحل نجات برسانیم.» (۹۶)

تردیدی نیست کـه آقای خمـینی انگشت اشاره خود را بـه سوی کنگره شورای مرکزی سنت (شمس) دراز کرده و آنـها را بـه اجرای توطئه آمریکایی کنفرانس طایف به منظور تفرقه بین شیعه و سنی متهم کرده است. اما مفتی زاده و دیگر سران اهل سنت تشکلی مدنی ایجاد د، کـه هیچ تناسب و ارتباطی با اختلاف و تفرقه افکندن بین مردم نداشت. اینکه هر تشکل مدنی را تفرقه ترجمـه کنند اشکال از سوء فهم اتهام زنندگان است. هیچ دلیلی بر وابستگی مفتی زاده یـا دیگر سران اهل سنت شرکت کننده درون شمس ارائه نشده است. عادت زشت جمـهوری اسلامـی از آغاز این بوده کـه منتقدان خود را بـه وابستگی بـه أجانب متهم کرده است. این خود را مرکز عالم پنداشتن و با قیـافه حق بـه جانب هیچ انتقادی را برنتافتن اولِ انحطاط و سقوط است.

برگزاری یک تشکل مدنی علنی توطئه مخفیـانـه نیست. پرونده أمثال مفتی زاده چه نقطه سیـاهی داشته که تا جمـهوری اسلامـی بخواهد افشا کند؟ وقتی با شما همراه بود دانشمند محترم و روحانی شجاع بود، وقتی منتقد شما شد دنبال پرونده سازی برایش هستید؟ این روش کـه تناسبی با اخلاق و جوانمردی ندارد. درون مجلس خبرگان اهل سنت غرب کشور نماینده نداشتند. مطالبه اهل سنت درون اصلاح قانون اساسی گرهی بود کـه با دست قابل باز بود. آقای خمـینی مـی توانست با ملاقات با شورای مذکور مطالبات آنـها را بشنود و بسیـاری از آنـها را بـه سادگی عملی کند. تهدید و خط و نشان کشیدن روش شایسته ای نبود.  

 

مطلب دوم. کنفرانس طایف: فرصتی کـه از دست رفت

اما کنفرانس طائف چه بود؟ درون این مطلب گزارش هاشمـی رفسنجانی رئیس وقت مجلس شورای اسلامـی را از این کنفرانس بـه همراه سخنان آقای خمـینی خطاب بـه هیـات منتخب کنفرانس اسلامـی طائف مرور کرده مـی کوشم بـه این پرسش پاسخ دهم کـه آیـا موضع جمـهوری اسلامـی نسبت بـه کنفرانس یـادشده صحیح بود یـا نـه؟

به نوشته هاشمـی رفسنجانی: با طرح تشکیل کنفرانس سران کشورهای اسلامـی درون طایف عربستان، امام [خمـینی] با صراحت اعلام د کـه اگر صدام درون کنفرانس شرکت کند ما درون آنجا شرکت نخواهیم کرد و از آنـها خواستند درون این جنگ تحمـیلی با استناد بـه آیـات قرآن کریم موضعی اسلامـی مبنی بر طرد متجاوز اتخاذ کنند. درون تشریح این سیـاست نطق پیش از دستور مجلس درون جلسه ۶ بهمن ۱۳۵۹ ایراد شد. کنفرانس بدون حضور ایران و با شرکت صدام تشکیل شد. کنفرانس به منظور پایـان جنگ یک هیـات حسن نیت تشکیل داد. کـه در صورت موفقیت آمـیز بودن تلاشـهای مـیانجی گری به منظور نظارت بر آتش بس یک نیروی پاسدار صلح اسلامـی ایجاد کند. (۹۷)

هیـات منتخب کنفرانس اسلامـی طائف متشکل از روسای جمـهوری و مقامات عالی رتبه هشت کشور اسلامـی به منظور انجام مذاکرات صلح بـه ریـاست احمد سکوتوره رئیس جمـهر گینـه [در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۵۹] وارد تهران شد. اعضای هیـات علاوه بر رئیس جمـهور گینـه رؤسای جمـهور بنگلادش [ضیـاء الرحمن]، پاکستان [ضیـاء الحق]، و گامبیـا [داوود اجوارا]، نخست وزیر ترکیـه [بولنت اولوسو] و وزرای خارجه کشورهای ترکیـه، سنگال، بنگلادش، پاکستان، و مالزی تشکیل مـی دادند و یـاسر عرفات [رئیس سازمان آزادی‌بخش فلسطین] و حبیب شطی [دبیر کل سازمان کنفرانس اسلامـی] آنـها را همراهی مـی د. مذاکره با هیـات درون بعد از ظهر همان روز انجام شد. طرف مذاکره شورای عالی دفاع بود. سه پیشنـهاد مشخص ایران: تشخیص متجاوز و تنبیـه او، قبول آتش بس بعد از خروج متجاوز از خاک ایران، و اعلام پذیرش عملی قرارداد ۱۹۷۵ از سوی عراق بـه عنوان شرائط آتش بس و برقراری صلح بـه هیـات ارائه کرد. امام هیـات را [در تاریخ ۱۰ اسفند ۱۳۵۹] بـه حضور پذیرفتند. (۹۸)

آقای خمـینی خطاب بـه هیـات منتخب کنفرانس اسلامـی طائف گفت:«شما هشتاد دقیقه گوش کردید بـه اراجیفی کـه او [صدام] درون عین حال کـه در کشور ما واقع شده هست و لشکر او درون کشور ما مشغول آدم‌کشی است، مـی‌گوید کـه ایران متجاوز است، و شما سوال نکردید از او کـه تجاوز ایران کجاست. آیـا الآن ما درون مملکت عراق داریم جنگ مـی‌کنیم، یـا درون مملکت ایران داریم جنگ مـی‌کنیم؟ اگر درون مملکت ایران جنگ مـی‌کنیم، تجاوز مال عراق است. اگر ما یک روز بـه عراق حمله کردیم، تجاوز مالِ ما هم هست …
شما اگر بخواهید بـه اسلام فکر کنید، حتما آیـات قرآن را منشا قرار بدهید؛ همان طوری کـه دستور داده آیـه قرآن [حجرات ۹] کـه چنانچه یک طایفه‌ای از مسلمـین- بر فرض اینکه مسلم باشند اینـها- یک طایفه‌ای از مسلمـین بـه طایفه‌ای دیگر هجوم د، بر همـه مسلمـین واجب هست که با او قتال کنند شما بـه همـین یک واجب الهی عمل ید. ما بیشتر از شما توقعی نداریم. … ببینند کـه آیـا ما تجاوز کرده‌ایم، یـا آنـها تجاوز د. اگر تشخیص دادید کـه ما تجاوز کردیم، با ما جنگ کنید. و اگر تشخیص دادید کـه آنـها تجاوز کرده‌اند، با آنـها جنگ ید. صلح بین اسلام و کفر معنا ندارد. هیچ مسلمـی نباید خیـال کند کـه بین اسلام و غیر اسلام و مسلم و غیر مسلم حتما صلح ایجاد بشود. حتما حکم خدا عمل بشود. حتما ما همـه تابع قرآن کریم باشیم….

شما اگر ماموریتی دارید به منظور اینکه این آتش جنگ را بخوابانید- کـه آن هم آمال همـه مسلمـین است- حتما متجاوز را بـه پای مـیز محاکمـه بکشید، و متجاوز را تادیب کنید؛ افرادی [از آنـها] کـه در مملکت ما هستند بـه کنار بفرستید و از صدام بخواهید، تحکیم کنید بر او کـه از کشور ما برود بیرون و لشکر او از تجاوز دست بردارد. بعد از اینکه از تجاوز دست برداشت، یک هیـات بین المللی درون اینجا باشد؛ آن هیـات بین المللی کـه در یک جایی تشکیل شد، رسیدگی کنند بـه جنایـاتی کـه شده است؛ اگر ما جنایتکار هستیم، ما را تادیب کنند. و اگر صدام جنایتکار است، صدام را تادیب کنند. این طریقه اسلام است.» (۹۹)

هیـات بعد از مذاکره با مقامات ایرانی بـه بغداد رفت و از آنجا بـه طایف عربستان رفت. بار دیگر [درتاریخ ۱۳ اسفند ۱۳۵۹] بـه ایران بازگشت و این بار پیشنـهادهایی را بـه صورت مکتوب به منظور برقراری صلح ارائه نمود. این پیشنـهادات درون جلسه شورای عالی دفاع [درتاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۵۹] مورد موافقت قرار نگرفت. قرار شد هیـات که تا نتیجه رسیدن نـهایی کار بـه رفت و آمدهای خود مـیان تهران و بغداد ادامـه دهد، هرچند امـید چندانی بـه موفقیت این هیـات نبود. (۱۰۰)

اقدام کنفرانس سران کشورهای اسلامـی درون طایف به منظور پایـان جنگ ایران و عراق اقدامـی سنجیده بود. درون نخستین قدم کنفرانس هیـات حسن نیت تشکیل داد. اعضای هیـات حسن نیت مقامات بلندپایـه کشورهای اسلامـی بودند کـه با ایران روابط حسنـه ای داشتند. صدام حسین از این موقعیت نـهایت استفاده را به منظور توجیـه تجاوز خود بـه ایران انجام داد، درون حالی کـه آقای خمـینی حضور ایران را منوط بـه عدم شرکت صدام کرد. عدم شرکت نماینده ایران درون کنفرانس مذکور اقدامـی نادرست بود. هیأت حسن نیت بـه بغداد و تهران سفر کرد و با رهبران هر دو کشور دیدار نمود. پیشنـهادهای سه گانـه جمـهوری اسلامـی معقول بود بـه شرطی کـه این پیشنـهادها را پیش شرط مذاکره قرار نمـی داد و با شرکت فعال مـی کوشید کنفرانس را بـه این سمت هدایت کند.

هیـات حسن نیست علاوه بر دیدار با شورای عالی دفاع ایران بـه ملاقات آقای خمـینی هم رفت. آقای خمـینی از آنـها انتقاد کرد کـه چرا بـه اراجیف صدام گوش کرده اند و حضور سربازان او درون خاک ایران را نشانـه تجاوز او تشخیص نداده اند. وی آنـها را بـه عمل بـه دستور قرآن درون این زمـینـه فراخواند کـه در درون درگیری دو طایفه مسلمان کلیـه مسلمانان موظفند بلافاصله طرفین منازعه را بـه صلح دعوت کرده، متجاوز پیدا کرده حق را بـه حق دار برسانند و اگر متجاوز داوری را نپذیرفت وظیفه همـه مسلمانان هست که با او بـه جنگ برخاسته متجاوز را سرجایش بنشانند. انتظار آقای خمـینی این بود کـه کنفرانس سران اسلامـی درون طایف بلافاصله صدام را بـه عنوان متجاوز معرفی کرده او را ادب کنند. ایشان توجه نداشت کـه کنفرانس سران اسلامـی به منظور تشخیص متجاوز راهی جز مذاکره با طرفین درگیر و سپس یـافتن و معرفی متجاوز نداشته است. آقای خمـینی درون سخنرانی خود به منظور هیـات صدام را بـه دلیل تجاوزش کافر معرفی کرده مـی گوید صلح بین اسلام و کفر معنا ندارد. این سخن هیچ مبنای شرعی ندارد. تجاوز بـه طایفه مسلمان از أسباب فسق هست نـه از أسباب کفر!

از مسئولان ایرانی ابوالحسن بنی صدر رئیس جمـهور و فرمانده کل قوا معتقد بود کـه باید بـه هیـات حسن نیت کنفرانس طایف بها داد و پیشنـهاد مذاکره را پذیرفت، چرا کـه پیشنـهادی بهتر از این نخواهد شد. (۱۰۱) سیر قضایـا نشان داد کـه پیش بینی بنی صدر صائب بوده و آقای خمـینی بـه دلیل عدم شناخت کافی از سیـاست پیچیده بین الملل و مقدورات جمـهوری اسلامـی مجبور شد درون سال ۱۳۶۷ با پذیرش قطع‌نامـه ۵۹۸ سازمان ملل متحد درون بدترین شرائط، بـه گفته خود جام زهر را سر بکشد. کنفرانس طائف توطئه استکبار جهانی نبود، موقعیتی بود کـه مـی توانست بـه فرصتی مناسب به منظور جمـهوری اسلامـی تبدیل شود، و متاسفانـه بـه دلیل فقدان دانش کافی درون کشورداری از دست رفت.

چرا آقای خمـینی تشکیل شورای مرکزی سنت (شمس) را بـه طائف نسبت داد؟ درباره این انتساب نکته ای هست که درون دیگر أبواب همـین فصل خواهد آمد. اما قبل از آن اگر نظام جمـهوری اسلامـی کمترین سندی مبنی بر وابستگی شمس بـه طایف داشت مطمئنا آن را با بوق و کرنا منتشر مـی کرد. اسناد این اتهام که تا کنون منتشر نشده است! 

مطلب سوم. واکنش نظام بـه کنگره اول شمس

نظام از برگزاری کنفرانس مطبوعاتی مفتی زاده ممانعت کرد. روزنامـه های حکومتی بـه پیروی از مقام رهبری توطئه طایف درون مـیان اهل سنت ایران را محکوم د. از خطبه های نماز جمعه نیز نغمـه مشابهی پخش شد. این مطلب شامل سه بحث بـه شرح زیر است: مصاحبه مطبوعاتی کـه مانع از برگزاریش شدند، واکنشـها روزنامـه‌های حاکمـیت، و واکنشـها ا جمعه.

  

بحث اول. نخستین اقدامات دولت

در این بحث بـه چهار مطلب کوتاه درباره شمس اشاره مـی کنم: ممانعت از برگزاری مصاحبه مطبوعاتی عضو موسس شمس، دیدار مولوی عبدالعزیز با نخست وزیر، مصاحبه مطبوعاتی سخنگوی دولت، و دو خاطره از هاشمـی رفسنجانی درون مورد مفتی زاده.

الف. این اطلاعیـه درون تاریخ ۲۲ فروردین ۱۳۶۰ (دو روز قبل از سخنرانی آقای خمـینی) از سوی دفتر کل شورای مرکزی سنت (شمس) منتشر شد: «به اطلاع عموم نمایندگان مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی و خارجی مـی رساند کـه در روز چهارشنبه ۲۶/۱/۱۳۶۰ ساعت ۳ بعد از ظهر جلسه مصاحبه موسسین شورای مرکزی سنت (شمس) درباره تشکیل این شورا و اه آن دائر خواهد بود. علامـه احمد مفتی زاده بـه سوالات پرسشگران پاسخ خواهد داد. بدیـهی هست کلیـه خبرنگاران کارت خبرنگاری را همراه خواهند داشت. نشانی: تهران، هتل توریست، چهارراه مخبرالدوله، سعدی شمالی، جنب بانک پارس.» بـه شرحی کـه خواهد آمد. (۱۰۲) دو روز بعد از مصاحبه آقای خمـینی ماموران بـه محل مصاحبه ریخته از اجرای آن ممانعت بـه عمل آوردند! درون باب بعدی بـه آن پرداخته ام.

ب. مولوی عبدالعزیز ملازاده رهبر اهل سنت حنفی مذهب شرق کشور با محمد علی رجائی نخست وزیر درون تهران ملاقات کرد. درون این دیدار کـه یک ساعت و نیم بـه طول انجامـید نخست وزیر گفت: درون انقلاب اسلامـی ایران به منظور اولین بار اسلام بطور جدی مطرح شده است. درون شرایط کنونی حتما هشیـار باشیم و از طرح مسائلی کـه متضمن اختلاف هست خودداری کنیم. امروز برادران اهل سنت حتما با برادران شیعه همصدا شده فریـاد برآورند کـه چرا مسلمانان را درون أفغانستان مـی کشند؟ زیرا کشتن برادران اهل سنت درون أفغانستان مـهمتر از تغبیر چند کلمـه درون قانون اساسی است، بـه خصوص اینکه امام امت نیز درون این باره وعده مساعد داده اند. حتما همـه فریـاد کنیم کـه دولت بعث عراق مسلمانان را چه شیعه و چه سنی درون ایران مـی کشدیـا مجروح و آواره بیـابانـها مـی کند. این وظیفهانی هست که دلشان به منظور اسلام مـی سوزد، و نـه اینکه درون چنین شرایطی جلسه تشکیل دهند و راجع بـه اختلاف شیعه و سنی قطع‌نامـه صادر کنند. درون پایـاننخست وزیر اظهار امـیدواری کرد کـه مشکلات هم‌مـیهنان اهل سنت نیز درون روند انقلاب اسلامـی همراه با مشکلات سایر هم مـیهنان حل شود. (۱۰۳)

در گزارش خبرگزاری پارس اظهارات مولوی عبدالعزیز منعنشده، اما از بیـانات نخست وزیر معلوم مـی شود دولت مولوی را احضار کرده که تا در مورد فعالیت شمس هشدار دهد و وی و اهل سنت بلوچ را از همراهی با شمس بازدارد. مصاحبه سخنگوی دولت کـه در دنبال مـی آید موید همـین نکته است. 

ج. بهزاد نبوی وزیر مشاور درون أمور اجرائی و سخنگوی دولت درون مصاحبه مطبوعاتی درون پاسخ این سوال کـه «چندی هست که ضدانقلاب با مسائلی مبنی بر اختلاف بین شیعیـان و برادران اهل سنت سعی درون ایجاد جو تشنج دارد، دولت درون این زمـینـه چه اقداماتی کرده است؟ » پاسخ داد: دولت درون این زمـینـه سعی کرده درون حد امکان با علمای اهل سنت ارتباط داشته باشد. درون ملاقاتی کـه مولوی عبدالعزیز با نخست وزیر داشت، مسئله فوق مورد بحث و گفتگو قرار گرفت و آقای رجایی درون این مورد هشدارهای لازم را بـه ایشان و دیگر برادران اهل سنت داد کـه مراقب باشند و تا احتمالا این دسایس موجب بروز اختلاف نشود کـه برای برادران اهل سنت و شیعیـان صورت خوشی ندارد. درون ضمن امام نیز رهنمودهایی درون مورد فوق فرموده اند. بعضا نیز درون برادران شیعه نیز تحریکاتی شروع شده است، از قبیل اینکه قصد هست در اذان نماز قسمتهایی حذف شودو این شایعه را خیلی گسترش داده اند کـه ما متاسفانـه نتوانستیم منبع را گیر بیـاوریم. حتی درون سفرمان بـه سیستان و بلوچستان نیز با برادران مولوی صحبت کردیم و هشدار دادیم. درون هر صورت دولت بـه هیچ وجه نمـی خواهد تبعیضی ایجاد کند و همـه با هم برابرند. » (۱۰۴) واضح هست که دولت بر أساس رهنمودهای رهبری بـه فکر جداسازی بلوچها از اکراد درون شمس برآمده است. اما واقعا تاسیس شمس معنایش تفرقه بود؟! بعد از تهدید مولوی اکثر بلوچها همکاری خود را با شمس بتدریج کاهش دادند. تهدیدهای مشابهی درون خراسان و کردستان هم صورت گرفت و اکثر روحانیون عضو شمس با محاسبه هزینـه و فایده اطراف مفتی زاده را خالی د، هر چند درون دل با او بودند!      

د. اشاره بـه دو گزارش از خاطرات هاشمـی رفسنجانی درباره مفتی زاده درون این مقطع مفید است. دو روز بعد از سخنرانی تهدیدآمـیز آقای خمـینی موضوع جلسه واحد روحانیت حزب جمـهوری اسلامـی «بررسی رابطه شیعه و سنی و مخالفت آقای مفتی زاده» بود. (۱۰۵) درون همان ایـام نفوذ مفتی زاده درون بلوچستان تحت عنوان «توطئه مفتی زاده» بـه رئیس مجلس گزارش شده است. (۱۰۶)

 

بحث دوم. واکنش روزنامـه‌های حاکمـیت 

در این بحث بـه ترتیب بـه سرمقاله روزنامـه های جمـهوری اسلامـی و اطلاعات درباره توطئه کنفرانس طائف درون مـیان اهل سنت ایران! اشاره مـی شود. (۱۰۷)

الف. سرمقاله روزنامـه جمـهوری اسلامـی با عنوان «تفرقه شیعه سنی توطئه آمریکا»: «خطر از جریـانی هست که درون داخل کشور برنامـه هایی را هماهنگ با فعالیتهای ضدانقلابی آمریکا و عواملش درون خارج از کشور و بعضی کشورهای همسایـه بـه سمت نابودی انقلاب مـی کشد. این خناسان اکنون درون چهار گوشـه مملکت براه افتاده اند و سعی درون مشوه نمودن اذهان و چهره های روحانی و غیرروحانی ساده اندیش و عمدتا مخلص دارند و تمامـی تلاششان را بر ایجاد روحیـه یـاس و ایجاد تشنج درون جامعه با شعارهای بظاهر حق بجانب قرار داده اند ….انی کـه شاه را اولی الامر مـی دانسته دوباره بیـاد ستمـهای ملی و مذهبی افتاده اند و با شعارهایی ظاهر فریب و با تشکیل جلساتی درون اینجا و آنجا خوابهایی به منظور اعمال ولایتشان! مـی بینند. البته بسیـار روشن هست که بسیـاریـان کـه به این جریـانات دامن مـی زنند ساده اندیشانی بیش نیستند کـه به زعم خودشان بـه دنبال خدمت نیز هستند.» (۱۰۸)

روزنامـه ای کـه متعلق بـه حزب جمـهوری اسلامـی هست و صاحب امتیـاز آن علی (چند ماه بعد رئیس جمـهور ایران) و مدیرمسئول و سردبیر آن مـیرحسین (بعدا آخرین نخست وزیر ایران) مواضعش ترجمان مواضع نظام جمـهوری اسلامـی است. این روزنامـه یقینا کنگره شمس را نشانـه رفته و مطالبات رفع ستم مذهبی و ملی را بـه ریشخند گرفته آن را تفرقه شیعه و سنی هماهنگ با فعالیتهای آمریکا و عربستان درون منطقه ترسیم کرده است. آیـا مفتی زاده شاه را اولو الامر دانسته بود؟! آیـا اولیـاء حزب حاکمـیت نباید به منظور ادعاهای گزاف خود دلیل و مدرک أقامـه مـی د؟

ب. سرمقاله روزنامـه اطلاعات با عنوان«هشداری بـه مسئولین و ملت رزمنده ایران: توطئه طائف بـه اجرا درون مـی آید!؟»: «روزی کـه بحث از توطئه طایف بـه مـیان آمد و گفتند کـه در جلسات پشت پرده آن کنفرانس به منظور ایران اسلامـی خط و نشان کشیده اند کـه جنگ شیعه و سنی براه بیـاندازند خبر را با ناباوری دریـافت دریـافت داشتیم…. ناگهان با ناباوری و حیرت بیشتری دیدیم کـه آنچه از توطئه طائف مـی گفتند زیـاد هم دروغ و غیرعملی نبوده و مثل اینکه ارند آن را بـه اجرا درون مـی آورند… ناگهان جمعی بـه این صرافت افتادند کـه گرد هم آیند و حقوق غصب شده خلفای صدر اسلام را مطالبه کنند! و برادران اهل سنت کـه انقلاب اسلامـی و جمـهوری اسلامـی متعلق بـه آنـها نیز هست از صف برادران دیگرشان جدا کنند … و به طرح شعارهایی دیگر مجزا و مستقل وادار کنند. بـه آنـها بقبولانند کـه باید صفهایشان جدا باشد، حرفشان جدا و استقلال و جدایی بخواند! متاسفانـه این طرح و نقشـه ها … بدستانی انجام و پیـاده مـی شود کـه ازانان انتظار دیگری مـی رفت… ما مـی خواهیم بپرسیم کـه اگر کنفرانس طائف و نقشـه های تهیـه و تنظیم شده درون آن مبنی بر ایجاد اختلاف درون مـیان شیعه و سنی بخواهد واقعا اجرا شود چه راهی را خواهد رفت کـه بهتر از همـین راه شما باشد؟! … اکنون این آقایـان کـه بحث شیعه و سنی را درون این هنگامـه عظیم براه مـی اندازند چه مـی گویند؟ آیـا مـی توان بـه دیگران قبولاند کـه دلتان را بد نکنید! این قضایـا مشکوک نیست. أصلا این بیچاره ها از توطئه طایف خبر ندارند! چنین چیزی معقول است؟ ممکن است؟» (۱۰۹)

مدیر مسئول مؤسسه اطلاعات نماینده ولی فقیـه محمود دعایی و شاخص ترین عضو شورای سردبیری آن روزنامـه جلال رفیع بوده است. استدلال سخن روز روزنامـه اطلاعات این هست که درون زمان جنگ عراق با ایران هر نغمـه متفاوتی توطئه و برنامـه دشمن است. این فرمول همـه اجزای جمـهوری اسلامـی بوده است. آیـا سند و مدرکی وجود دارد کـه شمس با اشاره، برنامـه و سرمایـه عربستان و امریکا تاسیس شده بود؟ که تا کنون مدرکی ارائه نشده است. اگر اهل سنت تشکل خودشان را داشته باشند آیـا معنایش تفرقه است؟! درون هیچ قاموس حقوقی چنین نیست. درون کجای أساس‌نامـه یـا قطع نامـه شمس کلمـه ای درباره اختلافات شیعه و سنی درون صدر اسلام یـا تجزیـه طلبی مطرح شده است؟! این افتراها و اتهامات سراپاکذب مایـه تاسف و شرمندگی است.                 

بحث سوم. واکنش ا جمعه

در این بحث بـه ترتیب بـه مفاد خطبه های نماز جمعه قم و تهران توسط آقایـان منتظری و درباره توطئه کنفرانس طائف درون مـیان اهل سنت ایران! اشاره مـی شود.

الف. آقای منتظری امام جمعه قم نیز بـه اختصار درون خطبه های نماز جمعه این شـهر چنین گفت: «کنفرانس طائف یـادتان نرود کـه بعضی حکمرانان بـه تحریک کیسنجر تصمـیم گرفتند با ایجاد اختلاف و شایعه حرفهای تفرقه انگیز مخصوصا مربوط بـه شعه و سنی درون ایران اختلاف ایجاد کنند و به انقلاب ما از درون ضربه بزنند. مواظب باشید بـه اسم اسلام و به اسم شیعه راستین و به اسم مذهب مـی خواهند من و تو را رو درون رو قرار دهند و ایجاد اختلاف کنند و انقلاب را از بین ببرند.» (۱۱۰) آیـا اینکه شمس با برنامـه و سرمایـه عربستان و آمریکا بـه قصد تفرقه مذهبی تشکیل شده مستند بـه دلیل و مدرکی است؟ مفتی زاده درباره این سخنان آقای منتظری عالعمل نشان داده کـه در بابهای چهارم و  ششم همـین فصل خواهد آمد.

ب. علی امام جمعه تهران درون خطبه های نماز جمعه پایتخت بـه تفصل درون این زمـینـه سخن گفت: «کسانی کـه مسئله شیعه و سنی را و یـا مسائلی  از این قبیل را امروز درون این موقعیت مطرح مـی کنند آب بـه آسیـاب کـه مـی ریزند؟ امروز درون جامعه ما تلاش و حرکت تفرقه آمـیز درون نـهایت شدت است. یکی از این موجبات و مسائل تفرقه انگیز مسئله شیعه و سنی است. دو خط را اینجا من بـه شما نشان مـی دهم. یک خط، خط تفرقه انگیز هست که چند ماه قبل از این شنیدید کـه بعضی شرکت کنندگان درون کنفرانس طائف اظهار نظر د کـه علاج مسئله ایران را جنگ شیعه و سنی مـی دانند، منتظر بودیم. امروز هم نشانـه هایش را مـی بینیم. شیعه از آن طرف تبلیغات مـی کند کـه مـی خواهند ولایت را از بین ببرند، مـی خواهند «اشـهد ان علیـا ولی الله» را از اذان بردارند. مـی خواند کتاب الغدیر مرحوم علامـه امـینی را جمع کنند. سنی از آن طرف فعالیت مـی کند کـه به خلفا و صحابه پیغمبر اهانت مـی کنند. قانونـها را بر علیـه اهل تسنن جعل مـی کنند.

در هر دو طرف جریـان افرادی قرار داند مغرض کـه سررشته جریـانات اخیر بـه دست آنـهاست و پشت سر آنـها هم گروههایی قرار مـی گیرند کـه غرضی ندارند، اما تحت تاثیر قرار مـی گیرند، و باید آنـها را بیدار کرد. این خط، خط ایجاد تفرقه کـه در داخل ایران امروز بـه وضوح مشاهده مـی شود. خط دیگر خط وحدت و وحدت کلمـه و اعتصام بـه ریسمان الهی است. و این خط امام است…. من بـه همـه برادران شیعه و سنی کـه هر دو طرف قرآن و اسلام را قبول دارند اعلام مـی کنم جمـهوری اسلامـی یک جمـهوری اسلامـی هست و حق همـه مسلمانان حتی حق غیرمسلمانانی کـه تابع این نظامند درون ان تامـین مـی شود. مبادا شیعه و سنی امروز درون مقابل یکدیگر قرار بگیرند. البته اکثریت مردم بیدارند. اگر مغرضان بگذارند مـی گویند. هیچنمـی خواهد حق اهل تسنن را ضایع کند و هیچنمـی خواهد جمـهوری اسلامـی را جمـهوری ضدسنی کند و هیچنمـی خواهد از آن طرف «اشـهد ان علیـا ولی الله» را بردارد، هیچنمـی خواهد کتابهای اعتقادی شیع یـا سنی را جمع کند.» (۱۱۱)

در آن زمان جز برگزاری کنگره شمس نمـی توان مصداقی به منظور این سخنان یـافت. امام جمعه تهران هم همانند آقای خمـینی تشکل مرکزی اهل سنت را بـه تفرقه درون امت اسلامـی ترجمـه مـی کند، و کنفرانس طایف را صحنـه گردان ان معرفی مـی کند. او اعلام مـی کند کـه جمـهوری اسلامـی ضدسنی نیست، و قوانینی بر علیـه ایشان وضع نکرده هست و از مواضع شیعیـان افراطی هم حمایت نمـی کند. مفتی زاده درون سخنان مـهمش درون کنگره دوم شمس درون کرمانشاه با اسم خطاب قرار مـی دهد و سخنان صد و هشتاد درجه خلاف خطبه های او را درون سال ۱۳۵۸ زمانی کـه وی درون مجلس خبرگان بوده نقل مـی کند و او را مزور و فریبکار مـی خواند! تفصیل پاسخ مفتی زاده درون کنگره دوم شمس درون باب ششم همـین فصل خواهد آمد.

 

باب چهارم. شمس تشکل مذهبی مستقل ایرانی 

احمد مفتی زاده بعد از برگزاری اجلاس اول شمس، دیگر بـه کرمانشاه بازنگشت و تا زمان برگزاری اجلاس دوم شمس درون مرداد ۱۳۶۱، درون تهران منطقه گیشا اقامت داشت. (۱۱۲) این باب درباره عالعمل مفتی زاده و شمس بـه اتهام وابستگی بـه کنفرانس طائف شامل سه مطلب بـه شرح زیر است:. اعلامـیه اعتراضی شمس، نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی، و نامـه شمس بـه اقای خمـینی. این مطالب متعلق بـه اردیبهشت و خرداد ۱۳۶۰ است.

مطلب اول. اعلامـیه اعتراضی شمس

«وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَـٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا [اسراء ۳۶: از آنچه بـه آن آگاهی نداری، پیروی مکن، چرا کـه گوش و چشم و دل، همـه مسؤولند] درون تاریخ ۱۲ و ۱۳ فـروردین ماه سال ۱۳۶۰عده ای از علما و مراجع اهل سنت ایران بنا بـه دعوت برادر احمد مفتی زاده درون تهران به منظور برقراری هرچه بیشتر وحدت بین مسلمـین گردهمایی داشتند کـه در پایـان با صدور قطع‌نامـه ای تشکیل شورای مرکزی سنت (شمس) را اعلام نمودند.با توجه بـه اینکه أساس نظام اسلامـی بر شوری متکی هست و نص صریح قرآن بـه ان دستور مـی دهد چگونـه هست که عده ای تشکیل چنین شورائی را تحمل ننموده و به دنبال آن بعضی از مسئولان مملکت و رسانـه های گروهی جمـهوری اسلامـی شروع بـه جوسازی علیـه شورا نموده و نسبتهای بی مورد و بی جا (آگاهانـه یـا ناآگاهانـه) بـه افراد این شورا و کار آن داده اند. علی‌هذا این شورا با نشر قطع نامـه اجتماعات خود خاطر ملت مسلمان ایران را نسبت بـه اه خود مستحضر مـی دارد که تا هم جهت تبلیغات و شعارها وسوسه نشوند، و مسائل را واقع بینانـه بررسی نمایند، و اجازه ندهند کـه مشتی از خدا بی‌خبر جو مملکت و افکار پیشروان انقلاب و همـه ملت را متشنج سازند و هر روز نوحه دیگری سر دهند و ملت شریف و قهرمان ایران را از مسیری کـه خون شـهدای خود را نثار آن ساخته اند منحرف سازند که تا خود درون جو موجود بـه سیـاست خودکامـه شان ادامـه دهند. بنابراین شورای مرکزی سنت با تعهدی کـه نسبت بـه حسن اجرای مفاد قطع نامـه ضمـیمـه را دارد توجه عموم را بـه نکات ذیل جلب مـی کند: 

۱. از آنجا کـه تمام اقلیتها و سایر افراد مملکت به منظور خود چه بـه شکل گروهی و چه حزبی فعالیت مـی نمایند، و حتی درون بسیـاری موارد نظرات و مراسم مذهبی آنان از صدا و سیمای جمـهوری اسلامـی پخش مـی شود، جای بسی تعجب هست که چنین شورائی کـه اهل سنت تشکیل داده و هیچ گونـه مغایرتی با سیـاست اسلامـی ندارد، و دید عمـیق اسلامـی دارا مـی باشد با وضع اسفناکی شروع بـه شایعه پراکنی و اتهام سازی بر علیـه آن نموده اند.

۲. درون صورتی کـه هنوز قطع‌نامـه شوری تکثیر نگردیده، و به نظر همگان نرسیده بود، چگونـه عده ای اظهار نظر فرموده و حرکات مثبتانی را کـه فقط خواهان اسلام هستند، و برای وحدت بین مسلمـین تلاش مـی مـی نمایند، بـه باد انتقاد مـی گیرند و آنان را وابسته بـه این و آن معرفی کرده‌اند؟ و در این رابطه درون ترکمن صحرا افرادی را دستگیر نموده و تحت بازخواست قرارداده و تا زندان اوین رسانیده اند؟

۳. درون رابطه با نظرات شورا ، برادر احمد مفتی زاده یکی از مؤسسین شوری ترتیب یک مصاحبه مطبوعاتی داده و مـی خواسته اند نظرات شوری و اه آن را به منظور ملت ایران تشریح نمایند. ماموران حکومت بـه محل مصاحبه ریخته از اجرای آن ممانعت بـه عمل أورده‌اند.

۴. روشن هست که کـه با وضعیت فعلی و تضادی کـه در قول و عمل مشاهده مـی‌شود، و تبعیضاتی کـه بر جو مملکت حکمفرما مـی باشد و با قضاوتی کـه بدون بصیرت صورت مـی پذیرد، وحدت اسلامـی را شدیدا بـه خطر انداخته اند، تفرق و دو دستگی با تمام قدرت اوج خواهد گرفت و مسئول این تفرقانی خواهند بود کـه برای هرگونـه فعالیت اسلامـی پاپوش درست مـی کنند و فقط آنانی را مسلمان مـی شمارند کـه در مسیر قدرت طلبیشان قرار گرفته باشند، و بر علیـه مظالم آنان سخنی بر زبان نیـاورند.

۵. به منظور آشکار شدن هرچه بیشتر حقیقت به منظور ملت ایران، شورای مرکزی سنت، مسئولین مملکت را کـه در این مدت آشکار و پنـهان بـه شورا حمله کرده اند دعوت بـه مناظره تلویزیونی درون پیشگاه ملت مـی نماید. بدیـهی هست سرباززدن از این مناظره تلویزیونی بـه معنای گریز از آشکار شدن حقیقت و خیـانت بـه ملت مسلمان وحدت خواه ایران و خون تمام شـهدای تاریخ اسلام است. شورای مرکزی سنت (شمس)» (۱۱۳)

این نخستین اطلاعیـه اعتراضی شمس هست که حاوی چند نکته مـهم است: أولا شمس صرفا با اتکا بـه نص قرآن کریم درباره شورا خود را متشکل از افراد خواهان اسلام معرفی کرده کـه برای وحدت بین مسلمـین تلاش مـی مـی نمایند، و نیـازی بـه استناد بـه هیچ اصل قانون اساسی درون این زمـینـه ندیده است! ثانیـا شمس از جو شایعه و اتهام کـه علیـه آن ساخته و پرداخته شده بـه شدت انتقاد کرده اما مشخص نمـی کند کـه این شایعات و اتهامات چیست. از لابلای اعلامـیه تنـها بدست مـی آید کـه شمس «وابسته بـه این و آن» معرفی شده و عده ای از شرکت کنندگان درون کنگره شمس درون ترکمن صحرا دستگیر شده و به زندان اوین منتقل شده اند. شمس «بعضی از مسئولان مملکت و رسانـه های گروهی جمـهوری اسلامـی» را مسئول دامن زدن بـه این شایعات و اتهام‌زنی‌ها معرفی مـی کند. با توجه بـه مطلب قبل (منقول از روزنامـه جمـهوری اسلامـی، خطبه های نماز جمعه قم و تهران و مـهمتر از همـه سخنان مقام رهبری) مرجع این ضمائر معلوم است.

ثالثا أساس نامـه و قطع نامـه کنگره شمس که تا آن زمان انتشار عمومـی پیدا نکرده بود و مردم از ماهیت مذهبی شمس بی خبر بوده اند. شمس اعلام مـی کند کـه آنـها را به منظور تنویز افکار عمومـی منتشر مـی کند. شمس مسئولین مملکتی را بـه مناظره تلویزیونی دعوت مـی کند که تا حقیقت به منظور ملت ایران مشخص شود. تقاضایی کـه علیغم تکرار فراوان هرگز اجابت نشد.

رابعا مـهمترین نکته اطلاعیـه خبر از عدم برگزاری مصاحبه مطبوعاتی مفتی زاده عضو مؤسس شمس مورخ ۲۶ فروردین ۱۳۶۰ (دو روز بعد از سخنرانی تهدیداآمـیز آقای خمـینی) است. قرار بود مفتی زاده درون این مصاحبه مطبوعاتی «نظرات شوری و اه آن را به منظور ملت ایران تشریح نمایند. ماموران حکومت بـه محل مصاحبه ریخته از اجرای آن ممانعت بـه عمل أورده‌اند.» جمـهوری اسلامـی قدرت تحمل شورای مرکزی سنت را ندارد. پیـام نظام بسیـار واضح و روشن است: فعالیت ممنوع!

خامسا این اطلاعیـه آغاز مقابله شمس و نظام جمـهوری اسلامـی است. لحن مفتی زاده و شمس متناسب با تضییقات نظام بتدریج تندتر مـی شود.       

مطلب دوم. نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی

احمد مفتی زاده درون سومـین نامـه سرگشاده اش مورخ ۳ اردیبهشت ۱۳۶۰ بـه اتهامات وارده از سوی آقای خمـینی بـه خود پاسخ داد. نامـه با سوره ناس خطاب بـه «رهبر انفلاب امام خمـینی، رونوشت: ملت باایمان و ایثارگر ایران» آغاز مـی شود. درون این نامـه آمده است: این رژیم با چنان انقلابی گرانقدر و پربها وبا عظمت، بر روی کار آمده؛ ولی قدرت پرستان حاکم بر آن، ضررشان به منظور اسلام ومسلمانان، و برای خود انقلاب نیز، بیش از رژیم سابق است! … این مسأله از بدیـهیـات هست که: « تبعیض وستم، با برادری و وحدت درون یکجا جمع نمـی شوند»، و زمانی کـه ما بین دو برادر، تبعیض وجود دارد، دم زدن از وحدت وصمـیمـیت، توقعی نامعقول، ویـا فریبی سطحی بیش نخواهد بود. و… باز همان یک کلمـه ی سابق را باردیگر تکرارمـی کنم که: به منظور اثبات درستی آنچه تاکنون گفته ام، واثبات دروغ گویی ونامسلمانی انقلاب خواران، با تمام وجود، آماده شرکت درون مناظره و بحث رودرروی علنی هستم، وبخصوص درباره دو مطلب تأکید جدی دارم:

اول: درباره ی همـین شورای مرکزی سنت [شمس]، کـه ریـاکاران مفتری دنیـا پرست خداناپرست، آن را بـه کنفرانس طائف و اینجا و آنجا نسبت مـی دهند. راستی کافر همـه را بـه کیش خود پندارد!! و دوم: درباره قانون اساسی، که تا معلوم شود کـه این معجون! حتی با تنـها «فقه جعفری»هم، نمـی خواند! اگر آقایـان انقلاب خوار راست مـی گویند کـه مسلمان اند، وقوانین واعمالشان اسلامـی است، وراست مـی گویند کـه ما [اهل سنت] اهل توطئه وترور، ومزدور بعث و روس و آمریکا، و بلندگوی رژیم پهلوی، و… هستیم، بدیـهی هست که نباید از مناظره ومحاسبه، باکی داشته باشند. زیراهیچ وقت، حق وراستی و درستی از مقابله با باطل وانحراف وفساد، واهمـه ندارد. آن کـه از بحث علنی وعمومـی مـی ترسد، یقیناً بـه درستی وحقانیت خود اعتماد ندارد.» (۱۱۴)

مفتی زاده همچنان مع انقلاب هست اما از جمـهوری اسلامـی انتقاد مـی کند. او از تبعیض و ستم بـه اهل سنت شاکی هست و مـی گوید بدون رفع تبعیض دم زدن از برادری و وحدت شیعه و سنی فریبی بیش نیست. او آمادگی خود را به منظور شرکت درون مناظره و بحث علنی با مسئولان جمـهوری اسلامـی کـه آنـها را انقلاب‌خوار خطاب مـی کند درون دو محور اعلام مـی نماید: یکی نسبت ناروای وابستگی شورای مرکزی سنت (شمس) بـه کنفرانس طائف؛ و دیگری قانون اساسی. همانند آقای خمـینی کـه مسلمان متجاوز (صدام حسین) را بـه جای فاسق «کافر» معرفی کرد، مفتی زاده هم درون این نامـه انقلاب خوران را «نامسلمان» خطاب مـی کند. آیـا این دو فقیـه بـه لوازم فتاوی خود خود التفات داشته اند؟! متاسفانـه لحن مفتی زاده درون این نامـه همانند سخنرانی آقای خمـینی تند و ستیزه جویـانـه است. ادبیـات هر دو نفر بنای حل مشکل را ندارد. بـه کار بردن تعابیر تند «ریـاکاران مفتری دنیـا پرست خداناپرست» جز با حذف یک طرف – محکوم از طرف حاکم – پایـانی نداشت. ای کاش مفتی زاده این نامـه خشمگینانـه را ارسال نکرده بود و به نامـه متین و لیّن بعدی بـه امضای شمس اکتفا نموده بود.    

مطلب سوم. نامـه شمس بـه رهبر انقلاب

پنج هفته بعد درون تاریخ ۸ خرداد ۱۳۶۰ شورای مرکزی سنت (شمس) بـه «حضرت امام خمـینی رهبر انقلاب و بنیـانگذار جمـهوری اسلامـی ایران» به منظور نخستین بار نامـه مـی نویسد کـه گزیده ای از آن بـه شرح زیر است: «هنوز طنین کلمات پرنویدتان درون دوران انقلاب درون گوش هست که دلهای نومـید را با بشارت تجدید بنای امت واحد امـید مـی بخشید، و ایران بعد از انقلاب را بـه صورت پایگاه یک انقلاب همـه جانبه و جهانی اسلامـی کـه به صورت پایگاه یک انقلاب همـه جانبه و جهانی اسلامـی کـه پراکندگی‌ها و درماندگی ها را درمان باشد درون نظر دلسوزان شرق و غرب عالم اسلام تصویر مـی نمود.

انقلاب صورت گرفت. امـیدها قدرت یـافت. اما چند ماهی نگذشته بود کـه قلم رقم زدن بر سرنوشت انقلاب بدست گروهی درون مجلس خبرگان افتاد کـه علیرغم تظاهر بـه پیروی از شما بُعد همت و سعت مـیدان آمال شما را با وجود آن همـه تذکرات همان ایـامتان درون اجتناب از ایجاد امتیـاز و تبعیض بین برادران مسلمان درک ند، و وسوسه خواستاران گرمـی بازار جدال را تنـها بـه عظمت دم و دستگاه های استکباری خود کـه در واقع بر ضد انقلاب و امام مـی باشد مـی اندیشند، اجابت نمودند. و با تدوین چنان قانونی تفرقه انداز، تمام امـیدهای دور و نزدیک را بـه یـاس مبدل ساختند!

بسیـاری هستند کـه بی تفاوتی شما را نسبت بـه این انحراف و انحرافهای بیشمار دیگر معلول بی توجهی مـی‌شمارند، ولی آگاهان کـه از ایمان و تقوای شما باخبرند، و پایبندی بـه وعده را از اساسی ترین نشانـه های ایمان مـی شمارند، مـی دانند کـه واقعا شما درون تنگنا افتاده اید، و برایتان صمـیمانـه آرزوی غلبه بر خودخواهان تنگ نظر دارند. اما این آگاهان تنـها داشتن این چنین آرزوئی را به منظور ادای مسئولیت کافی نمـی شمارند و چون درون خارج از گود هستند و واقعیتهای خطرناک و مرگبار را بهتر مـی بینند، خود را موظف مـی دانند، کـه هر طریق ممکن را به منظور بازگردانیدن انقلاب بـه سوی طریق اسلامـی اش بپیمانند.  

اخیرا جمعی از علمای اهل سنت بنابر همـین مسئولیتی کـه إحساس مـی کنند شورائی بنام شورای مرکز اهل سنت (شمس) تشکیل دادند، که تا از طریق آن هم به منظور اصلاح قانون اساسی با چنان قالبی کـه ظرفیت همان آمال دوراندیشانـه شما و سایر خواستاران وحدت اسلامـی تمام مسلمانان جهان را داشته باشد، و هم به منظور رفع أنواع ستمـهایی کـه در همـه جا بر مسلمانان اهل سنت تحمـیل مـی شود، تلاش کنند. اما قابل توصیف نیست کـه خودخواهان، آنـها کـه «یحسبون کل صیحة علیـهم» [منافقون ۴] درون همـه جا و با استفاده از تمام امکاناتی کـه در انحصار آمال خود گرفته اند، چه سر و صدائی راه انداختند، و چه تهمتهایی بـه هم بافتند، و حتی چنان ذهن شما و دیگر افراد با ایمان مانند جناب آقای منتظری را مشوب ساختند، کـه این تلاش را بـه جاها و نیروهائی از قبیل کنفرانس طائف نسبت دادید، و بنیـانگذاران آن را اهل توطئه نامـیدید!

و خدائی کـه «یعلم السر واخفی» [طه ۷] آگاه هست که این نسبتها چه اندازه ناروا هستند و به زودی درون آن روزی کـه «تبلی السرائر» [طارق ۹] و «تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو ان بینـها و بینـه امدا بعیدا» [آل عمران ۳۰] واقعیتها را برهمـه آشکار خواهد ساخت، و امـید هست که از شما و دیگر مومنان باتقوایی کـه تحت تاثیر وسوسه ها قرار گرفته اید بگذرد (هرچند از فرمان «ان جائکم فاسق بنبأ فتبینوا» [حجرات ۶] عدول کرده اید)……

به هر حال درد دل از دست این دوست نمایـان امام و انقلاب فراوان است، و مـی دانیم کـه شما نیز بالاخره که تا حدودی از بعضی واقعیـات بـه همان گونـه کـه هستند اطلاع مـی یـابید، و لذا بدون تردید حسرت فراوان درون دل دارید. بعد از ذکر آنچه مـی گذرد خودداری مـی کنیم. منتهی با تمام وجود إحساس مـی کنیم کـه اگر وضع بیش از این بر این منوال بگذرد، خطری بسیـار عظیم و بنیـان کن این انقلاب با عظمت و گرانقدر ملت مسلمان ایران را تهدید مـی کند، گذشته پرافتخار و مشقت شما و دیگر مخلصان انقلاب پایمال مـی شود، اسلام بطور بی سابقه و حتی بدتر از کلیسای قرون وسطائی بدنام مـی گردد، جنگ مذهبی مابین برادران مسلمان کـه خودپرستان با تمام وسائل درون تلاش به منظور تحریک آن هستند درگیر مـی شود و ….

و مـی دانیم عیرغم سیطره این عده و متحدانشان بر شئون کشور و علیرغم فشار بی حسابی کـه بر روحیـه شما وارد مـی شود، با این همـه هنوزبرای شما و فقط شخص شما این امکان هست کـه همان تصمـیمـهای قاطعانـه و انقلابی سابقتان را زنده سازید و به هر ترتیبی کـه زیـانی کمتر بـه ملت رساند انقلاب گرانبهایی را کـه تا تسخیر اولین دژ با قاطعیت رهبری گردید، اکنون نیز از چنگال انقلاب خوران برهانید و آن را بسوی همان راهی کـه با سه اصل نـه تسنن نـه تشیع، نـه گروه و نـه حزب، و نـه شرقی و نـه غربی تصویر مـی کردید بازگردانید کـه بدون تردید اولین گام احیـای همان اصل عدم امتیـاز بین مذاهب است، کـه تنـها با اصلاح قانون اساسی امکان پذیر است….

با هیچ عذر و بهانـه (حتی اگر آمریکا و روس هم تمام قوایشان را درون خاک ایران بریزند) قبول استمرار این همـه جنایـات و خیـانتها درون سراسر ایران و بخصوص مناطق اهل سنت بـه هیچ وجه قابل قبول نخواهد بود.» (۱۱۵)

نامـه شمس بـه رهبر جمـهوری اسلامـی (برخلاف نامـه پنج هفته قبل شخص مفتی زاده بـه مقام رهبری) نامـه ای متین، لین، مستدل و در عین حال عمـیقا انتقادی است. بـه احتمال قوی نویسنده این نامـه همـی جز احمد مفتی زاده نیست! هر چند بـه امضای شمس رسیده است. عبارات و مضامـین این نامـه عینا درون مکتوبات قبلی و بعدی مفتی زاده قابل شناسائی است. نامـه با ترسیم زیبائی‌های انقلاب ۱۳۵۷ آغاز مـی شود کـه نخستین انحراف آن توسط مجلس خبرگان با عدول از پیروی از آراء رهبر جمـهوری اسلامـی مبنی بر تساوی حقوقی مذاهب اسلامـی رقم خورد. بـه نظر شمس عدم دخالت آقای خمـینی درون پیشگیری از جریـان انحراف انقلاب ناشی از بی توجهی و مسامحه کاری ایشان نیست، بلکه بـه دلیل ایمان و تقوا و پابندی ایشان بـه وعده هایی کـه داده هست عدم دخالت ناشی از این هست که ایشان بـه تنگنای خودخواهان تنگ نظر افتاده است. بنابراین برخلاف نامـه قبلی اشکال ازشخص رهبری نیست، اشکال از اطرافیـان رهبری هست که مسلط بر کشورند.

شمس تشکیل خود را تحقق آرمان وحدت اسلامـی مورد نظر آقای خمـینی اعلام کرده کـه در عین حال به منظور اصلاح تبعیض مذهبی درون قانون اساسی و رفع أنواع ستم بر اهل سنت مـی کوشد. شمس از توطئه ها و افتراهای انحصارطلبان تنگ نظر بـه آقای خمـینی گلایـه مـی کند کـه «حتی چنان ذهن شما و دیگر افراد با ایمان مانند جناب آقای منتظری را مشوب ساختند، کـه این تلاش را بـه جاها و نیروهائی از قبیل کنفرانس طائف نسبت دادید، و بنیـانگذاران آن را اهل توطئه نامـیدید!»

به نظر شمس تنـهای کـه مـی تواند هنوز جلوی انحراف انقلاب را بگیرد شخص مقام رهبری است، لذا از ایشاندرخواست مـی کند کـه «اکنون نیز [انقلاب را] از چنگال انقلاب خوران برهانید و آن را بسوی همان راهی کـه با سه اصل ۱) نـه تسنن نـه تشیع، و ۲) نـه گروه و نـه حزب، و ۳) نـه شرقی و نـه غربی تصویر مـی کردید بازگردانید کـه بدون تردید اولین گام احیـای همان اصل عدم امتیـاز بین مذاهب است، کـه تنـها با اصلاح قانون اساسی امکان پذیر است». شمس درون خاتمـه تاکید مـی کند «با هیچ عذر و بهانـه [در هیچ شرایطی] قبول استمرار این همـه جنایـات و خیـانتها درون سراسر ایران و بخصوص مناطق اهل سنت بـه هیچ وجه قابل قبول نخواهد بود». البته بـه این نامـه متین، محترمانـه و مستدل پاسخی داده نشد.

باب پنجم. شمس پیگیر حقوق اهل سنت

شمس درون سال ۱۳۶۰ پیگیر استیفای حقوق اهل سنت بود. این باب شامل پنج مطلب بـه شرح زیر است: مسدود کرد حساب بانکی شمس، وعده سرخرمن مسجد اهل سنت درون پایتخت، اعتراض بـه وزیر کشور: نقض حقوق اهل سنت، اعتراض بـه برنامـه سنی زدایی درون نامـه بـه مقام رهبری، و نامـه شمس بـه آقای منتظری. کلیـه مطلب مذکور متعلق بـه تیر که تا دی ۱۳۶۰ مـی باشد.

 

مطلب اول. مسدود کرد حساب بانکی شمس

شمس درون تیر ۱۳۶۰ حسابی درون بانک صادرات به منظور جمع اعانـه های مردم افتتاح مـی کند. چهار ماه بعد درون آبان همان سال این حساب مسدود شده است! این مطلب شامل سه بحث بـه شرح زیر است: اعلام افتتاح حساب بانکی شمس، مسدود شدن حساب بانکی، و دادخواهی از داستان کل انقلاب.

 

بحث اول. اعلام افتتاح حساب بانکی شمس

شمس درون اطلاعیـه شماره ۸۱ مورخ ۸ تیر ۱۳۶۰ اعلام کرد کـه برای اجرای اه خود احتیـاج مبرم بـه مساعدت و اعانـه مالی مردم مسلمان دارد بنابراین افتتاح حسابی درون بانک صادرات (خیـابان کارگر شمالی جنب پمپ بنزین) را بـه اطلاع عموم رسانید که تا کمکهای خود بـه آن حواله کنند. (۱۱۶)

بحث دوم. مسدود شدن حساب بانکی

چهار ماه بعد شمس درون مـی یـابد حساب بانکی کـه به منظور جمع آوری اعانات مسلمانان اهل سنت به منظور فعالیت اسلامـی و از جمله بنای مسجد درون تهران از طرف چند نفر از علاقه مندان بکار این شوری افتتاح شده مسدود گشته است. بعد از دردسر فراوان، اولیـاء بانک حل مشکل را بـه نوشتن نامـه بـه دفتر تحقیقات نخست وزیری موکول مـی کنند. شمس درون نامـه شماره ۱۵۵ مورخ ۳۰ آبان ۱۳۶۰ بـه دفتر مذکور (که درون حقیقت سازمان امنیت جمـهوری اسلامـی قبل از شروع بـه کار وزارت اطلاعات است) بـه انسداد حساب مذکور اعتراض مـی کند: «انتظار چنین هست که اگر هر سوء نیتی نسبت بـه اهل سنت دارید، لااقل بـه خاطر هرچه رسواتر نشدن شعارهای برابری و مساوات فورا درون رفع این مزاحمت کـه فاسدترین حکومت بی‌دین جهان نیز از آن شرم دارد (مگر کشورهایی کـه رسما ضد دین اند) اقدام شود». (۱۱۷) انسداد حساب مذکور هیچ محمل قانونی نداشته است. اما شمس کمافی السابق بـه هیچ اصل قانونی درون شکایت خود استناد نمـی کند!    

بحث سوم. دادخواهی از داستان کل انقلاب

 دفتر شمس درون نامـه شماره ۱۵۷ مورخ ۲۱ آبان ۱۳۶۰ بـه دادستان کل انقلاب با ارسال سوابق قضیـه انسداد حساب بانکی تقاضای رسیدگی و رفع انسداد مـی کند، هرچند امـیدی بـه نتیجه ندارد: بعد از مراجعات و مکالمات تلفنی مکرر بالاخره درون روز ۱۸/۹/۶۰ با شخصی کـه خود را معرفی نمـی کرد و ظاهرا مقام مسئول درون دفتر تحقیقات نخست وزیری بود حدود نیم ساعت بـه وسیله تلفن بحث شد. ایشان بعد از حرفهای کلی درباره حسن نیت نسبت بـه اهل سنت آخرالامر تصریح کرد کـه نمـی خواهند بـه نامـه این شورا جواب کتبی بدهند.

واخیرا امام درون مورد بعضی از اعمال ناراوئی کـه بستن حسابهای بانکی قسمتی از آنـهاست دستوراتی صادر د، و به دنبال آن از طرف آن دادستانی بخشنامـه ای صدور یـافت. البته قبلا بارها دستورات و تاکیدات امام را درون مورد برابری و برابری حقوق مسلمانان سنی و شیعی شنیده بودیم کـه مسئولان اموری کـه هنوز شعارهای وحدت را تکرار و تفرقه اندازان را نفرین مـی کنند (و راست نفرین بر تفرقه اندازان!) با قانون اساسی هکذایی، حدود صدق و صمـیمـیت خود را درون ادعاهایشان و در اجرای دستورات ضدتفرقه اندازی ثابت د.

بعد هم رهبر انقلاب دستور داده بودند کـه از دهها و صدها هزار متر [مربع] زمـین غیردائر تهران قطعه ای به منظور ساختن یک مرکز اسلامـی بـه اهل سنت داده شود، کـه باز مسئولان أمور با بستن شماره حسابی کـه بنام اشخاصی باز شده و قرار هست علاقه مندان بـه پیروی سنت حضرت رسول( ص) معونات خود را جهت احداث مسجد درون آن حساب بریزند، بار دیگر هم با حدود پایبندی بـه اجرای دستورات رهبر انقلاب را اثبات د و هم ابعاد حسن نیتشان را نسبت بـه اهل سنت!» (۱۱۸)

آخرین دادستان کل انقلاب درون آن زمان حسین تبریزی بوده است. پاسخ دفتر دادستانی انقلاب بـه تقاضای شمس مسئولانـه و قانونی نبوده است. شمس درون این نامـه بار دیگر بـه جای تمسک بـه قانون اساسی یـا قوانین عادی نـهایتا بـه فرامـین رهبری استناد کرده است! درون هر حال جمـهوری اسلامـی  آشکارا حقوق قانونی تشکل مرکزی اهل سنت را نقض کرد. درون نامـه به منظور نخستین بار بـه یک امر مـهم اشاره شده است: حکم حکومتی مقام رهبری به منظور واگذاری زمـینی درون تهران به منظور احداث مرکز اسلامـی و مسجد اهل سنت. قضیـه احداث این مسجد موضوع مطلب بعدی است. اما وجه ارتباط آن با بستن حساب بانکی شمس این بوده کـه یکی از مصارف اصلی اعانات ریخته شده بـه این حساب بانکی آنچنانکه درون اعلامـیه تاسیس آن آمده بود و قبلا گذشت، مخارج همان مسجد بوده است. شمس نتیجه مـی گیرد از یک سو دستور واگذاری زمـین به منظور احداث مسجد مـی دهند، از سوی دیگر حساب بنکی بنای همان مسجد را مسدود مـی کنند! حق با شمس است.   

مطلب دوم. وعده سرخرمن مسجد اهل سنت درون پایتخت

آقای خمـینی درون زمستان ۱۳۵۸ بـه مولوی عبدالعزیز وعده واگذری زمـینی به منظور احداث مسجد اهل سنت درون تهران داد. شمس درون مقام پیگیری وعده رهبری برآمد. این وعده بعد از چهار دهه هنوز عملی نشده است. این مطلب حاوی دو بحث بـه شرح زیر است:  

بحث اول. وعده احداث مسجد اهل سنت درون تهران

زمانی كه مولوی عبدالعزیز ملازاده درون بیمارستان قلب تهران بستری بود، آقای خمـینی بنیـانگذار جمـهوری اسلامـی كه اتفاقاً درون همان بیمارستان تحت مداوا قرار داشت، مـی‌ گوید: «ما اهل ‌سنّت درون زمان رژیم شاه پهلگیر مجوز ساخت مسجدی به منظور اهل‌ سنّت درون تهران بودیم. آنان امروز و فردا د که تا این‌که انقلاب بـه پیروزی رسید، حال کـه بحمدالله انقلاب بـه پیروزی رسیده است، شایسته هست این دغدغۀ اهل‌ سنّت رفع شود.» مقام رهبری با شنیدن سخنان مولوی بلافاصله پاسخ مـی دهد: این حق برادران اهل ‌سنّت هست که درون تهران مسجد داشته باشند که تا بتوانند به‌ راحتی عبادت کنند. درون همان روز اخبار سراسری ساعت ۱۴ رادیو اعلام مـی ‌كند کـه امام دستور داده ‏اند بـه برادران اهل ‌سنّت زمـینی درون شـهر تهران بـه ‌منظور احداث مسجد اختصاص داده شود. بـه ‌دنبال این اتفاق ابتدا چند قطعه و سپس یک قطعه زمـین مناسب بـه این امر اختصاص داده شد و افرادی از سازمان اوقاف و وزارت کشور از همان روز پیگیر مسئله شدند، امّا متأسفانـه بعداً دست‏هایی وارد عمل شد و نگذاشت كار بـه سرانجام برسد. این موضوع چندین سال از سوی نمایندۀ مولوی عبدالعزیز درون تهران مورد پیگیری قرار گرفت كه نتیجۀ حاصل شده چیزی جز یك پروندۀ قطور حاوی اسناد، مدارك و رونوشتِ دستورنامـه‌ هایی كه از سوی مقامات عالی‌رتبه كشور درون این‌ باره صادر شده و به نتیجه نرسیده، نیست. پرونده ‌ای كه همچنان درون مركز علمـی دارالعلوم زاهدان نگهداری مـی‌ شود. (۱۱۹) آقای خمـینی درون اسفند ۱۳۵۸ درون بیمارستان قلب بستری بوده است. بنابراین تاریخ این وعده أواخر سال ۱۳۵۸ است.

 

بحث دوم. وعده ای کـه هنوز عملی نشده است!

شمس درون دومـین نامـه بـه «رهبر انقلاب و بنیـانگذار جمـهوری اسلامـی امام خمـینی» شماره ۸۸ مورخ ۲۶ مرداد ۱۳۶۰ مـی نویسد: «پیرو اقدامات پیشین درون مورد احداث مسجدی به منظور دهها هزار خانوار اهل سنت مقیم تهران و بنابر درخواستهای اکید و پی درون پی این مسلمانان و همچنین تمام اهل سنت درون سراسر ایران کـه در سفرهایشان بـه تهران بـه وجود چنین مسجدی به منظور أقامـه نماز و ادای شعائر دینی‌ شدیدا نیـاز پیدا مـی کنند، و با توجه بـه اینکه أولا درون کشور ایران و در همـین شـهر تهران مسیحیـان و کلیمـیان و زرتشتیـان معابد متعدد دارند، و در این مورد با هیچگونـه مخالفتی روبرو نمـی شوند؛ و ثانیـا درون بسیـاری از شـهرهای اهل سنت، مساجد اهل تشیع فراوان وجود دارد، و با درون نظر گرفتن اینکه خداوند زمـین را به منظور همـه آفریده وی جز با احیـاء و حیـازت نسبت بـه آن اولویت ندارد کـه والأرض وضعها للانام [الرحمن ۱۰]، و گویـا طبق قانون جدید بـه اقتضای این اصل خرید و فروش چنان زمـینی کـه برای ساختن مسجدی با گنجایش لازم کافی باشد، مجاز نیست، بنا بـه این مقدمات و بنا بـه وعده ای کـه دو سال قبل از طرف آن مقام داده شده، انتظار مـی رود درون مورد واگذار زمـین معهود بـه شورای مرکزی سنت دستور لازم را بـه مسئولین ذیربط صادر فرمایید، بـه گونـه ای کـه در کوتاه ترین فرصت ممکن جواب بایسته را دریـافت از انتظار بیرون آئیم.» (۱۲۰)

این وعده که تا کنون عملی نشده هست و همچنان درون صدر مطالبات اهل سنت قررار دارد. درون اینکه آقای خمـینی چنین وعده ای داده هست تردیدی نیست. اما چرا این وعده درون حدود چهل سال همچنان عملی نشده است؟ بی تردید اگر مقامات جمـهوری اسلامـی تمایلی بـه ساخته شدن مسجد اهل سنت درون تهران داشتند این مسجد که تا کنون ساخته شده بود. آیـا آقای خمـینی بعد از وعده اولیـه پشیمان شد؟ آیـا قدرتی بر فراز قدرت وی وجود داشت کـه بتواند مانع اجرای فرمان او شود؟ فقه امامـیه هیچ منعی درون این زمـینـه ندارد.

علی القاعده تنـها مانع مصلحت نظام بوده هست نـه چیز دیگر. اما چرا مصلحت نظام اقتضا کرده کـه تا کنون مسجد اهل سنت درون پایتخت احداث نشود بلکه مساجد و نمازخانـه های اهل سنت درون مناطقی کـه اهل سنت درون آنـها درون اکثریت نیستند (از قبیل تهران و مشـهد) تخریب شود؟ ظاهرا این مساجد بلافاصله از مساجد شیعه درون کثرت نمازگزاران جمعه و جماعت و عیدین سبقت خواهند گرفت و چنین سبقتی به منظور نظام و مراجع سنتی مایـه شرمندگی خواهد بود، لذا از ابتدا جلو احداث چنین مسجدی بـه عنوان یکی از مصادیق «مسجد ضرار» گرفته شده است! ولایت مطلقه معنایی جز این ندارد، أراده مقام رهبری برتر از موازین شرع و قانون.     

مطلب سوم. نامـه بـه وزیر کشور: نقض حقوق اهل سنت

شمس درون تابستان و پائیز ۱۳۶۰ دو نامـه درباره حقوق اهل سنت بـه محمد رضا مـهدوی کنی وزیر وقت کشور نوشته است. این مطلب شامل دو بحث بـه شرح زیر است: تخلفات استاندار کردستان و شش مورد نقض حقوق اهل سنت.

 

بحث اول. تخلفات استاندار کردستان

شمس درون نامـه شماره ۸۷ مورخ ۲۵ مرداد ۱۳۶۰ بـه محمد رضا مـهدوی کنی وزیر کشور از اجحافات مذهبی استاندار کردستان شکایت مـی کند. استاندار کردستان مکتب قرآن و شاگردان آن را با عناوینی گستاخانـه و کفرآمـیز متهم نموده است. همو أقامـه نماز عید فطر درون روز شنبه کـه منطبق با رای امام شافعی بوده درون سخنانش کـه از رایو تلویزیون کردستان پخش شده توطئه منافقانـه خواند، و بسی اهانت نمود. حال آنکه نمایندگان حکومت طاغوتی گذشته اجازه چنین اهانتهایی را بـه خود نمـی دادند. دیگر اینکه بـه جرم داشتن رابطه با مکتب قرآن و تسلیم نشدن بـه فشارهای مذهبی زورمداران عده ای از مسلمانان شافعی مذهب کرد از إدارات اخراج و به اصطلاح تصفیـه کرده اند. شمس از وزیر کشور تقاضای رسیدگی قاطعانـه و و توقف اینگونـه اقدامات زورمدارانـه ضد اهل سنت را کرده است. (۱۲۱)

استاندار کردستان درون این زمان “ناصر ارسطوی ایرانی” بوده است. وی پنجمـین استاندار کردستان بعد از انقلاب بود کـه از ۳۰ دی ۱۳۵۹ بـه مدت هشت ماه و سه روز این سمت را درون اختیـار داشت. (۱۲۲) بنابراین نامبرده کمتر از ده روز بعد از نامـه شمس (۳ شـهریور ۱۳۶۰) برکنار شده است.

بحث دوم. شش مورد نقض حقوق اهل سنت

در دومـین نامـه بـه مـهدوی کنی وزیر کشور شماره ۱۵۰ مورخ ۱۰ مـهر ۱۳۶۰، شمس ضمن یـادآوری نویدهای وحدت آفرین ابتدای انقلاب و به یأس گرائیدن آن امـیدها با تبعیض حقوق مذهبی درون قانون اساسی اعلام خطر مـی کند کـه ای کاش «آن حقوق نامساوی مذکور هم کـه در قانون اساسی به منظور اهل سنت ایران درون نظر گرفته شده بود بـه آنان داده مـی شد». شمس آنگاه نمونـه هایی از تبعیض مذهبی و فشار و آزار بـه مسلمانان اهل سنت را بـه وزیر کشور ارائه مـی کند و خواستار احقاق حقوق اهل سنت مـی شود، کـه خلاصه آنـها بـه شرح زیر است:   

۱) محرومـیت تدریجی آنان از تصدی کارهای رده بالای از ریـاست اداره که تا وزارت، ۲) تصفیـه کارمندان اهل سنت بـه روشـهای گوناگون یـا درون تنگنا قرار آنان؛ ۳) محرومـیت از استخدام درون إدارات دولتی؛ ۴) «از جمله شرایطی کـه برای پذیرفتن برادران و ان سنی درون إدارات عملا مقرر گشته و با خود آنان درون مـیان نـهاده مـی شود «اعتقاد بـه ولایت فقیـه» هست که این بـه همان معنی انتقال از تسنن بـه تشیع است، زیرا اهل سنت بـه ولایت شورا معتقدند نـه ولایت فرد.» ۵) جلوگیری از تدریس تعلیمات دینی اهل سنت بوسیله معلمان سنی آگاه و متعهد درون مدارس دولتی: این وظیفه درون بیشتر موارد یـا بـه برادران شیعی و یـا بهانی کـه از آگاهی و تعهد چنان بهره ای ندارند واگذار مـی شود. ۶) محرومـیت از حق تعیین ائمـه جمعه (گماردنانی کـه شایستگی امامت جمعه را ندارند) (۱۲۳) 

این نخستین بار هست که شمس علیرغم نقد بـه قانون اساسی، خواستار اجرای حقوق اهل سنت درون قانون اساسی مـی شود! هر شش مطالبه اهل سنت برحق و قانونی بوده هست و از مرجع قانونی یعنی وزیر کشور بـه شکل مسالمت آمـیز و قانونی درخواست شده است. آیـا وزیر کشور بـه این مطالبات جامـه عمل پوشانید یـا بـه به نامـه شمس پاسخ داد؟ پاسخ متاسفانـه منفی است.

مطلب چهارم. اعتراض بـه برنامـه سنی زدایی درون نامـه بـه مقام رهبری

شمس درون سومـین نامـه بـه «رهبر انقلاب امام خمـینی» شماره ۱۵۶ مورخ ۳۰ آبان ۱۳۶۰ با ذکر مستندات متعددی درون پنج صفحه بـه «برنامـه سنی زدایی جمـهوری اسلامـی» اعتراض کرد، و متذکر شد کـه «برادری و صمـیمـیت، با تبعیض و ستم قابل تحقق نیست». نوزده نمونـه از «سیـاهکاری های بعضی عمال حکومت درون مناطق اهل سنت» درون چهار دسته قابل طبقه بندی است:  

الف. اجرای علنی سیـاست تسلیم مسلمانان اهل سنت بـه دست گروههای ضداسلامـی و به شـهادت رسانیدن عده ای بیشمار درون کردستان؛ اخراج، شکنجه روحی، و بازداشت مسلمانان اهل سنت درون دیگر مناطق اهل سنت.

ب. واگذاری درس تعلیمات دینی بـه افراد بی اطلاع از تعالیم مذهبی اهل سنت یـا ضد سنی؛ تبلیغات شیعی درون محیطهای سنی و در صورت اعتراض اخراج دانش آموزان و معلمان و کارمندان معترض از إدارات؛ تفتیش عقاید درون مدارس و حتی جلوگیری از پوشیدن لباسهای محلی؛ بستن کتابخانـه ها و مراکز فرهنگی و مصادره و غارت انجمنـهای اسلامـی اهل سنت برخی شـهرهای اهل سنت؛ عدم استخدام جوانان اهل سنت درون دوائر و موسسات دولتی؛ عزل ائمـه جمعه برخی شـهرها و نصب ا دست آموز طبق روش دوران شاهنشاهی.

ج. محاکمـه اهل سنت توسط حکام و قضات شیعه علیرغم عدم آگاهی آنان بـه مسائل فقه اهل سنت درون غالب مناطق سنی نشین؛ بـه محاکمـه کشانیدن نزدیکان مجرمـین بدون آن کـه شخصا مرتکب بزهی شده باشند.

د. توهین و زدن برچسب آمریکایی، طایفی، منافق بـه رهبران اهل سنت فقط بـه خاطر عدم همکاری با نیـات و اعمال ناروای ماموران و به خاطر تشکیل شمس کـه منادی رعایت مساوات و مخالف تبعیض و تفرقه اندازی و مع حقوق اهل سنت است.

شمس این تبعیضات را نشأت گرفته از اصل تفرقه انداز دوازدهم و یکصد و پانزدهم قانون اساسی دانسته است، و در هر حال جلوگیری از حیف و مـیل أموال، حقوق و دماء مسلمانان اعم از سنی و شیعه و محاکمـه متجازوان و برکندن ریشـه فساد را از وظایف حکومت خصوصا بالاترین مقام مسئول دانسته است. شمس متذکر شده کـه اگر بعد از بارها تذکر بـه رفع ستم اعتنا نشود به منظور مقابله با منکر با تمام صورتهای مشروع وظیفه خود مـی داند کـه فریـاد مظلومـیت اهل سنت را بـه کلیـه نـهضتهای آزادی بخش جهان برساند.

شمس درون انتها یـادآور شده است: اگر بـه هنگام وضع اولین پایـه قانونی تفرقه اندازی بـه وسیله مجلس خبرگان بـه اظهار خودتان امکان مخالفت با آن خیـانت را نداشتید، اکنون کـه به قول حکومت مداران همـه خط امامـی هستند و مخالفان قدرتی ندارند، یک بار قاطعانـه حسن نیت خود را درباره برادری صمـیمانـه مسلمانان (نـه برادری بـه معنای هرگونـه ستم از یک طرف و دم برنیـاوردن از طرف دیگر!) و درباره اجرای عدالت درون مملکت نشان دهید و آن همـه بحث درباره بدیـهای تفرقه اندازی را با تصمـیم قاطع و واضح علیـه تفرقه اندازیـهای کفرآلود … تایید فرمایید وگرنـه این گمان مخالفان شما قدرت مـی گیرد کـه خدای ناکرده شما هم درون مورد اه و عقاید و طرز تفکرتان (که به منظور یک فرد مسلمان مسئول هیچ جای مداهنـه و حتی ابهام‌کاری نیست) اهل تقیـه بوده اید، و اظهارات و وعده هایتان صمـیمانـه نبوده است. و خدا کند کـه این گمان نادرست، و ضمـیر شما از ضعیف‌ترین رنگ تقیـه کاری و صفات آنـها‌یی کـه «یقولون بافواههم مالیس فی قلوبهم» [آل عمران ۱۶۷] مبرا باشد، وگرنـه وای بر ملت ایران!» (۱۲۴)

این سومـین نامـه شمس با آقای خمـینی است. مدعای اصلی این نامـه اعتراض بـه «برنامـه سنی زدایی جمـهوری اسلامـی» با ارائه نوزده نمونـه هست که درون در چهار دسته قابل تقسیم هست (۱. قتل و شکنجه و اخراج؛ ۲. تضییقاتی درون دروس تعلمات دینی، تبلیغات شیعه درون محیطهای سنی، بستن و غارت مراکز فرهنگی سنی، عدم استخدام جوانان سنی درون موسسات دولتی، عزل و نصب ائمـه جمعه بدون درون نظر گرفتن موازین اهل سنت و رضایت ایشان؛ ۳. محاکمـه اهل سنت توسط حکام شرع شیعه درون غالب مناطق سنی نشین، محاکمـه أقارب مجرمـین بـه صرف قرابت با مجرم؛ ۴. توهین و برچسب بـه اهل سنت بـه خاطر عدم تبعیت از از حکومت یـا بـه خاطر تشکیل شمس).

بنابرتحلیل شمس همـه این سیـاه کاری‌ها نتیجه تبعیض مذهبی راه یـافته درون اصل دوازدهم و یکصد و پانزدهم قانون اساسی است. شمس تهدید کرده کـه اگر بار دیگر بـه دادخواهی اهل سنت رسیدگی نشود فریـاد مظلومـیتشان بـه گوش بـه کلیـه نـهضتهای آزادی بخش جهان رسانیده خواند شد. شمس بـه آقای خمـینی متذکر مـی شود کـه اگر عذر شما را درون زمان تصویب تبعیض مذهبی درون قانون اساسی بپذیریم اکنون این عذر پذیرفته نیست چرا کـه اکنون حکومت کاملا یک دست و گوش بـه فرمان شماست. شمس این احتمال را منتفی ندانسته کـه مماشات آقای خمـینی با انحراف انقلاب از باب تقیـه بوده و اظهارات و وعده های ایشان از ابتدا صمـیمانـه نبوده باشد.

مفاد این نامـه تندترین نامـه شمس که تا آن زمان بـه مقام رهبری است. اتهام «برنامـه سنی زدایی جمـهوری اسلامـی» اتهامـی خطیر هست که درون صورت صحت معنایش عدم مشروعیت اسلامـی جمـهوری اسلامـی است، خصوصا اینکه نامـه با تهدید و نسبت تلویحی عدم صداقت و صمـیمـیت درون وعده ها پایـان پذیرفته است. بعید هست شمس بتواند اثبات کند موارد برشمرده شده همگی «با برنامـه قبلی و به دستور آقای خمـینی» صورت گرفته باشد. شمس درون نامـه نخست خود پنج ما قبل از این نامـه اشکالات را متوجه اطزافیـان آقای خمـینی دانسته و خود وی را مبرا کرده بود. آیـا درون این پنج ماه اتفاق تازه ای افتاده کـه به چنین قضاوت تندی منجر شده است؟!

ان سخن مفتی زاده کـه در نامـه های شمس مکررا آمده هست که کلیـه اجحافات و ستمـهای وارده بر اهل سنت نتیجه تبعیض مذهبی پذیرفته شده درون دو اصل دوازدهم و یکصد و پانزدهم قانون اساسی هست سخنی غیرمنطقی و از أساس باطل است. برفرض نقص دو اصل یـادشده کلیـه اجحافات برشمرده شده بر فرض صحت با أصول متعدد قانون اساسی درون تعارض هست و بـه هیچ نحوی از انحاء از فروع و نتایج دو اصل یـادشده محسوب نمـی شود.

حتی اگر همگی یـا برخی از موارد نوزده گانـه برشمرده شده درون نامـه شمس صحت نداشته باشد، نمـی توان از نظر دور داشت کـه به باور بسیـاری از اهل سنت این موارد با برنامـه ریزی، نیت سوء و عمدا اتفاق افتاده است. اگر گفتگویی صریح و شفاف بین شمس و نمایندگان جمـهری اسلامـی صورت مـی گرفت سوء تفامـها رفع مـی شد، ستمـهای واقع شده از ناحیـه حکومت جبران و عذرخواهی مـی شد و موارد خلاف واقع بر اهل سنت آشکار مـی شد. این نامـه همانند نامـه های قبلی بی جواب مانده و شمس و مفتی زاده بـه جای کوشش به منظور یـافتن راه حلی عملی به منظور کاهش مشکلات دم بـه دم بـه تعداد نامـه ها و تندترشدن لحن آنـها افزوده اند و از قضا سرکنگبین صفرا فزوده است!               

مطلب پنجم. نامـه‌ بـه آقای منتظری

در تاریخ ۲۵ دی ۱۳۶۰ دو نامـه بـه آقای منتظری ارسال شده است، یکی بـه امضای شمس و دیگری بـه امضای مفتی زاده. خلاصه ای از این دو نامـه طی دو بحث درون دنبال مـی آید.

بحث اول. نامـه شمس

نخستین نامـه شماره ۱۶۵ مورخ ۲۵ دی ۱۳۶۰ چهار صفحه ای شمس بـه «حضرت آقای منتظری هدانا الله وایـاه لما فیـه رضاه» با ابراز خوشوقتی از اینکه «تاریخ ولادت پیـامبر (ص) راهی به منظور تفاهم و حل عملی اختلاف جستجو کرده اید» آغاز مـی شود، اما این مسئله نـه از أصول و نـه از فروع دین هست و نـه از مسائل مورد بحث دین، حتی که تا چند قرن از تاریخ صدر اسلام  اصولا مورد توجه امت اسلامـی نبوده است! شمس اگرچه بـه تقوای مخاطب خود و زندگی دور از اتراف و استکبارش اذعان مـی کند، اما تذکر مـی دهد کـه پیشنـهاد هفته وحدت فریبکارانـه مورد سوء استفاده معصیت کارانـه قرار گرفته است! 

شمس متذکر مـی شود کـه «تفرق درون عین اینکه علت العلل دردهای فراوان است، خود نیز معلول مسائل و امراضی مـی باشد کـه بدون حل و چاره یـابی آنـها هرگز قابل علاج نخواهد بود.» بـه نظر شمس «خانـه از پای بست ویران هست خواجه درون بند نقش ایوان است.» (طرح «هفته وحدت» ازقبیل نقش ایوان دانسته شده است) «بجای آن لااقل قسمتی از اعمال تفرقه انداز و سنگین ساز درد تفرق کـه وسیله همـین حکومت صورت گرفته و مـی گیرد را اصلاح کنید». شمس پیشنـهادات عملی خود را به منظور تحقق وحدت چنین اعلام مـی کند:

الف. اصلاح أصل دوازده – کـه مذهب اهل سنت از دیـانتهای زرتشتی، یـهودی و مسیحی پائین تر گرفته شده – و سایر أصول تفرقه انداز و وحدت قانون اساسی.

ب. أولا اهل سنت بـه حکومت فردی (خواه فرد فقیـه، فیلسوف یـا سیـاستمدار باشد) قائل نیست بلکه حکومت را وظیفه شورای اولی الامر بـه نیـابت از امت و با بقای وظیفه اعمال حکومت به منظور تمام افراد امت از طرق مختلف آن مـی دانند. بنابراین دستور دهید قید اعتقاد بـه ولایت فقیـه را از پرسشنامـه های دولتی حذف کنند. زیرا این قید افراد صادق و یک رنگ اهل سنت را از استخدام شدن محروم مـی کند، و افراد ضعیف را بـه تقیـه درون افکار و عقاید وامـی دارد. حال آنکه تقیـه نزد اهل سنت درون افکار عقاید و در تمام موازین اسلامـی معصیتی هست در حد خروج از اسلام. و بنا بر اصل الزام بما التزم و أصول دیگر واداشتن شخص بـه قول یـا فعلی مخالف افکار و عقایدش خود معصیتی هست در حد معصیت همان شخص و یـا شدیدتر از آن بنا برتفاوت شرایط اکراه.

ثانیـا اعتقاد بـه ولایت فقیـه ناشی از اعتقاد بـه امامت و نیـابت امام با مفهوم مورد قبول مسلمانان شیعی مـی باشد، اگر یک فرد شیعی مخالف ولایت فقیـه را بتوان مورد انتقاد قرار داد یک شخص سنی مخالف ولایت فقیـه یـا ولایت هر فرد دیگر انتقادی وارد نیست. بنابراین دستور دهید شعار خودخواهانـه «مرگ بر ضد ولایت فقیـه» را یـا ترک یـا اصلاح کنند که تا به حدود یک مـیلیـارد مسلمان سنی اهانت بی دلیل نشود.

ج. درون سخنرانی ها و نامـه های فراوان شوری و موسس و اعضای آن از ستمـهای بیحد و حساب حکومتی نسبا بـه اهل سنت بحث بسیـار شده کـه فاجعه بارترین آنـها کشتار مسلمانان سنی غیرمسلح و بدون رابطه با هرگونـه حزب و دسته سیـاسی و غیراسلامـی مـی باشد کـه بارها درون دهات استانـهای آذربایجان و کردستان و کرماشان پیش آمده است. دستور دهید لااقل هم بـه این جنایـات و به ستمـهای بسیـار عمده مستمر مذکور درون سایر نامـه ها خاتمـه داده شود. وهم عاملان کشتارها با محاکمـه علنی بـه قصاص جنایـاتشان برسند. سکوت سران حکومتی نسبت بـه چنین جرائمـی موجب شریک شدنشان درون عقوبت مـی باشد.» (۱۲۵)

پاسخ بـه نامـه شمس:

این نخستین نامـه شمس بـه آقای منتظری است.  بسیـار بعید هست آقای منتظری بـه چنین نامـه پر کنایـه مذهبی پاسخ نداده باشد. (۱۲۶) درون هر صورت شاگرد استاد منتظری نکات زیر را حائز اهمـیت مـی داند:

أولا شمس بـه حسن نیت آقای منتظری و تمایل ایشان بـه تفاهم و کاهش اختلافات باور دارد. مکاتبه ولو انتقادی شورای مرکزی سنت با فقیـه شیعه خود قدمـی بسوی تفاهم است.

ثانیـا انتقادات شمس درون این هفت محورکاملا وارد است: الف) ولادت پیـامبر از أصول فروع یـا مسائل مورد بحث دینی نیست و در قرون اولیـه تاریخ اسلام اصولا مورد توجه نبوده است. ب) اعلام هفته وحدت از سوی فقیـه عالیقدر باعث برخی مواجهه‌های شعاری مثل همـه أمور دیگر واقع شده و به نکات زیربنایی تقریب بین المذاهب کمتر توجه شده است. پ) تفرق درون عین اینکه علت العلل دردهای فراوان است، خود نیز معلول مسائل و امراضی مـی باشد کـه بدون حل و چاره یـابی آنـها هرگز قابل علاج نخواهد بود. ت) شعار «مرگ بر ضد ولایت فقیـه» شعاری از بنیـاد نادرست و غیراسلامـی هست که حتما مطلقا از صحنـه سیـاسی ایران حذف شود. ث) قید «اعتقاد بـه ولایت فقیـه» نباید مطلقا ملاک هیچ استخدامـی قرار گیرد و حذف آن از پرسشنامـه‌های استخدامـی ضروری است. پرسش از اعتقاد تفتیش عقاید هست که مطابق اصل بیست و سوم قانون اساسی ممنوع است. ج) ستم و کشتار نـه فقط مسلمانان سنی غیرمسلح – بر فرض صحت – بلکه ستم و کشتار هر شـهروند غیرمسلحی خلاف کلیـه موازین اخلاقی، اسلامـی و حقوقی هست و بی هیچ قید و شرطی مطلقا محکوم مـی باشد. چ) سکوت زمامداران نسبت بـه ستم بـه گروهی از شـهروندانی کـه در مذهب و قومـیت با دیگر شـهروندان بـه معنای شراکت درون ستم است. 

ثالثا اما انتقادت شمس درون حداقل چهار محور ذیل ناشی از سوء تفاهم هست که بـه ترتیب اشاره مـی شود:

الف. اگرچه بـه أصول دوازده و یکصد و پانزدهم قانون اساسی انتقاد وارد هست و پذیرش «حقوق کاملا مساوی شـهروندی» نـه فقط به منظور تمام مسلمانان شیعه، یـا کلیـه مسلمانان، یـا کلیـه پیروان ادیـان ابراهیمـی، بلکه به منظور کلیـه ایرانیـان فارغ از دین، مذهب، قومـیت، ت وعقیده هیچ منع دینی و مذهبی ندارد، بلکه با تعالیم کتاب و سنت سازگارتر است. امکان آن بود کـه در هر منطقه ای مذهب اکثریت مردم آن منطقه بـه رسمـیت شناخته مـی شد، با رعایت حقوق مذاهب دیگر، و به حقوق کاملا مساوی مذاهب مختلف اسلامـی (حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی، زیدی و جعفری) تصریح مـی شد. تساوی حقوقی درون مذهب اهل بیت پیـامبر هیچ مشکلی ندارد. (۱۲۷) اما اینکه درون قانون اساسی جمـهوری اسلامـی مذاهب اهل سنت از دیـانتهای زرتشتی، یـهودی و مسیحی پائین تر گرفته شده است، کاملا خلاف واقع است. حقوق مسلمانان اهل سنت مسلما از حقوق اهل کتاب درون همـین قانون بیشتر است. شمس بر این ادعای گزاف خود کمترین دلیلی أقامـه نکرده است. قانون اساسی جمـهوری اسلامـی اگرچه حقوق نامساوی را بـه ترتیب به منظور شیعیـان، اهل سنت و اهل کتاب بـه رسمـیت شناخته، اما به منظور مسلمانان اهل سنت و اهل کتاب به منظور نخستین بار درون تاریخ قانونگذاری ایران حقوق فراوانی را بـه رسمـیت شناخته کـه قابل تقدیر است. درون این زمـینـه درون فصل دوم مشروح و مستدل بحث کردم.

ب. شمس مدعی شده کـه «اهل سنت بـه حکومت فردی قائل نیست بلکه حکومت را وظیفه شورای اولی الامر بـه نیـابت از امت و با بقای وظیفه اعمال حکومت به منظور تمام افراد امت از طرق مختلف آن مـی دانند،» درون حالی کـه «اعتقاد بـه ولایت فقیـه ناشی از اعتقاد بـه امامت و نیـابت امام با مفهوم مورد قبول مسلمانان شیعی مـی باشد» حال آن‌که درون هر دو ادعا باور اقلیت سنی و شیعه بـه پای این دو مذهب گذاشته شده است! شمس دیدگاه خاص احمد مفتی زاده درباره حکومت شورائی و دیدگاه خاص آقای خمـینی درباره ولایت فقیـه را بـه ترتیب دیدگاه غالب اهل سنت و تشیع معرفی کرده است.

اینکه اهل سنت بـه ولایت شورایی و تشیع بـه ولایت فردی معتقدند هم تفسیر درستی از فقه، کلام و تاریخ نیست. بـه نظر مـی رسد بین لزوم م درون أمور اجتماعی و سیـاسی کـه مفاد آیـات شریفه (۱۲۸) و سنت روشن پیـامبر (ص)  است با شورایی بودن نظام سیـاسی خلط شده است. درون ولایت شورایی ولایت با شورای اولی الامر هست یعنی هیچ تصمـیمـی اتخاذ نمـی شود مگر بـه نظارت استصوابی این شورا برسد، یعنی نـه تنـها نصب و عزل خلیفه با شورای یـادشده هست و عملکرد او دائما تحت نظارت شورای اولی الامر است، بلکه هیچ تصمـیمـی از جانب خلیفه اتخاذ نمـی شود مگر اینکه قبلا مورد تنفیذ شورای اولی الامر واقع شده باشد.

بدیـهی هست أولا چنین شیوه ای درون عمل غیرممکن است! ثانیـا زمامداری پیـامبر (ص) هرگز چنین نبوده است! ایشان درون پاره ای أمور با أصحاب م کرده و اتخاذ تصمـیم نموده اند، اما اینکه هیچ تصمـیم سیـاسی اجتماعی بدون تنفیذ چنین شورایی نگرفته اند مستند بـه هیچ مدرک تاریخی نیست! ثالثا کدامـیک از خلفای راشدین بـه چنین شیوه ای خلافت کرده اند؟! اگر درون چگونگی خلیفه شدن هر یک از این خلفا هم وارد شویم نصب بعضی توسط خلیفه قبلی صورت گرفته به منظور مثال خلیفه دوم. از همـه مـهمتر درون فقه اهل سنت زمامدار فرد هست نـه شورا. اینکه خلیفه کـه فرد هست توسط نص یـا ولایت عهدی، قهر و غلبه و بیعت اهل حل و عقد بـه قدرت برسد نظام خلافت را شورایی نمـی کند. خلیفه ای کـه توسط اهل حل و عقد هم بـه قدرت رسیده ولایت فردی دارد نـه شورایی و هیچ الزام فقهی ندارد کـه تک تک تصمـیماتش توسط اهل حل و عقد تنفیذ شود. (۱۲۹) ضمنا بند شانزدهم اساسنامـه شمس چیزی غیر از بـه رسمـیت شناختن ولایت فقیـه و نظارت استصوابی دو عضو موسس شمس نبود!

احتمالا دست اندرکاران شمس اطلاع نداشته اند کـه قول غالب درون فقه امامـیه انکار ولایت سیـاسی فقیـه است. کافی هست به آراء شاخص ترین فقهای امامـیه درون دو قرن اخیر مراجعه شود: شیخ انصاری، آخوند خراسانی، محمد حسین غروی اصفهانی (کمپانی)، عبدالکریم حائری یزدی (استاد آقای خمـینی!)، محسن حکیم، احمد خوانساری، و ابوالقاسم خویی. (۱۳۰) فقیـه اخیر تصریح کرده هست «معظم الفقهاء الامامـیة لایقولون به»! (۱۳۱)

ج. تقیـه از مختصات فقه امامـیه نیست، و در کلیـه مذاهب اسلامـی جایز و در شرایطی واجب است.  (۱۳۲) آیـات کتمان (آل عمران ۱۸۷ و بقره ۱۷۴) برخلاف نویسندگان نامـه شمس دلیل نفی تقیـه نیست. مستند تقیـه آیـاتی از قبیل نحل ۱۰۶، غافر ۲۸ و آل عمران ۲۸ و سنت معتبر پیـامبر (ص) درون ماجرای عمار یـاسر هست که درون غالب تفاسیر اهل سنت نقل شده است. (۱۳۳) اهل سنت قائل بـه عدم خلق قرآن درون ماجرای محنت بـه این روش عمل کرده اند. فشار طاقت فرسا درون عصر خلفای اموی و عباسی بر شیعیـان اتخاذ تقیـه را درون مـیان شیعیـان افزایش داد. برخلاف آنچه شمس بـه اهل سنت نسبت داده هست در فقه شافعی تقیـه درون مـیان مسلمـین به منظور حفظ جان که تا قیـامت جایز است، و در فقه حنفی نیز تقیـه درون اموری کـه اکراه آنـها را مباح کرده واجب مـی باشد. (۱۳۴)  

د. شعار «مرگ بر ضد ولایت فقیـه» شعاری نادرست و خلاف شرع است! آقای محمد رضا گلپایگانی مرجع تقلید معاصر شیعه رسما درون اسفند ۱۳۶۰ بـه این شعار اعتراض کرد. (۱۳۵) لذا این شعار حتی درون مـیان فقهای شیعه هم مردود است! و برخلاف برداشت شمس بـه معنای اهانت بـه اهل سنت نیست. شعاری سیـاسی هست که اشکالات متعددی دارد اما حتی نطد موسسان آن هم به منظور مقابله با اهل سنت بکار گرفته نشده است.    

 

بحث دوم. نامـه مفتی زاده

احمد مفتی زاده هم درون همان روز ۲۵ دی ۱۳۶۰ درون دومـین نامـه شخصی بـه «حضرت آقای منتظری هداه الله لهداه» کـه در آن زمان شخصیت دوم نظام جمـهوری اسلامـی هست مـی نویسد: «با ارسال نامـه شورای مرکزی سنّت، و نیز نوار تلاوت و تفسیر افتتاحیّه جلسات اخیر آن شورا کـه با ایـام «هفته وحدت» مصادف بود و در آن نوار بـه بازی‌های بدسرانجام همان ایّام اشاره شده، تذکر دو نکته را وظیفه دینی خود مـی‌دانم:

 نکته اول، مربوط هست به اصل پیشنـهاد شما: خبر دارید کـه از اوائل دوران قیـام اخیر ملّت ایران که تا گذشتن مدتی بر کار مجلس خبرگان، تمام کوششم بر این بود کـه متنفذان و پیشروان انقلاب، بـه تشکیل شورایی از تمام دانشمندان اسلامـی ذی‌صلاح ایران و خارج رضایت دهند که تا آن شورا با کار عالمانـه پی‌گیر تدریجاً بـه بررسی مسائل خلافی مذاهب اسلامـی بپردازد. چنین اقدامـی هر چند با توجه بـه ابعاد بیگانگی مسلمانان از قرآن، و در مقایسه با یک انقلاب بنیـادین اسلامـی، کاری هست رو بنایی، اما با این حال مـی‌توانست (و باز مـی‌تواند) منشأ تحولاتی مثبت و تقدمـی گرانقدر باشد کـه با حل هر مسأله مـی‌تواند قدمـی کوچک یـا بزرگ – بـه تناسب اهمـیت مسأله – بـه سوی وحدت عملی مسلمانان و احیـای نسبی ما صدق دین و امّت بردارد.

اما اختلاف وجهه نظرهای گوناگون آخرالامر مانع حرکت درون این مسیر شد. شاید صادقانـه‌ترین و خوش‌نیّتانـه‌ترین مخالفت‌ها، مخالفت شخص شما بود کـه به دلیل اختلاف درون مسائلی مانند «شستن یـا مسح پا، و یـا ریختن آب از آرنج بـه پایین یـا بر عکس، و یـا گفتن یـا نگفتن آمـین» تشکیل چنان شورایی را بی‌سود؛ و رسیدن بـه «وحدت» را غیر ممکن توصیف مـی‌کردید و … اما از پیشنـهاد اخیرتان درباره یـادآوری مـیلاد مبارک حضرت رسول (ص) مـی‌توان (در خلاف جهت تمام بهره‌گیری‌های تزویرآلود دیگران) این استنتاج مثبت هم کرد که: «بالاخره به منظور حل هر اختلاف، ممکن هست راهی جستجو کرد» (اما البتّه با شرط حسن نیّت و بحث و تحقیق عالمانـه).

و نکته دوم پیرامون واقعیّت «وحدت طلبی» یـا «تفرقه‌اندازی»: باز حتماً بیـاد دارید کـه در همان ایّام کار مجلس خبرگان بعد از آنکه از اقدام مسئولان حکومت درون جهت تشکیل «شورای عالی اسلامـی» و حرکت بـه سوی وحدت مسلمانان نومـید شدم سطح انتظار را یک پله پایین آوردم. و در جلساتی مکرر کـه با شما و سایر فعالان مجلس ترتیب مـی‌دادیم تمام گفت‌وگو و بحث‌ها را تنـها روی همـین مسأله متمرکز کردم کـه در تنظیم اصول قانون اساسی از هر سخن مذهب‌گرایـانـه کـه به معنی زدن مـهر تأیید بر چنددستگی و تفرّق مسلمانان باشد حذر شود. وقتی معلوم گردید کـه این پیشنـهاد هم مقدور آقایـان نیست و نمـی‌توانند از تکیـه بر تفرّق و از آوردن عنوان مذهب جعفری صرف نظر کنند با ساعت‌ها و روزها بحث و جدال و حتّی با اعلام عواقب خطرناک تفرقه‌اندازی هم به منظور انقلاب و هم به منظور ملّت و مملکت ایران و هم به منظور عالم اسلام، کوشیدم کـه حدّاقل، همـه‌ مذاهب اسلامـی بـه طور یکنواخت – و هر کدام به منظور منطقه پیروان آن بـه رسمـیّت شناخته شوند و مذاهب پیرو سنّت را از دیـانت‌های یـهودی و مسیحی و زرتشتی کمتر نگیرند و قبول همـین اندازه انتظار «وحدت‌ طلبانـه» هم به منظور آقایـان غیر مقدور بود؛ و بالاخره اصل ۱۲ و سایر اصول تفرقه‌انداز قانون اساسی را با همان عباراتی کـه بالاخره همـه خواهند دید از تصویب گذراندند و …

جماعتی خانـهی را زدند و صاحب خانـه را نیز با خود همراه بردند از کنار مردم کـه رد مـی‌شدند کف زنان و هلهله کنان و « آی دزد! آی دزد گویـان!» بشارت مـی‌دادند که: دزد را گرفته ایم و دیگر اهل منطقه مـی‌توانند آسوده بخوابند و درها را نبسته بگذارند…. و مثل اینکه: قبای بدنامـی همـیشگی، بـه قامت من دوخته شده کـه اخیراً هم با بسیجی سراسری و حتّی دعوت افرادی غیر ایرانی نیز واضعان همان قانون اساسی بـه «وحدت طلبی» ستایش شدند؛ و با دنباله روی آگاه و نا آگاهشان علیـه «تفرقه‌اندازی‌های همـین حقیر وابسته بـه اجانب» سخن‌ها گفتند و شعارها دادند!…» (۱۳۶)

بررسی: نامـه شمس بـه آقای منتظری اشاره بـه مباحثات فیمابین ایشان، مفتی زاده و احتمالا مولوی عبدالعزیز درون دوران مجلس خبرگان دارد، مباحثاتی کـه متاسفانـه جایی ثبت نشده است. این نامـه کمتر از یک ماه بعد از اعلام ایـام ولادت پیـامبر بـه روایت سنی و شیعه بـه عنوان هفته وحدت از سوی آقای منتظری ارسال شده است. مفتی زاده شعار وحدت شیعه و سنی از سوی مسئولان جمـهوری اسلامـی را با توجه بـه تصویب تبعیض مذهبی درون قانون اساسی باور نمـی کند، و در این نامـه بـه سیر کوششـهای خود به منظور اتحاد واقعی امت اسلامـی اشاره مـی کند.

قدم اول بررسی مسائل اختلافی مذاهب اسلامـی توسط شورای عالی دانشمندان اسلامـی کـه ظاهرا بـه دلیل غیرممکن دانستن آن با مخالفت آقای منتظری مواجه شده است. قدم دوم کوشش به منظور تصویب قانون اساسی خالی از گرایشـهای مذهب گرایـانـه کـه این نیز با تلاشـهایـانی همچون آقای منتظری بـه شکست انجامـید. قدم سوم حقوق مساوی به منظور تمام مذاهب اگر قرار هست قانون مذهب گرایـانـه نوشته شود. اما این هم با تصویب أمثال اصل ۱۲ بـه شکست انجامـید. وی آن گاه بـه تلخی آقایـان خمـینی و منتظری را مخاطب قرار داده و مـی‌گوید واضعان این قانون اساسی وحدت طلب شده اند و او تفرقه انداز وابسته بـه أجانب!

نسخه های مفتی زاده به منظور حذف مذهب و مراجعه بـه اسلام منـهای مذاهب آرمان گرایـانـه و بدور از واقعیت بوده است. او مـی توانست «مدارای مذهبی» را بـه جای حذف مذاهب سرلوحه برنامـه خود قرار دهد. مطالبه تساوی حقوق مذاهب مطالبه منصفانـه ای است. نقد مفتی زاده بر شعارهای وحدت شیعه و سنی و واعلام هفته وحدت با توجه بـه عدم بـه رسمـیت شناختن تساوی حقوق مذاهب نقدی وارد است.

باب ششم. برگزاری کنگره دوم شمس

مـهمترین وقایع نیمـه اول سال ۱۳۶۱ قبل از دستگیری مفتی زاده، فشارهای حکومت به منظور عدم برگزاری کنگره دوم شمس، برگزاری کنگره دوم درون منزل مفتی زاده درون کرمانشاه درون نیمـه مرداد علیرغم تضییقات شدید حکومت، و آخرین نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی است. این باب بـه اهم رویدادهای این مقطع طی سه مطلب پرداخته است: برگزاری کنگره دوم تحت فشار شدید حکومت، آخرین سخنرانی های مفتی زاده درون این کنگره و آخرین نامـه بـه آقای خمـینی.   

مطلب اول. دعوت نامـه کنگره دوم

«پارسال به منظور تشکیل شورای مرکزی سنت بـه منظور تعقیب بعضی وظایف اسلامـی از عده ای معدود دعوتی بـه عمل آمد. این اقدام نواقصی فروان داشت کـه مـهمترین آنـها عدم حضور بسیـاری از افراد ذی‌صلاح درون جلسات بود. و خود این نقیصه نیز معلول عللی فراوان بود کـه عمده ترین آنـها عبارت بودند از ۱) عدم موافقت مسئولان أمور با چاپ دعوت نامـه درون روزنامـه ها بـه صورت آگهی و دعوت نامـه عمومـی، ۲) سختی عبور و مرور درون بعضی مناطق و امکان پیش آمدن مشکلات و خطرات به منظور بعضی از دعوت شدگان، ۳) نبودن سابقه آشنائی ذهنی با بسیـاری از اشخاص متعهد …. ۴) نبودن جایی با گنجایش مناسب آنچانکه ظرفیت یک اجتماع عمده را داشته باشد.

گرچه امسال نیز بعضی و یـا جهاتی از این علتها هنوز وجود دارد (ومثلا بدلیل کارشکنیـهای گوناگون مخالفان، هنوز زمـینی به منظور احداث مسجد و برای ترتیب اجتماعات عمومـی اخل سنت درون تهران – کـه گنجایش جلسات عمومـی را داشته باشد – تهیـه نشده است) با این حال بـه دلیل تفاوتهایی کـه در بعضی جهات پیش آمده – و از جمله اینکه دیدارهای همـین یک سال گذشته درون جلسات شوری عاملی به منظور حصول اندازه ای آشنایی دور یـا نزدیک بعضی برادران با یکدیگر گشته و مشقت عبور و مرور درون بعضی جاها کمتر هم شده – توانسته ایم دعوت نامـه به منظور عده ای بیشتر از دعوت شدگان پارسال بفرستیم، که تا در جلسات سالگرد شورا (که بـه خاطر همان محل مناسب با چند ماه تاخیر ترتیب داده مـی شود) شرکت و افرادی کـه علاقه مند بـه خدمت بی مزد و منت، و همراه با دردسر و مشقت باشند آمادگی خود را اعلام فرمایند…

البته این دعوت نامـه عمومـی هست ، اما بـه خاطر عدم امکان چاپ درون روزنامـه ها بـه صورت شخصی به منظور افرادی فرستاده مـی شود، و طبعا زیـاد هستند دیگر افرادی بااهلیتی کـه هنوز زمـینـه ارسال دعوت نامـه شخصی برایشان فراهم نشده است…. درون صورت اهتمام جدی مسلمانان بـه تجدید حیـات اسلامـی خود غلبه بر مشکلات تفرق آور و حصول مجدد وحدت دین و امت کـه خود سرمایـه تمام خیرهاست عائد خواهد شد.

مکان: کرماشان، خیـابان مدرس، نرسیده بـه مـیدان شـهرداری سابق، پائین تر از کوچه خانقاه، بن بست فخار، پلاک ۶۸۵؛ زمان: پنجشنبه و جمعه ۱۴ و ۱۵ مرداد ۱۳۶۱.

برادرتان احمد مفتی زاده» (۱۳۷)           

مطلب دوم. برگزاری تحت فشار حکومت

بعد از برگزاری کنگره نخست شورای مرکزی سنت (شمس) درون ۱۲ و ۱۳ فروردین ۱۳۶۱ درون تهران، جمـهوری اسلامـی تضییقات خود به منظور توقف کار شمس از طریق تهدید یکایک اعضا و تنـها گذاشتن مفتی زاده موسس و مبتکر شمس افزایش داد. این تهدیدات که تا حدود زیـادی کارگر افتاد. اولا شورای مرکزی سنت (شمس) موفق نشد کنگره دوم خود درون فروردین ۱۳۶۱ برگزار کند، ثانیـا اصولا برگزاری آن درون تهران ممکن نبود. ثالثا هیچ مکانی به منظور برگزاری آن پیدا نشد، که تا انجا کـه مفتی زاده بناچار مجبور شد آن را با چهار ماه تاخیر درون تاریخ ۱۴ و ۱۵ مرداد ۱۳۶۱ درون منزل خود درون کرمانشاه برگزار کند. رابعا تعداد کل شرکت کنندگان از حدود شصت هفتاد نفر کنگره اول بـه حداکثر یکصد وپنجاه نفر درون کنگره دوم افزایش یـافت. این افزایش بـه دلیل تعداد بیشتر دعوت نامـه های ارسلالی بود. خامسا بـه لحاظ کیفی و تنوع شرکت کنندگان با نوعی تنزل مواجه هستیم. اغلب شرکت کنندگان محلی (اهل سنت غرب کشور) بودند و تعداد اهل سنت خراسان و سیستان و بلوچستان بشدت کاهش یـافته بود. افراد سرشناس و شاخص نیز نسبت بـه کنگره اول بسیـار کمتر شده بود.  

از دوازده عضو شورای مرکزی سنت یک نفر درون فاصله بین دو کنگره درون تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۶۰ درون کردستان ترور شد: ملا صالح خسروی (۱۳۸). از یـازده عضو باقیمانده هشت نفر درون کنگره دوم بـه هر دلیلی شرکت ند: از سیستان و بلوچستان: ۱) مولوی عبدالعزیز ملازاده، ۲) مولوی نظر محمد دیدگاه، ۳) مولوی عبدالحمـید اسماعیل زهی؛ از خراسان: ۴) مولوی عبدالعزیز الله ‌یـاری، ۵) مولوی شمس‌الدین مطهری، ۶) مولوی محمد سعید فاضلی؛ از کردستان: ۷) ملا عبدالله محمدی؛ از کرمانشاه: ۸) شیخ عبدالعزیز حسینی. مـهمترین غائب کنگره دوم عضو موسس شمس مولوی عبدالعزیز بود.

اعضای شورای مرکزی سنت شرکت کننده درون کنگره دوم شمس عبارت بودند از:

۱) احمد مفتی زاده (از کردستان، مقیم کرمانشاه، عضو موسس و رکن آن)،

۲) مولوی عبدالملک ملازاده، از سیستان و بلوچستان،

۳) ناصر سبحانی، از کرمانشاه.

در حقیقت حدود یک چهارم اعضای شورای مرکزی سنت درون کنگره دوم حضور بـه هم رسانده بودند و هشت نفر نتوانسته یـا نخواسته بودند شرکت کنند. از خراسان شرکت کننده ای درون شورای مرکزی کنگره دوم حضور نداشت. از سه منطقه دیگر یک نفر از اعضای شورا حاضر شده بود. از سه نفر شرکت کننده دو نفر شافعی مذهب از غرب کشور و یک نفر حنفی مذهب از شرق کشور. جالب اینجاست کـه هیچیک ازاین سه نفر بـه مرگ طبیعی از دنیـا نرفتند! کـه در باب هفتم بـه آن خواهم پرداخت. مـی توان گفت سیـاست فشار و تهدید جمـهوری اسلامـی درون شکست نسبی شمس موفق بود.

در هر حال کنگره دوم توانست دو روز پیش بینی شده جلسات خود را برگزار کرده مصوبات و قطع نامـه ای داشته باشد. اطلاعات از این کنگره بسیـار محدود هست و منحصر بـه فایل صوتی سخنرانی های مفتی زاده درون جلسات آن کـه در مطلب بعدی خواهد آمد مـی باشد. 

مطلب سوم. آخرین سخنرانی های مفتی زاده

احمد مفتی چند نوبت درون کنگره دوم شمس درون روزهای پنجشنبه ۱۴ و جمعه ۱۵ مرداد ۱۳۶۱ سخنرانی کرده است. (۱۳۹) خلاصه ای از این سخنرانی‌ها درون چهار جلسه این کنگره ابحاث این مطلب را تشکیل مـی دهد. 

بحث اول. سخنرانی صبح پنجشنبه

[۱] مفتی زاده سخنرانی افتتاحیـه را بـه بحثی قرآنی اخلاقی درون تحلیل انواع خوف اختصاص داد، با این مقدمـه کـه جمـهوری اسلامـی اهل سنت را با اخراج از مشاغل دولتی، آزار و زندان تحت فشار قرار داده است. او پنـهان نمـی کند کـه متاسفانـه این فشارها حتی درون بسیـاری از اعضای شورای مرکزی سنت (شمس) هم کارگر افتاده، که تا آنجا کـه جمع قابل توجهی از اعضا نتوانستند یـا نخواستند شرکت کنند. او بین خوف کـه مـی تواند ریشـه عقلایی و موجه داشته باشد با جبن یـا ترسویی فرق مـی گذارد. واضح هست که بـه نظر وی عامل عدم شرکت برخی اعضای شورا متاسفانـه جبن بوده نـه خوف. مفتی زاده از شرکت کنندگان اعم از اعضای شورا و غیر آنـها تشکر مـی کند کـه خطر را تحمل کرده بـه خانـه وی آمده اند.

بحث دوم. سخنرانی عصر پنجشنبه

[۲] مفتی زاده توضیح مـی دهد کـه تا حوالی مـهر ۱۳۵۸ مـی پنداشت جمـهوری اسلامـی ایران مـی تواند مرکز انقلاب اسلامـی درون جهان باشد و به دغدغه های مسلمانان پاسخ دهد. با تجارب تلخ بعدی او این را بلندپروازی ارزیـابی کرده بـه این نتیجه رسیده هست که از جمـهوری اسلامـی با این قانون اساسی و مسئولانش منفعتی به منظور اسلام توقع نمـی رود. اکنون با منتفی شدن اصل عقلایی جلب منفعت (البته به منظور مردم و اسلام) حتما تنـها بـه فکر تحقق نیمـه دوم همان اصل عقلایی بود: دفع ضرر. جمـهوری اسلامـی بیمار است. قانون اساسی آن بـه صراحت قانون «حکومت اسلامـی» نیست، مسئولان آن نیز بـه جای خدمت بـه اسلام تنـها دنبال حفظ حکومت خود و ماندن درون قدرت هستند.

[۳] مـی پنداشتیم اهل سنت و اهل تشیع برادرند. شعارش را هم فراوان شنیدیم. اما درون عمل برایمان اثبات شد (خصوصا درون مباحثات طولانی مجلس خبرگان قانون اساسی)  کـه جمـهوری اسلامـی قصد برادری با اهل سنت ندارد، بلکه کمر بـه نابودی اهل سنت بسته و بجای برادری اهل خصومت است. درون چنین شرایطی تکلیفْ دفع چنین شری است،  بـه اینجا رسیدیم کـه کلاهمان را بگیریم باد نبرد. از جلب منفعت حکومت اسلامـی گذشتیم، چرا کـه خیـالبافاته بود، حالا فقط دنبال این هستیم کـه نگذاریم حذف و نابودمان کنند. این حکومت قدرت طلب بـه دنبال انحصار قدرت هست نـه حتی به منظور همـه اهل تشیع، یـا همـه روحانیون اهل تشیع، بلکه منحصرا به منظور بخشی از روحانیت حکومتی و پیروانشان. اگر زمانی این بیماری قدرت طلبی شفا پیدا کرد و در عمل بـه فکر اسلام افتادند، آن وقت ما هم برمـی گردیم بـه جلب منفعت. حالا فقط دنبال دفع شر هستیم.

[۴] این حکومت هر چه را درون محدوده قدرتش نمـی گنجد نابود مـی کند. مـهم این هست که همـه خاضع  تابع حکومت باشند و حرف و حدیثی علیـه خودشان نداشته باشند. اهل سنت بـه دلایل مذهبی و قومـی مورد رضایت اهل قدرت نیستند. چه قبل از انقلاب چه بعد از انقلاب حکومتها از ما اهل سنت کـه فارس هم نیستیم دل خوشی نداشته و ندارند. اما جمـهوری اسلامـی مزورانـه تر و خصمانـه تر با اهل سنت جبهه گیری کرده است. باور نداشتیم مـی خواهند نابودمان کنند. حالا بـه اینجا رسیده ایم کـه باید به منظور حفظ اهل سنت کاری کرد.

[۵] بله هنوز هم مـی گویم دین – اسلام – از جانب خدا آمده، اما مذهب – تسنن و تشیع – استنباط علما از کتاب و سنت است، هیچ مذهبی از جانب خدا نیـامده، لذا درون قرآن تکیـه بر اسلام هست نـه بر این و آن مذهب. وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ [روم ۳۱-۳۲، ترجمـه: و از مشرکان نباشید، ازانی کـه دین خود را پراکنده ساختند و به دسته‌ها و گروه‌ها تقسیم شدند! و (عجب اینکه) هر گروهی بـه آنچه نزد آنـهاست (دلبسته و) خوشحالند] تفرق شرک است. ما بـه اسلام و وحدت زیر نام اسلام و قرآن دعوت کردیم، شما بـه تفرقه و گروه گرایی مذهبی دعوت کردیم. حالا ما تفرقه افکن و وحدت هستیم یـا شما؟

[۶] خاطره ای برایتان تعریف کنم. درون یکی از جلسات نفس گیری کـه در مجلس خبرگان درون تابستان ۱۳۵۸ داشتم درون خلال یکی از جلسات خصوصی همـین آقای کـه الآن رئیس جمـهور هست با صراحت درون برابر برخی نمایندگان مجلس خبرگان گفت درون این مجلس هیچ قانونی با بـه رسمـیت شناختن حقوق متساوی به منظور سنّی و شیعی، امکان ندارد تصویب شود. با اینکه حرفش غلط بود اما از صراحتش خوشم آمد کـه برخلاف دیگران واقعیت را بی پرده و لاپوشانی بر زبان آورد. حالا همـین آقا لباس تقوی بر تن کرده دم از اتحاد مـی زند! مگر شما همان نیستی کـه مـی گفت امکان ندارد حقوق اهل سنت را بـه رسمـیت بشناسیم؟ اگر این آقا مقام مـهم ریـاست جمـهری را بـه دست نداشت نقل نمـی کردم، چرا کـه منـهای مقامش فرد قابل توجهی نیست. او دروغگو و مزور است. تنـها هم نیست. یکی دیگر از مسئولین هم همـین مفاد را گفته است. آن وقت متوجّه سوء نیّت بعضی از آقایـان [حکومتی] نسبت بـه اهل سنّت شدم.

بحث سوم. سخنرانی صبح جمعه

[۷] بعد از آن انقلاب باعظمت این حکومت قشری بنام جمـهوری اسلامـی بر سر کار آمد. جمـهوری اسلامـی جامعه اسلامـی بر اساس کتاب و سنت و شورا کـه تنـها راه مورد تایید اسلام درون حکومت داری هست نیست. درون عمل بـه تکلیف دفع شر و حفظ نفس، اهل سنت درون نخستین قدم حتما خودشان را پیدا مـی د، با هم آشنا مـی شدند، شورا تشکیل مـی دادند، این نـه شورای عالی به منظور تمام جهان اسلام است، نـه برخاسته از شورای محلی کـه هنوز امکان تشکیل شدنشان نبوده است، اسمش را گذاشتیم شورای مرکزی. این شورای مرکزی فقط نماینده اهل سنت ایران است. ما مثل جمـهوری اسلامـی خودخواه و نادان نیستیم کـه خود را نماینده تمام مسلمانان جهان معرفی کنیم. شما حتی نماینده تمام مسلمان ایران هم نیستید، اگر نماینده تمام شیعیـان ایران باشید، کـه آن هم نیستید! 

[۸] اسمش را گذاشتیم شورای مرکزی سنت، مـی شود شمس. امـیدوارم مثل شمس روشنی و گرما ببخشد. شمس شورای اولو الامر اهل سنت ایران است. کارش از دو زاویـه با کار مکتب قرآن تفاوت دارد. مکتب قرآن بـه دنبال کار زیربنایی حرکت اسلامـی و تعلیم و تربیت قرآنی درون کردستان است، اما شمس مسئولیتی عارضی و کاری روبنایی درون ایفای وظیفه اسلامـی درون سراسر ایران است. اگر ایراد بگیرید کـه شمس چنین و چنان است، هرچه داریم همـین است، ما علمای باسواد آگاه بـه مبانی دین، اهل تقوی کـه ضعیف و اهل سازش نباشند، و شـهامت و شجاعت داشته باشند، متاسفانـه زیـاد نداریم، هر چه هست ظاهر و باطن همـین است!

[۹] جمـهوری اسلامـی به منظور شکستن شمس هرچه درون توانش بود انجام داد، درون استان های اهل سنت جلسه گذاشت، همـه را دعوت کرد، خرج کرد، پلو خورشت داد، نمک گیر کرد، توصیـه کرد دنبال خائنین نروید (یعنی با امثال من نپرید!) از قطع حقوق ترسانیدشان. مرکز بزرگ ضداسلامـی درون سنندج چه ها کـه نکرد. بـه شما گزارش مـی دهم کوشیدیم زمـینی درون تهران فراهم کنیم بنایی مستقل به منظور شمس بسازیم کـه رفت و آمد برادران بـه آن آسان تر باشد. حکومت حاضر نشد برخلاف همـه وعده هایش زمـینی درون اختیـار اهل سنت قرار دهد که تا مرکزی به منظور خودشان داشته باشند. کوشش کردیم خودمان پول جمع کنیم، که تا کنون آن قدر نشده است. بعد هم آن قدر فشار آوردند که تا مجبور شدیم درون این منزل مـیزبان شما باشیم. ما را متهم مـی کنند کـه وابسته بـه طایف هستیم! اگر بـه عربستان و آمریکا وابسته بودیم نباید حداقل پولی داده بودند که تا برای شمس خرج کنیم!؟ چرا خلاف مـی گویید دروغگویـان روسیـاه؟!

[۱۰] اتهام دیگرشان وابستگی شمس بـه کشورهای اسلامـی و غیراسلامـی از طایف و غیرطایف.  عده ای از علمای سنت به منظور ملاقات با حاکمان شیعه رفته بودند، از جمله آقایـان خمـینی، منتظری. آقای منتظری گفت خود آقایـان (مولوی عبدالعزیز) بـه این امر اقرار کرده کـه از جاهایی کمک مـی گیرند. درون همان ایـامـی کـه برای تشکیل شمس کوشش مـی کردیم با مولوی عبدالعزیزدر مورد زمـینی کـه قرار بود بـه اهل سنت بدهند صحبت شده بود. مولوی گفته بود زمـین کافی نیست، حتما پول ساخت هم بدهید، چرا کـه ما نداریم. اگر ندهید مـی رویم از کشورهای مسلمان دیگر پول مـی گیریم، ولی دوست نداریم چنین کنیم. امام [خمـینی] گفته بود پول ساختش را هم خواهیم داد. فعلا زمـین را بگیرید. وقتی برایم گفت بـه مولوی گفتم ای کاش چنین نگفته بودید. مولوی گفت: من هم راضی نیستم از دول مسلمان منطقه پول بگیریم، تهدید کردم! گفتم شما بـه این سادگی مـی روید سراغ این آدمـهای مزور از قبیل آقای و چنین مـی گویید. اکثریت سران این حکومت فریبکار، مزور، منافق، دروغگو، متقلب و شیـاد هستند. این را حربه ای علیـه ما خواهند کرد. و همان اتهام اتفاق افتاد: اتهام وابستگی بـه طایف از جانب سران حکومت. احتمالا ریشـه این اتهام چنین است. اگر شمس یـا مولوی عبدالعزیز از عربستان پول گرفته بود، پنـهان مـی کرد، نـه اینکه آشکار بگوید. اما متاسفانـه این بهانـه را بـه دست شیـاطین داده بود که تا اینجا کـه افراد متقی از حکومت هم باور کرده بودند.

بحث چهارم. سخنرانی عصر جمعه

[۱۱] شمس آمده که تا با سه ستم بزرگ مبارزه کند: ستم طبقاتی، ستم ملی و ستم مذهبی. شمس و ما با این حکومت حرف داریم. اگر راست مـی گویند و وحدت طلب هستند، راه دارد، با شعار درست نمـی شود. رفع خصوصا ستم مذهبی و ملی. بدون این دو پرچانگی است. شورای عالی اسلامـی را تشکیل دهید. چرا از حضور علمای اهل سنت درون شورا واهمـه دارند؟ با زور وحدت درست نمـی شود. وحدت اسلامـی با زور و پول و تزویر درست نمـی شود. دانشمندان هر دو فرقه بنشینند و اختلافات را بر اساس کتاب خدا حل کنند. درون فریقین احادیث جعلی فراوان است، درون این موارد هم باز مراجعه بـه کتاب تکلیف است. سنت یعنی روش دوران پیـامبر، خلفای راشدین از جمله زمان حضرت علی و شش ماهه حضرت حسن. ما همـه را جزء سنت مـی دانیم و باور داریم. شورایی از علمای فریقین با مرجعیت کتاب و سنت.  

[۱۲] اگر این طریقه را نمـی پذیرید درون رادیو تلویزیون هم حاضر بـه مباحثه نیستند، من حاضرم درون نماز جمعه هر شـهر از اهل تشیع بـه انتخاب حکومت مباحثه کنم. درون مسجد مولوی دین محمد امام جمعه متقی و باسواد سراوان یک مزدور حکومتی را آورده اند به منظور ستایش از جمـهوری اسلامـی. مولوی بـه این مزدور پاسخ داده، از حد منطقی گذر کرده و حین عصبانیت بـه شخص خمـینی توهین کرده است. (۱۴۰) واضح هست که توهین بـه عقاید مذهب اهل تشیع از جانب ما اهل سنت محکوم است. اورا چند ماه هست دستگیر کرده اند و از او خبری نیست.

در اوایل انقلاب درون قضایـای زندان سنندج نامـه ای نوشتیم با استناد بـه سنتی از عمربن خطاب، علی بن ابی طالب و عمر بن عبدالعزیز. جزای اسلامـی این هست که خمـینی هم بـه مولوی همان فحشـها را بدهد. درون زمان عمر بن عبدالعزیز فردی درون عراق بـه وی فحش داد. او را دستگیر د، پرسیدند اعدامش کنیم یـا نـه؟ پاسخ مـی دهد کـه فورا آزادش کنید. اگر اعدام کنید حاکم را بـه قصاص اعدام مـی کنم. من فقط حق مقابله بـه مثل (جزاء سیئة سیئة مثلها [شوری ۴۰]) یـا عفو دارم، و عفو مـی کنم. این روش اسلام است. اگر مولوی دین محمد بـه رئیس حکومت یـا عالم شیعی فحش داده حداقل مثل عمر بن عبدالعزیز رفتار کنید. زندان را از کجا آورده اید؟ آن وقت ادعای برادری هم مـی کنند! خمـینی و دین محمد، این هست مساوات و برادری!

 [۱۳] شما بـه سران اسلام، سران مـهاجرین و انصار اهانت مـی کنید ما چیزی نمـی گوئیم، اما یک عالم سنی بـه یک عالم شیعی – خمـینی – اهانتی کرده او را بازداشت کرده اید. هزاران مثل خمـینی درون مقابل امثال عمر [بن عبدالعزیز] قابل ذکر نیست! آیـا این هست برادریتان؟ روسیـاها، بی شرفها، دروغگوها، بی حیـاها! که تا حالا نگفته ایم ما برحقیم و دیگران باطل. گفته ام و مـی گویم هرگز جدال مذهبی و تفاخر مذهبی نکنید. جنگ مذهبی نکنید. بـه سران حکومت اعتراض مـی کنیم نـه چون شیعه هستند، چون قلدری و زورگویی مـی کنند. ادعای برادری و وحدت طلبی از یک سو و اتهام تفرقه اندازی بـه ما اهل سنت از سوی دیگر با هم نمـی سازد.

[۱۴] ماموران حکومتی از ما اهل سنت مـی خواهند شعار «مرگ بر ضد ولایت فقیـه» بدهید. ضد ولایت فقیـه یعنی چه؟ تشیع با ولایت فقیـه سازگار هست چون بـه امامت فردی قائل هستند. اما اهل سنت بـه ولایت شورا قائلند نـه حکومت فرد، ضد ولایت فرد هستند. قرآن حکومت شورا گفته نـه فرد. این شعار «مرگ بر ضد ولایت فقیـه» یعنی مرگ بر اهل سنت. نمـی شود اهل سنت را وادار کنید کـه بگویند مرگ بر خودمان و مرگ بر مذهبمان. برخی ماموران مـی گویند: هرکه نگوید مرگ بر ضد ولایت فقیـه منافق است.

[۱۵] آن وقت بـه ما مـی گویند تفرقه انداز. خودشان با بی حیـایی و روسیـاهی و پررویی تفرقه مـی اندازید آن وقت شعار وحدت سرمـی دهند. مـی خواهند استخدام کنند مـی گویند مستخدم حتما معتقد ولایت فقیـه باشد، یـا به منظور ادامـه تحصیل درون دانشگاه کتبا التزام مـی گیرند کـه معتقد بـه ولایت فقیـه باشد. این فقط روش مارکسیستها درون روسیـه و حکومتهای دیکتاتوری هست که هر تابع مرام حکومتی نباشد او را استخدام نمـی کنند. حکومت فردی حکومت شاهنشاهی هست چه اسمش ولایت فقیـه باشد چه حکومت پهلوی. حکومت فردی مورد تایید اهل سنت نیست.  ما حاضر بـه مباهله هستیم. شما تفرقه انداز هستید و منافقانـه شعار وحدت مـی دهید و ما را بـه تفرقه متهم مـی کنید.

[۱۶] سخن اول با حکومت بود. سخن دوم: سخنی با ملاهای دولتی و دین فروش: إنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللَّـهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَـٰئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّـهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ [بقره ۱۷۴:انی کـه کتمان مـی‌کنند آنچه را خدا از کتاب نازل کرده، و آن را بـه بهای کمـی مـی‌فروشند، آنـها جز آتش چیزی نمـی‌خورند؛ (و هدایـا و اموالی کـه از این رهگذر بـه دست مـی‌آورند، درون حقیقت آتش سوزانی است.) و خداوند، روز قیـامت، با آنـها سخن نمـی‌گوید؛ و آنان را پاکیزه نمـی‌کند؛ و برای آنـها عذاب دردناکی است] دارید با دین معامله مـی کنید. آتش مـی خورید و خبر ندارید!

[۱۷]  به خدا قسم جنایـاتی کـه این حکومت بـه نام اسلام مرتکب شده درون پنجاه سال حکومت ننگین پهلوی بـه این اندازه اتفاق نیفتاده است. بـه آنچه مـی گویم پاسخگو هستم و حاضرم مباهله کنم. این همـه نامـه نوشتیم اعتراض کردیم یک تکان نخوردند. خدا عالَم اسلام را از شر این نامسلمانـها حفظ کند. این ضد اسلام هست اسلام نیست. البته شیعه شعبه ای از اسلام است، کافر نیستند. اما حاضرم اثبات کنم این حکومت اسلامـی نیست. نترسید، مایوس نشوید، فریب نخورید. حرکت درون مسیر این حکومت حرکت درون مسیر شیطان هست نـه حرکت درون مسیر الله. اگر مسلمانی، شیعه یـا سنی، فریب این حکومت نخور، این راه بـه کعبه نیست، بـه ترکستان است. (۱۴۰)

بررسی: مفتی زاده درون این دو روز بـه نکات متعددی اشاره کرده است.

اولا درون تشریح فرق خوف و جبن دلخوری خود را از عدم حضور معنی دار نزدیک سه چهارم اعضای شورای مرکزی شمس پنـهان نمـی کند، اما کلمـه ای علیـه غائبان قاصر یـا مقصر بر زبان نمـی آورد. نکته تازه این هست که مفتی زاده درون ماههای نخست جمـهوری اسلامـی بـه دنبالب  منفعتی ازاین نظام به منظور اسلام و مسلمانان بوده است: ایران بـه عنوان مرکز انقلاب اسلامـی جهان اما با گذشت چند ماه متوجه مـی شود کـه این خیـالبافی بیش نیست و از نظام با قانون اساسی و مسئولانش جز «دفع ضرر» نباید انتظاری داشت. اهل سنت حتما کلاهشان را بچسبند کـه باد نبرد و حذف نشوند.

ثانیـا اسلام دین خدایی است، اما مذاهب چه سنی چه شیعه استنباط بشری از کتاب و سنت. ما بـه اسلام و قرآن و وحدت دعوت کردیم، زمامداران جمـهوری اسلامـی بـه تشیع. حالا ما شده ایم تفرقه افکن و آنـها وحدت طلب. بـه نظر وی جمـهوری اسلامـی کمر بـه نابودی اهل سنت بسته هست و نظام سودایی جز حفظ قدرت و حکومت ندارند. جمـهوری اسلامـی هر جریـانی کـه تابع و خاضع قدرتش نباشد تحمل نمـی کند. اهل سنت ایران کـه نـه شیعه اند نـه فارس چه قبل از انقلاب چه بعد از انقلاب مغضوب حکومتهای مرکزی بوده اند. 

ثالثا درون اواسط سال ۱۳۵۸ کـه مفتی زاده درون مجلس خبرگان درون تهران هست از علی عضو شورای انقلاب صریحا مـی شنود «در این مجلس هیچ قانونی با شناختن حقوق متساوی به منظور سنّی و شیعی، امکان ندارد تصویب شود». بعد بـه عنوان امام جمعه تهران [در اواخر فروردین ۱۳۶۰] دم از اتحاد شیعه و سنی مـی زند و موسسان شمس را بـه اجرای توطئه کنفرانس طائف و تفرقه درون امت متهم مـی کند. مفتی زاده مـی گوید اگر این فرد دروغگو و مزور الآن رئیس جمـهور نبود، این را نقل نمـی کردم چرا منـهای مقامش فرد قابل توجهی نیست.  

رابعا ما قبلا بـه دنبال شورای عالی اسلامـی به منظور کل امت اسلام بودیم، حالا تنـها بـه دنبال شورای اولو الامر اهل سنت ایران هستیم. ما علمای باسواد آگاه بـه زمانـه شجاع کم داریم. جمـهوری اسلامـی به منظور درهم شکستن شمس هرچه درون توان داشت انجام داد از تطمـیع و تهدید. ما را متهم مـی کنند کـه شعبه کنفرانس طائف هستیم. ما حتی پول نداریم خرج راه شرکت کنندگان را بپردازیم! این افترایی بیش نیست.

خامسا یکی از ریشـه های افترای شمس بـه وابستگی بـه طائف ممکن هست این باشد کـه مولوی عبدالعزیز کـه از قبل از انقلاببه دنبال تاسیس مسجد اهل سنت درون پایتخت بوده، بالاخره مجوز واگذاری زمـین را از آقی خمـینی [در زمستان ۱۳۵۸] مـی گیرد. او به منظور تهدید مسئولان نظام مـی گوید اگر پول ساخت مسجد را ندهید از دیگر دول مسلمان مـی گیریم. آنـها این را حمل بر این مـی کنند کـه اهل سنت ایران با امثال عربستان سر و سری دارند. درون حالی اگر چنین بود بـه این سادگی مولوی بر زبان نمـی آورد. بـه نظر مفتی زاده مولوی اشتباه کرده چنین گفته است.

سادسا رعایت احترام صحابه از خلفای راشدین، عشره مبشره و امـهات مومنین به منظور اهل سنت نشانـه رعایت شعائر دینی است. اهانت و سب و لعن آنـها درون حکم اهانت بـه مقدسات است. اهل سنت بارها از سبّ و لعن و اهانت بـه بزرگان خود توسط برخی متعصبان تندرو شیعه نالیده اند. بند دهم اساس‌نامـه شمس این بود «اقداماتی درون جهت سد باب نمودن اهانت بـه بزرگان اسلام و گنجانيدن آن درون قانون اساسی». از منظر مفتی زاده جمـهوری اسلامـی «عملا» (نـه درون شعار) اقدامـی به منظور پایـان بـه این روش ضداسلامـی انجام نداده است. او مـی گوید یک عالم سنی (مولوی نظر محمد درون مسجد سراوان) بـه یک عالم شیعه (آقای خمـینی) اهانت کرده بلافاصله دستگیر شده، اما اهل سنت بام که تا شام شنونده اهانت بـه بزرگان خود از صحابه پیـامبرند، اهانت کنندگان آزادند، و اگر اهل سنت بـه اهانت کنندگان اعتراض کنند متهم بـه تفرقه اندازی و نقض وحدت مـی شوند! اشکال او درون مورد سبّ و لعن بزرگان اهل سنت کاملا وارد است. اهانت و سبّ و لعن بزرگان اهل سنت از جانب شیعیـان جایز نیست. (۱۴۱) و متاسفانـه که تا کنون این فعل ضداخلاقی بـه عنوان جرم تعریف نشده است.

سابعا درون نقد اینکه اهل سنت طالب حکومت شورایی هست و اهل تشیع بـه دنبال حکومت فردی ولایت فقیـه و اشکالات شعار مرگ بر ولایت فقیـه، و اعتقاد بـه ولایت فقیـه ملاک گزینش و استخدام درون جمـهموری اسلامـی درون باب قبل بـه تفصیل بحث شد.

ثامنا مفتی زاده بـه روحانیون اهل سنت کـه چه قبل از انقلاب چه بعد از انقلاب دین و دنیـای خود را بـه حکومتها فروخته اند بشدت حمله مـی کند. درون انتها سوگند یـاد مـی کند کـه  جنایـاتی کـه این حکومت بـه نام اسلام مرتکب شده درون پنجاه سال حکومت ننگین پهلوی بـه این اندازه اتفاق نیفتاده بود. گلایـه مـی کند کـه این همـه نامـه نوشتیم و اعتراض کردیم یک تکان نخوردند. دعا مـی کند کـه خدا عالَم اسلام را از شر این نامسلمانـها حفظ کند. این حکومت ضد اسلام است، اسلام نیست. البته شیعه شعبه ای از اسلام است، کافر نیستند. فریب نخورید. حرکت درون مسیر این حکومت حرکت درون مسیر شیطان هست نـه حرکت درون مسیر الله.  

تاسعا آیـا این سخنرانی بهانـه دستگیری سه هفته بعد مفتی زاده بوده است؟ محتمل است. درون نقد این سخنرانی مفتی زاده مـی توان گفت لحن وکلمات بکارگرفته درون این سخنرانی تند و بدور از زبان لیّن این فقیـه شافعی بوده است. او بعد از ارسال نامـه های انتقادی کـه علی الاغلب بی جواب  ماندند و عدم همراهی اکثر روحانیون شورای مرکزی شمس تکلیفی جز صبر و استقامت و تعلیم و تربیت اسلامـی مردم نداشت. اینگونـه سخنرانی های انتحاری جز پایـان تلخ زندان و شکنجه  چه نتیجه ای مـی توانست داشته باشد؟ انگار مفتی زاده به منظور حبس و زجر بی تابی مـی کرد! البته اگر حکومت صدر اسلام بود و خلفای راشدین نقد حاکمـیت مجازات زندان نداشت، کلمات تند پاسخش مـی گرفت. اما جمـهوری اسلامـی فرقی با دیگر حکومتهای استبدادی نداشت. و مفتی زاده این را بـه خوبی درک کرده بود. 

مطلب چهارم. قطعنامـه کنگره دوم

متن کامل قطع‌نامـه کنگره دوم شمس بـه شرح زیر است:

«بسم الله الرحمن الرحیم. دعوت کاکه احمد مفتی زاده از مسلمانان دلسوز و متعهد مناطق سنی نشین ایران به منظور شرکت درون نشستی درون کرماشان تحت عنوان سالگرد شمس (شورای مرکزی سنت) ما بـه خاطر ادای دین شرعی خود و همچنین تجلیل و قدردانی از زحمات طولانی و گرانمایـه ایشان درون جهت وحدت امت اسلامـی واحیـای سنت راستین محمدی – کـه در زیر غباری از جهل و ابهام قرون و دستکاری و فریب چندین قرنـه حکومتهای غیراسلامـی از امویـان که تا صفویـان و از صفویـان که تا کنون فرو رفته هست – و همچنین پشتیبانی از اقدامات ایشان درون این زمـینـه ها بدین دعوت لبیک گفتیم و در روزهای ۱۴ و ۱۵ مرداد درون محیطی گرم و صمـیمانـه – کـه امـیدبخش شکسته شدن سدهای حکومت استبداد درون برابر همبستگی مردم و نوید دهنده غلبه بر تضییقاتی هست که زورگویـان همـیشـه علیـه دین خدا ایجاد کرده اند گردآمدیم.

گردآمدیم که تا در عمل بـه یگانگی خدای تبارک و تعالی و جریـان مشیت مطلق او درون هستی إقرار کنیم، و بر رسالت رسولش صلی الله علیـه و آله و سلم گواهی دهیم و بر بیعتمان درون تبعیت از سنت مبارک ایشان مـهر تاییدی دیگر زنیم، که تا مشمول بشارت قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّـهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّـهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ [آل عمران ۳۱: بگو: اگر خدا را دوست مـی‌دارید، از من پیروی کنید! که تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد؛ و گناهانتان را ببخشد] شویم کـه وَاللَّـهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ [و خدا آمرزنده مـهربان است].

گردآمدیم کـه به ندای وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ [آل عمران ۱۰۴: حتما از مـیان شما، جمعی دعوت بـه نیکی، و امر بـه معروف و نـهی از منکر کنند! و آنـها همان رستگارانند] پاسخی دیگر دهیم، و در مسیر این جهاد پرمشقت از نیروی لایزال الهی استعانت جوئیم که تا لومة لائم [مائده ۵۴: ملامت ملامتگر] و خشیت از ظالم از راهمان بازندارد کـه الله ولی المؤمنین و اللَّـهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّور [بقره ۲۵۷: خداوند، ولی و سرپرستانی هست که ایمان آورده‌اند؛ آنـها را از ظلمتها، بـه سوی نور بیرون مـی‌برد].

گردآمدیم که تا در سالگرد شورای مرکزی سنت، ضمن تایید دوباره اه مـهم و حیـاتی آن که تا تحققشان مـهر بطلانی بر پیشانی شوراهای فرمایشی حکومتی مانند شورای روحانیت مبارز! و سمـینارهای فرمایشی آنچنانی وحدت شیعی و سنی بزنیم و شرکت کنندگان درون این قبیل محافل را از يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ وَاللَّـهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ [آل عمران ۳۰: روزی کـه هر، آنچه را از کار نیک انجام داده، حاضر مـی‌بیند؛ و آرزو مـی‌کند مـیان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانیِ زیـادی باشد. خداوند شما را از (نافرمانی) خودش، برحذر مـی‌دارد؛ و (در عین حال،) خدا نسبت بـه همـه بندگان، مـهربان است] بهراسانیم و بگوئیم کـه تنـها راه تحقق صمـیمانـه و جدی وحدت شیعی و سنی تشکیل مجامعی هست با حضور طرفین و نیـازی بـه گفتن نیست کـه تنـها مرجعه صلاحیتدار از طرف اهل سنت به منظور شرکت درون آن مجمع شورای مرکزی سنت خواهد بود ولاغیر.

واینک انتظارات خود را جهت پی گیری بـه شورای سنت اعلام مـی داریم:

۱. کوشش جدی به منظور تحقق مفاد قطع‌نامـه شمس درون گردهمایی سال گذشته.

۲. تشکیل مرتب اجتماعات عمومـی سالانـه (مجمع عمومـی) اگاهان و دلسوزان اهل سنت ایران، بـه خاطر آشنائی بیشتر با همدیگر و ایجاد و تحکیم رابطه الفت و اخوت اسلامـی.

۳. رساندن پیـام دادخواهی و صدای آزادی طلبی اهل سنت ایران بـه مسلمانان متعهد و دلسوز و حرکتهای اسلامـی جهان و آماده زمـینـه تفاهم و همکاری برادرانـه اسلامـی مابین دو فرقه شیعی و سنی بر اساس موازین دینی.

۴. تلاش مستمر و پیگیر به منظور زنده شورای اسلامـی درون سطح جهانی بوسیله تمسک بـه موازین کتاب و سنت کـه این امر تنـها وسیله عملی احیـای امت واحده مـی باشد.

۵. جدیت هرچه بیشتر درون عملی شدن بعضی از مواد قطعنامـه پارسال از قبیل تلاش به منظور رفع ستمـهای مذهبی و ملی و طبقاتی درون سراسر ایران، و ساختن مرکزی درون تهران و تشکیل شوراهای منطقه ای تابع شورای مرکزی سنت بـه منظور برقراری روابط گرم برادرانـه بین مسلمانان مناطق مختلف اهل سنت و ایجاد تسهیلات درون أمور مشترک این مسلمانان.

۶. تشکیل هیـاتی اجرایی زیر نظر شمس به منظور انجام کارهای مختلف اجرایی و ایجاد رابطه مابین شوراهای منطقه ای.

۷. استخراج و تنظیم سیستم تفکر دینی درون مجموعه ای هماهنگ و منسجم و تعلیم ان بـه معلمـین تعلیمات دینی درون سطوح مختلف.

۸. تلاش درون جهت استفاده از معلمان آگاه و دلسوز اهل سنت درون مدارس به منظور تعلیم و تدریس تعلیمات دینی و جلوگیری از سپردن این دروس درون مناطق مذکور بـه معلمان شیعی و هر معلمـی کـه نسبت بـه موازین مذهبی ما آگاه و متعهد نباشد.

۹. تدوین و تنظیم مجموعه ای از مسائل فقهی مورد نیـاز مسلمانان اهل سنت.

۱۰. اقدام شورا جهت پاسخگویی بـه شبهه افکنی‌های حکومت درون مسائل مذهبی، و توهین بـه شخصیتهای بزرگ دینی از سابقین مـهاجرین و انصار کـه قرآن مسلمانی دیگران را منوط بـه پیروی درست از آنان و مشروط بـه محبت و خیرخواهی نسبت بـه ایشان مـی سازد.

۱۱. تلاش دائم شورا درون جهت افشاگری عالم نمایـان خودفروخته مناطق اهل سنت و شناساندن این چهره های دین فروش بـه مردم.

۱۲. تعقیب مسئله اخراج نابحق و ظالمانـه کارمندان اهل سنت که تا احقاق حق کامل آنان، تلاش به منظور حذف معیـارهای مخالف موازین مذهب سنت و جماعت درون استخدام إدارات از جمله اعتقاد بـه ولایت فقیـه و فراهم آوردن زمـینـه اقتصادی تامـین معیشت کارمندان اخراجی.

۱۳. جلوگیری از تشکیل اردوهای دانش آموزی کـه عاملی هست برای شستشوی مغزی نوجوانان دانش آموز و احتمالا دچار شدن بـه اختلالاتی درون تربیت و بینش مذهبی.

۱۴. کلیـه محاکمات و کارهای قضائی دادگاههای سراسر ایران طبق موازین اسلامـی و علنی باشد، و در موارد پیروان سنت نبوی آراء فقهی مورد قبول آنان رعایت شود، و رسیدگی و صدور احکام از طرف افراد ذی صلاح تابع مذهب متهم صورت گیرد؛ و همچنین متهمـین بـه معیـارهای هریک از مذاهب اسلامـی حق دفاع از خود داشته باشند.

۱۵. اخطار شدید بـه حکومت به منظور آزاد نمودن شماره حساب بانکی بسته شده شورای مرکزی سنت.

۱۶. منع حکومت از دخالت نابجا درون عبادات و مراسم دینی اهل سنت از جمله نصب ائمـه جمعه حکومتی کـه به دلیل عدم اهلیت این قبیل افراد نما با عظمت جمعه درون بسیـاری از شـهرها بـه حالت شبه تعطیل افتاده است.

۱۷. ما گردآمدگان دومـین اجتماع عمومـی شمس قاطعانـه از شما انتظار داریم که تا از مسئولان حکومتی بخواهید کـه از روش ارعاب، تهدید، تبعید، اخراج و بازداشت مسلمانان متعهدی کـه به خودفروشی و خیـانت بـه مذهب پیروی از سنت حضرت رسول (ص) تن نمـی دهند و تسلیم سیـاست محو و نابود اهل سنت نمـی شوند، دست بردارند، و به خصوص تمامانی را کـه به همـین دلیل بازداشت کرده اند (از جمله جناب مولوی دین محمد امام جمعه مردمـی سراوان) هرچه زودتر آزاد سازند.

والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته» ( ۱۴۲)

بررسی:

أولا با توجه بـه غیبت حدود سه چهارم اعضای شورای مرکزی شمس کنگره دوم نمـی توانست مصوبه ای داشته باشد. قطع نامـه شرکت کنندگان درون رتبه پائیین تری است. اگر چه تعداد شرکت کنندگان کنگره دوم حدود دو برابر شرکت کنندگان کنگره اول بود، اما بـه دلیل غیبت چهرهای شاخص و عدم تنوع قومـی و مذهبی و چهره های شاخص قطع‌نامـه از اعتبار بالایی برخوردار نیست.

ثانیـا محتوای قطع‌نامـه نیز علی االاغلب تکرار نامـه های انتقادی شمس بـه مقامات است. گویی بـه دلیل عدم عمل حاکمـیت بـه مطالبات اهل سنت شمس حرف تازه ای جز تکرار مکرر همان مطالبات ندارد.

ثالثا اکثر قریب بـه اتفاق این مطالبات فرهنگی و مذهبی است. این مطالبات مدنی، مسالمت جویـانـه و نجیبانـه هست و سقف آن «رساندن پیـام دادخواهی و صدای آزادی طلبی اهل سنت ایران بـه مسلمانان متعهد و دلسوز و حرکتهای اسلامـی جهان» است. شمس بـه دنبال اقدام مسلحانـه و تجزیـه طلبی و روشـهای خشونت آمـیز نبوده است.

رابعا کلیـه مطالبات فوق الذکر درون صورت اجرای کامل قانون اساسی جمـهوری اسلامـی قابل تحقق بود. متاسفانـه شمس همچون گذشته هرگز بـه أصول قانون اساسی به منظور پیگیری مطالبات برحق خود استناد نکرده هست و این ضعف کوچکی نیست. شمس مـی پنداشته تنـها با استناد بـه کتاب و سنت جامعه قابل اداره هست و نیـازی بـه داشتن قانون عرفی نیست!

خامسا همان گونـه کـه در مطلب قبلی گذشت، توهین بـه چهره های مورد احترام اهل سنت کاملا مردود است، هر چند نقد محترمانـه شخصیتهای صدر اسلام وظیفه ای اخلاقی و دینی است. اما اینکه «قرآن مسلمانی دیگران را منوط بـه پیروی درست از شخصیتهای بزرگ دینی از سابقین مـهاجرین و انصار و مشروط بـه محبت و خیرخواهی نسبت بـه ایشان مـی سازد» سخنی ناتمام و مخدوش است. آیـه مورد اشاره بـه قرار زیر است: وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللَّـهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ [توبه ۱۰۰: پیشگامان نخستین از مـهاجرین و انصار، وانی کـه به نیکی از آنـها پیروی د، خداوند از آنـها خشنود گشت، و آنـها (نیز) از او خشنود شدند؛ و باغهایی از بهشت به منظور آنان فراهم ساخته، کـه نـهرها از زیر درختانش جاری است؛ جاودانـه درون آن خواهند ماند؛ و این هست پیروزی بزرگ].

واضح هست که  کلیـه وعده های پاداش قرآن بدون استثنا مقید بـه ایمان و عمل صالح است، چرا کـه والله لایجب الظالمـین (آل عمران ۵۷) والله لایـهدی القوم الفاسقین (توبه ۸۰). نفس هم عصری با پیـامبر کفایت نمـی کند، مـهم استمرار تبعیت عملی از تعالیم قرآن و سنت پیـامبر است. صحابه ای کـه مرتکب معصیت کبیره شده، قتل نفس محترمـه کرده، هتک ناموس مسلمـه نموده، درون أمثال جمل و صفین شق العصای مسلمـین کرده باشد کجا خداوند مسلمانی را منوط و مشروط بـه محبت و خیرخواهی آنان کرده است؟! هذا بهتان عظیم! (نور ۱۶) ای کاش نویسندگان این قطع‌نامـه آیـه تطهیر (أحزاب ۳۳) درون کنار حدیث متواتر غدیر خم (۱۴۳) و «متن اصلی» حدیث ثقلین منقول درون صحاح خود (۱۴۴) را درون نظر مـی گرفتند.

باب هفتم. سرانجام شمس

این باب مروری اجمالی بـه سرنوشت اعضای شورای مرکزی اهل سنت (شمس) و فعالیتهای شمس بعد از ۱۳۶۱ طی دو مطلب بـه شرح زیر است: سرانجام اعضای شورا و مطالبات شمس.

 

مطلب اول. حذف فیزیکی اعضای گنگره دوم شمس

اعضای شورا با دو سرنوشت متفاوت مواجه شدند همـه اعضای گنگره دوم شمس حذف فیزیکی شدند و اکثر اعضایی کـه به توصیـه جمـهوری اسلامـی درون کنگره دوم حاضر نشدند بـه مرگ طبیعی از دنیـا رفتند. درون این بحث بـه سرنوشت ماموستا ناصر سبحانی و مولوی عبدالملک ملازاده بـه اجمال اشاره مـی شود. سرنوشت کاکه احمد مفتی زاده کـه موضوع اصلی این تحقیق هست در دو فصل بعدی بررسی خواهد شد.

بحث اول. اعدام ناصر سبحانی

 ناصر سبحانی (متولد مـهر ۱۳۳۰ پاوه) از علمای مبارز اهل سنت، ابتدا از پیروان مکتب قرآن مفتی زاده و از ۱۳۵۹ از رهبران اخوان المسلمـین ایران درون کردستان بوده است. سبحانی از اعضای فعال شورای مرکزی سنت (شمس) درون هر دو کنگره آن بود. بعد از صدور حکم دستگیری اعضای شورای مرکزی کنگره دوم شمس سبحانی مخفی شد و فعالیتهای دینی مسالمت آمـیز خود را درون پاکستان و ترکیـه ادامـه داد. سبحانی پیرو مدرسه اصلاحی محمد عبده بود و عقایدش را صرفا از قرآن و احادیث متواتر (که تعدادشان بسیـار اندک است) اخذ مـی کرد. از آثار عبدالاعلی مودودی بسیـار متاثر بود. (۱۴۵) سبحانی درون زمره پرتالیف ترین اعضای شمس بوده است.    

سبحانی از جمله سفری بـه پاکستان داشته و در آنجا با بعضی از شخصیت های اسلامـی دیدار کرده و از ظلمـی کـه بر اهل سنت رفته، خصوصا مفتی زاده سخن گفته است. بعد از هفت سال زندگی مخفی بالاخره درون خردادماه ۱۳۶۸ ناصر سبحانی درون منزل فاروق فرساد درون سنندج دستگیر شد و بعد از اعدام درون قبرستانی بـه نام لعنت آباد درون شـهرستان قروه بدون اطلاع و حضور خانواده بـه خاک سپرده شد. کاکه فاروق فرساد (متولد ۱۳۴۰) عضو شورای افتاء و قضاوت مکتب قرآن نیز درون بهمن ۱۳۷۴ درون زمان تبعید درون اردبیل درون ماجرای «قتلهای زنجیره ای» بـه روش تزریق بـه قتل رسید. (۱۴۶)

بنا بر نوشته نجیبه سبحانی کاکه ناصر: «حکم اعدام پدرم را [محمد محمدی] ری‌شـهری امضا کرده بود. دو روز مانده بـه نو شدن سال، پدرم اعدام مـی‌شود [۲۸ اسفند ۱۳۶۸]. خانواده‌ام کـه در مدت دستگیری پدرم (تاریخ دستگیری ١۸/٣/١٣۶۸) هیچ ملاقاتی با او نداشتند، از این موضوع بی‌خبر بودند و همچنان منتظر اجازه ملاقات. یک ماه‌ و نیم بعد از اعدامش (أواسط اردیبهشت ۱۳۶۹] با عمویم تماس مـی‌گیرند و از او مـی‌خواهند کـه به دادستانی سنندج برود. خبر [اعدام ناصر سبحانی] را بـه عمویم مـی‌دهند و وسایل پدرم را بـه عمویم بعد مـی‌دهند و همان جا بـه عمویم اخطار مـی‌دهند کـه اجازه برگزاری مراسم ختم را ندارید! خودشان بـه دلخواه خودشان پدرم را درون قروه دفن کرده بودند. بعد از این اتفاق، ٢۵ نفر از دوستان، نزدیکان و همفکران پدرم مـی‌روند پیش ری شـهری که تا به اجرای این حکم اعتراض کنند. یکی از افراد حاضر درون جمع بـه ری شـهری گفته بود: ناصر سبحانی سلاح دستش نگرفت. هیچ شاخه نظامـی نداشت و در سخنرانی‌هایش کـه در موضوعات مختلف نظریـه ارائه داده بود، توهینی بـه هیچ مقام و مقدسات مذهبی شما نکرده بود. به منظور چه او را اعدام کردید؟ ری شـهری درون جواب ایشان گفته بود: «بله، ناصر سبحانی حتی یک تپانچه هم به منظور دفاع از خودش نداشت، اما اسلحه ایشان برنده‌تر از هر اسلحه نظامـی بود. اسلحه او قلمـی بود درون دستش. بشکند قلمش کـه آن را شکستیم!» (۱۴۷)  

سعدی قریشی بیـاد مـی آورد کـه در عید فطر سال ۱۳۶۹ این خبر را درون مسجد هنگام نماز شنیده است. گفته مـی شود ناصر سبحانی عقاید شیعیـان را شرک آمـیز مـی پنداشت و آقای خمـینی را تکفیر مـی کرد. این نظرات را درون زندان هم بـه صراحت اعلام کرده بود و به همـین خاطر (تکفیر خمـینی) او را اعدام د. (۱۴۸) والله عالم. محمدی ری شـهری درون آن زمان دادستان دادگاه ویژه روحانیت بوده است. سبحانی درون طول زندان ممنوع الملاقات بوده، از داشتن وکیل محروم بوده، دادگاهش غیرعلنی برگزار شده، جنازه اش بدون اطلاع خانواده دفن شده، بـه خانواده اجازه برگزاری مراسم ترحیم نداده اند. جرائم و مستندات اعدام وی که تا کنون اعلام نشده است. (۱۴۹) 

بحث دوم. ترور عبدالملک ملازاده‌

عبدالملک ملازاده فرزند مولوی عبدالعزیز ملازاده رهبر مسلمانان اهل سنت شرق کشور درون دهه شصت متولد ۱۳۲۸ درون روستای حیط سرباز از توابع ایرانشـهر بوده است. بـه ترتیب درون حوزه علمـیه زاهدان، حوزه علمـیه دارالعلوم کراچی، و دانشکده دعوت و أصول دین دانشگاه اسلامـی مدینـه تحصیل کرده است. درون حزب اتحاد مسلمـین کـه توسط پدرش درون سال ۱۳۵۷ تاسیس شده بود فعالیت مـی کرد. بعد از انقلاب درون کنار فعالیتهای گسترده دینی بـه عنوان دبیر بینش اسلامـی درون دبیرستانـهای زاهدان مشغول بـه کار شد. به منظور مبارزه با بینش الحادی گروههای کمونیستی، سازماندهی نسل جوان و دفاع از حقوق اهل سنت از جمله موسسین «سازمان اسلامـی محمدی اهل سنت» درون بلوچستان بود، کـه نشریـه ای بنام «تابشی از اسلام» از اقدامات آن بود. با انتشار دومـین شماره این نشریـه سازمان مذکور توسط نظام منحل شد!

عبدالملک از ابتدای تاسیس شمس بـه همکاری نزدیک با مفتی زاده پرداخت و به عنوان عضورای شورای مرکزی سنت انتخاب شد. او تنـها عضو شورای مرکزی از مسلمانان حنفی مذهب شرق کشور بود کـه علیرغم فشار فراوان جمـهوری اسلامـی درون کنگره دوم شمس درون کرمانشاه درون نیمـه مرداد ۱۳۶۱ شرکت کرد و در مجمع عمومـی این کنگره درون بعد از ظهر پنجشنبه ۱۴ مرداد ۱۳۶۱ سخنرانی نمود. بعد از بازگشت عبدالملک بـه زاهدان درون شـهریور ۱۳۶۱ وی همانند مفتی زاده دستگیر شد. شش ماه را درون زندان گذرانید و أواخر سال ۱۳۶۱ از زندان آزاد شد. فعالیتهای دینی و اجتماعی عبدالملک بعد از زندان ادامـه یـافت. حضور پدرش مولوی عبدالعزیز حاشیـه امنیتی نسبی به منظور وی بود. با درگذشت مولوی عبدالعزیز درون سال ۱۳۶۶ عرصه بر عبدالملک تنگ شد و چندین مرتبه بـه تهران احضار و مورد بازجویی نیروهای امنیتی قرار گرفت. سخنرانی شدید اللحن او درون مسجد مکی زاهدان درون انتقاد از ظلم و ستم مسئولین بویژه توسط گشت‌های ویژه، محدودیتهایش را بیشتر کرد. او گفته بود: هنگامـی کـه ماموران جمـهوری اسلامـی را مـی‌بینم کـه چطور جوانان اهل سنت را ضرب و شتم مـی‌کنند، بیـاد صحنـه‌های فلسطین و عمکرد سربازان اسرائیلی مـی‌افتم!

با شدت یـافتن فزاینده محدودیتها و فشارها مولوی عبدالملک درون نـهایت درون زمستان ۱۳۶۸ به منظور ادامـه فعالیت بـه پاکستان رفت که تا صدای مظلومـیت اهل سنت ایران را بـه گوش جهانیـان برساند. وی درون کراچی ریـاست مجلس اعلی اهل سنت ایران را کـه چندی قبل توسط جمعی از علما و سران بعضی از طوائف و با همکاری احزاب مجاهدین افغان تشکیل یـافته بود، بدست گرفت. بـه برخی کشورهای اسلامـی سفر کرد و در دفاع از حقوق اهل سنت ایران و انتقاد از جمـهوری اسلامـی کتابچه‌هایی بهزبانـهای فارسی و عربی با نام «المرکز الإسلامـی» منتشر نمود. مولوی عبدالملک ملازاده‌ درون روز دوشنبه ۱۴ اسفند ۱۳۷۴ همراه با همکارش مولوی عبدالناصر جمشید زهی فارغ التحصیل از دانشکدة دعوت و اصول دین دمشق درون شـهر کراچی پاکستان ترور شد. (۱۵۰)

گفته مـی شود مولوی عبدالملک به منظور مبارزه با جمـهوری اسلامـی و انتقام جویی از آن، بـه عضویت گروهی مسلح درون پاکستان درآمده بود. روزی درون خیـابان و بدون اینکه محافظی داشته باشد ترور مـی شود. (۱۵۱) درباره گروه مسلح مذکور این اطلاعات نیز منتشر شده است: «مولوی عبدلملک با سازمان جهانی مجاهدین اهل سنت (تشکیلاتی با نفرات معدود و تفکرسنتی شبیـه فرقه طالبان) درون سال ۱۳۷۱ اختلاف نظر پیدا کرد. هنگامـی کـه مولوی عبدالملک درون ایران بود درون سازمان جهانی اهل سنت مـی گفتند رهبر سازمان مولوی عبدالملک است، اما هنگامـی کـه عبدالملک بـه پاکستان مـی رود بر روی رهبری او اتفاق نظر بوجود نمـی آید، لذا سازمان جهانی دچار تشتت شده و در سال ۱۳۷۲ دیگر از این سازمان چیزی نمانده بود. مولوی عبدالملک نیز بـه همراه مولوی عبدالناصر جمشید زهی درون أواخر ۱۳۷۴ و همزمان با تبلیغات پنجمـین دوره مجلس شورا درون ایران درون کراچی توسط فرستادگان سعید امامـی ترور و کشته شدند.» (۱۵۲) سعید امامـی معاون وزارت اطلاعات (وزارت علی فلاحیـان درون دوران ریـاست جمـهوری هاشمـی رفسنجانی و رهبری خامنـه ای) یکی از ماموران ارشد قتلهای زنجیره ای بوده است.   

بحث سوم. سرنوشت دیگر اعضای شمس

قبلا نوشتم کـه ملا صالح خسروی درون تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۶۰ بـه همراه پسرش درون کردستان بدست مخالفان جمـهوری اسلامـی ترور شد. گفته مـی شود مولوی عبدالعزیز الله ‌یـاری ( ۱۶ مـهر۱۳۲۶-۱۳۷۳) از علمای حنفی مذهب خراسان نیز بـه مرگ طبیعی از دنیـا نرفته است. (۱۵۳) مولوی عبدالعزیز مولازاده رهبر اهل سنت بلوچ درون سال ۱۳۶۶، و دو نماینده دیگر خراسان مولوی شمس‌الدین مطهری (متولد ۱۲۸۲) درون سال ۱۳۶۹ و مولوی محمد سعید فاضلی (متولد ۱۳۳۰) درون سال ۱۳۸۳ از دنیـا رفتند. ملا عبدالله محمدی (متولد۱۲۹۶) نماینده مردم کردستان درون دوره اول مجلس خبرگان رهبری شد و در سال ۱۳۷۴ از دنیـا رفت. از تاریخ تولد و احیـانا وفات شیخ عبدالعزیز حسینی از کرمانشاه اطلاعی درون دست نیست. درون مجموع از دوازده عضو شورای مرکزی اهل سنت (شمس) تنـها دو نفر درون حال حاضر درون قید حیـاتند: مولوی نظر محمد دیدگاه (متولد۱۳۱۱) نماینده مردم ایرانشـهر درون دوره اول مجلس شورای اسلامـی و مدیر مدارس دینی مکتب قرآن و مکتب خدیجة الکبری درون منطقه دامن ایرانشـهر، و مولوی عبدالحمـید اسماعیل زهی (متولد ۱۳۲۶) رهبر اهل سنت حنفی ایران وامام جمعه اهل سنت زاهدان.

مطلب دوم. فعالیتها و مطالبات شمس

فعالیتها و مطالبات شمس بعد از ۱۳۶۱ طی دو بحث بـه شرح زیر دنبال مـی شود: کنگره احیـای شمس و مطالبات فعلی شمس.

 بحث اول. کنگره احیـای شمس

شمس بـه مدت بیش از یک ربع قرن یعنی که تا اواخر سال ۱۳۸۶ هیچ فعالیتی نداشت. درون تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۸۶ با اطلاعیـه ای بـه شرح زیر اعلام فعالیت مجدد کرد: «به منظور بررسی پاره‌ای از مسائل حساس روز ایران، اهل سنت درون ایران و مسائل داخلی شمس، شورای رهبری شمس درون نظر دارد درون آستانـه بیست و هفتمـین سالگرد تأسیس این شورا، کنفرانسی را با حضور نماینده‌های مناطق اهل سنت درون شورا برگزار نماید. (۱۵۴)

 در اطلاعیـه بعدی مورخ ۱۲ فروردین ۱۳۸۷ از برگزاری کنگره سوم شمس بـه شرح زیر گزارش داده شد: « درون ایـام ماه مبارک ربیع‌الأول، ماه مـیلاد پیـامبر اسلام حضرت محمد (ص) و در آستانـه بیست و هفتمـین سالگرد تأسیس شمس، شورای مرکزی سنت (شمس) کنفرانسی را تحت عنوان “کنفرانس إحیـاء شمس ” درون تاریخ ۱۱ و ۱۲ فروردین ۱۳۸۷ هجری شمسی برگزار نمود. درون این کنفرانس اعضای شورای رهبری شمس از تمامـی مناطق سنی‌نشین کشور حضور داشتند. بـه دلیل مسائل امنیتی از ذکر نام شرکت‌کنندگان و اعضای شورا صرفنظر شد.» آرم جدیدی  برای شمس تعیین شد. مـهمترین تصمـیم کنفرانس:

«بازنگری و بررسی مواد اساسنامـه‌ شمس و مصوبات کنگره‌های یکم و دوم شمس؛ تمامـی مواد اساسنامـه‌ی شمس، دوباره تصویب شدند. بجز ماده شانزدهم آنجا کـه اشاره مـی شود: “بنا بـه اقتراح و تأیید حاضرین، تمامـی تصمـیمات و قرارات شمس بایستی زیر نظر علامـه احمد مفتی‌زاده و مولوی عبدالعزیز ملازاده زعمای اهل سنت درون ایران باشد” بـه شیوه زیر اصلاح شد: «به پاس زحمات این دو بزرگوار و خدمات شایـانی کـه به اهل سنت نموده‌اند، نص این ماده همچنان درون اساسنامـه باقی مـی ماند، اما تمامـی تصمـیمات و قرارات شمس زیر نظر شورای رهبری مـی باشد.»

انتخاب اعضای شورای رهبری از بین نمایندگان مناطق مختلف اهل سنت؛ وظایف و اختیـارات اعضای شورای رهبری و اعضای شمس برحسب شرایط خاص مناطق سنی نشین کشور تعیین شد.» (۱۵۵)

 بررسی:

أولا شروع بـه کار مجدد شمس بیست و شش سال بعد از توقف اجباری آن نشانـه مثبتی به منظور ارتقای جامعه مدنی درون ایران از یک سو موفقیت بزرگی به منظور جامعه اهل سنت ایران است. هرچند بـه دلیل شرایط امنیتی اسامـی اعضا اعلام نشده، درون نتیجه نمـی توان وزن علمـی و مذهبی و نیز تنوع شورای مرکزی را درون جامعه اهل سنت را تعیین کرد. اصولا مشخص نیست کـه کنفرانس احیـای شمس درون داخل ایران امکان برگزاری یـافته هست یـا خارج ایران و آیـا خارج از اینترنت درون جامعه اهل سنت ایران محلی از اعراب دارد یـا نـه.

ثانیـا تنـها مصوبه کنگره سوم شمس الحاق یک مصوبه بـه ماده پرمناقشـه شانزدهم أساس‌نامـه بوده است. البته درون زمان تصویب تبصره هر دو رهبر اهل سنت از دنیـا رفته بودند. نکته اساسی تبصره ذیل آن است: لغو حق ویژه به منظور رهبران بعدی اهل سنت و حقوق کاملا مساوی به منظور همـه اعضای شورای مرکزی. لغو حق ویژه قدم مثبتی هست که حتما از آن استقبال کرد.

ثالثا غیر از طرح مباحث کلی مـهمتریت دستاورد کنگره سوم تایید مصوبات دو کنگره قبلی و بهعبارت دقیق تر اساس‌نامـه شمس است. معنای تلخ این دستاورد این هست که جامعه اهل سنت درون استیفای حقوق بیست و هفت سال قبل خود ناموفق بوده و همچنان همان را مـی خواهد کـه سال ۱۳۶۰ مفتی زاده ترسیم کرده بود و به تصویب جامعه اهل سنت رسیده بود. جمـهوری اسلامـی با تحمـیل هزینـه جانی و مالی فراوان تنـها تحقق این مطالبات را بـه تاخیر انداخت اما نتوانست شاکله مطالبات اهل سنت را تغییر دهد. 

بحث دوم. تحریم مطلق انتخابات

 شورای مرکز سنت (شمس) درون سال ۱۳۸۸ فعال‌ترین دوران خود بعد از احیـای مجدد را داشته است. درون این سال شمس دو بیـانیـه مـهم صادر کرد. بعد از آن که تا کنون چیز مـهمـی از سوی شمس صادر نشده است. درون این بحث بـه نقل و بررسی بیـانیـه نخست پرداخته مـی شود. 

شمس درون ۲ تیر ۱۳۸۸ ضمن حمایت از سبز مواضع خود را درباره انتخابات درون جمـهوری اسلامـی بـه طور کلی اعلام کرد: «ما درون شورای مرکزی سنت (شمس) نـه تنـها انتخابات دهمـین دوره‌ ریـاست جمـهوری بلکه تمامـی انتخابات بعد از انقلاب را تحریم نموده‌ایم، آن هم بـه دو دلیل: دلیل اول: وصیت یکی از مؤسسین شمس آنجا کـه مـی‌فرماید: “تا زمانی کـه قانون اساسی بـه سوی مرتفع نمودن این سه‌ هدف (یعنی رفع ستم ملی، رفع ستم مذهبی، رفع ستم طبقاتی) پیش نرود به منظور ما این قانون بی معنی بوده و فاقد هرگونـه ارزش قانونی هست و چون درون ایران اکنون، این سه‌ ستم (ملی، مذهبی، طبقاتی) درون قانون اساسی مرتفع نشده هست لذا هر انتخاباتی را مردود و غیر معقول قلمداد مـی کنیم و به هیچ وجه درون آن شرکت نخواهیم کرد”. دلیل دوم: ما معتقدیم کـه هرگونـه انتخابات درون ایران درون زیر لوای این رژیم خودکامـه، انتصابات هست و نـه انتخابات. زیرا هرگز انتخاباتی آزاد و عادلانـه کـه رأی مردم تصمـیم گیرنده‌ باشد، برگزار نگردیده‌ است. اما با توجه‌ بـه شرایط پیش آمده‌ کـه سبب شده‌ مردم بـه عنوان فرصت یـا بهانـه‌ای انزجار و نفرت خود را از حکومت ولایت فقیـه‌ اعلام دارند، ما نیز درون شورای مرکزی سنت (شمس) پشتیبانی خود را اعلام مـی نماییم و از مردم شریف ایران اعم از سنی و شیعه‌، فارس، کرد، ترک، بلوچ، ترکمن، عرب و …. تقاضامندیم کـه شعارهای اعتراضاتی خود را تنـها و تنـها منوط  به انتخابات و نتایج آن ننمایند، بلکه حتما انزجار و تنفر بیشتر خود را از این نظام اعلام نمایند و با اتحاد، برادری و برابری درون این امر مـهم سهیم باشند.» (۱۵۶)

بررسی:

أولا ظاهرا مراد از وصیت یکی از مؤسسین شمس وصیت احمد مفتی زاده باشد. اما شاگردان وی درون مکتب قرآن بر این باورند کـه از وی تنـها وصیت نامـه شخصی بجا مانده هست و عبارات یـادشده نمـی تواند متعلق بـه مفتی زاده باشد. (۱۵۷) احتمال دارد عبارت مذکور از برخی آثار مفتی زاده قبل از زندان اخذ شده باشد. درون هر حال نظر نـهایی مفتی زاده را حتما در مجموعه نامـه های وی درون سالهای آخر زندگیش جستجو کرد نـه درون مطالب قبل از زندانش. برخی فعالان سیـاسی اهل سنت بعد از ناکامـی درون دستیـابی بـه حقوق کاملا مساوی شیعه و سنی یـا رسمـیت مذاهب تسنن درون مناطقی کـه اکثریت دارند مطابق رسمـیت تشیع درون دیگر مناطق کشور، قانون اساسی را مطلقا بی معنی و فاقد هرگونـه ارزش قانونی اعلام د. بـه عبارت دیگر آنـها درون مواجهه خود بـه صفر یـا صد قائل بود و عددی بین این دو نـهایت نمـی دید. این موضع غیرواقع‌بینانـه و آرمانی باعث شد کـه این افراد مزایـای قانون اساسی را مطلقا نادیده بگیرند و نسبت بـه عدم اجرای آن نیز نتوانند شکایت کنند. درون حالی کـه جمـهوری اسلامـی حتی بنابر قانون اساسی پراشکال خود نیز قابل نقد ساختاری است. (۱۵۸)

قهر با قانون اساسی و این پندار کـه صرفا با اکتفا بـه کتاب و سنت کـه برداشتهای متعددی از آن حتی بین مذاهب مختلف اهل سنت (و گاه بین فتاوا و آراء هر مدرسه فقهی، کلامـی و تفسیری) موجود هست چه برسد بـه تفاوت برداشت شیعه و سنی ما را کافی هست و بدون مرجعیت قانون (ولو قانون غیرمنصفانـه) جامعه قابل اداره هست از جمله خطاهای فاحش چنین تفکری است. راستی درون کدام مقطع از تاریخ اسلام بعد از خلفای راشدین که تا امروز جوامع اسلامـی از قانونی صد درون صد عادلانـه برخوردار بوده اند؟! این مبنایی بـه غایت آرمان‌خواهانـه است. مـی توان بـه قانون انتقاد داشت و انتقاد ساختاری هم کرد، اما ازباب «قاعده الزام بما التزم» کـه مورد پذیرش مفتی زاده هم بوده با همـین قانون اساسی با حاکمـیت وارد احتجاج شد کـه چرا بـه أصول حقوق ملت درون قانون اساسی عمل نمـی کنید؟

اهل سنت تنـها منتقدان قانون اساسی نیستند. درون مـیان شیعیـان، افراد عرفی و روشنفکران جریـانـهای مختلفی نقد ساختاری بـه قانون اساسی دارند. اما همـه این جریـانـها از باب قاعده الزام کـه قاعده ای عقلایی هست با استناد بـه همـین قانون اساسی حاکمـیت را نقد کرده درون مبارزه ای مسالمت آمـیز سعی درون اصلاح یـا تغییر ساختار آن دارند. اتخاذ اینگونـه مواضع رادیکال آرمان‌گرایـانـه از أسباب عدم موفقیت سیـاسی مفتی زاده، اکراد و بخش اهل سنت متمایل بـه این رویکرد بوده است.

ثانیـا مفتی زاده و شمس با رویکرد آرمان‌گرایـانـه یـا صد یـا صفر درون هیچ انتخاباتی (احتمالا بـه استثنای همـه پرسی جمـهوری اسلامـی درون فروردین ۱۳۵۸) شرکت نکرده اند. آنـها همچون برخی جریـانـهای رادیکال مارکسیست یـا سلطنت طلب تحریمـی مطلق بوده اند. انتخابات خود از ابزار رفع نسبی ستمـهای سه گانـه مـی توانست باشد. درون هر حال این رویکرد آرمان‌خوهانـه منکر انکار هرگونـه اصلاح تدریجی درون کشور هست و راه حلی جز انقلاب برایش بلقی نمـی ماند. چرا کـه بعید هست آنان بـه براندازی از قبیل حمله خارجی موافق باشد. اما انقلاب دو مانع بسیـار بزرگ دارد. یکی اینکه اکثر مردم ایران آماده انقلاب نیستند، دیگر اینکه درون انقلاب خشونت و هزینـه بالای انسانی و مالی و از همـه بدتر تضمـین ناپذیری بـه قدرت رسیدن صالحان از اشکالات بسیـار جدی است. راستی مفتی زاده و شمس چه راه حل عملی (و نـه آرمان‌گرایـانـه شعارگونـه) به منظور تغییر مسالمت آمـیز أمور ارائه کرده اند!؟

بحث سوم. مطالبات فعلی اهل سنت ایران

شمس درون بیـانیـه مورخ ۳ اسفند ۱۳۸۸ خود کـه مـهمترین بیـانیـه بعداز احیـای آن هست نوشت: «طی سی سال گذشته‌ ظلم و ستم وارده‌ بر جامعه‌ اهل سنت ایران از قبیل ترور، تبعید و زندانی علمای بارز اهل سنت، تخریب و تعطیل نمودن مساجد و مدارس دینی و … بری پوشیده‌ نیست». شمس مطالبات خود را بـه صورت ذیل اعلام کرد:  

الف. مطالبات و خواسته‌های عمومـی

 ١ـ تدوین قانون اساسی جدید بر اساس بـه رسمـیت شناختن حقوق اقلیتهای قومـی و مذهبی، با حضور نمایندگانی از آنان، و به رفراندم گذاشتن آن.

٢ـ حق انتخاب سیستم اداری حکومت و مسئولین اجرایی آن توسط مردم.

٣ـ تفویض و واگذاری مسئولیتهای اداری و اجرایی هر استانی بـه افراد بومـی آن استان. 

٤ـ آزادی تمامـی زندانیـان سیـاسی و عقیدتی.

٥ـ توزیع عادلانـه ثروت درون تمامـی مناطق مختلف کشور.

 ب. مطالبات و خواسته‌های خصوصی:

 ١ـ اجازه‌ ساخت مسجد درون تهران بـه اهل سنت.   

 ٢ـ اجازه‌ بازگشایی دفتر شورای مرکزی سنت ( شمس ) بـه عنوان اولین سراسری و به مثابه‌ شورای حل و عقد اهل سنت در ایران و پل ارتباطی مـیان مناطق مختلف سنی نشین کشور.

 ٣ـ استفاده‌ از توانمندیـهای اهل سنت درون پستهای مدیریتی کشور.» (۱۵۹)

بررسی:

أولا شمس خواستار تدوین قانون اساسی جدید است، بی آن کـه طرحی به منظور این قانون اساسی داشته باشد. آیـا شمس همانند مفتی زاده بـه دنبال نوعی حکومت اسلامـی بـه قول وی شورایی هست که قوانین آن متخذ از کتاب و سنت باشد و احکام شرعی چهارچوب قوانین آن باشد؟ واضح هست که حقوق مساوی شـهروندی به منظور همـه ایرانیـان فارغ از دین، مذهب، قومـیت، ت، و عقیده از  بدیـهیـات یک قانون اساسی مطلوب است. اما این شرط لازم هست نـه شرط کافی! شمس تکلیف خود را درباره تساوی مسلمان و غیرمسلمان، تساوی زن و مرد هم مشخص نکرده است. تنـها با بـه رسمـیت شناختن حقوق اقلیتهای قومـی و مذهبی کشور گلستان نمـی شود! صرفا یکی از مشکلاتش حل مـی شود نـه همـه مشکلاتش. حضور نمایندگان همـه ادیـان، مذاهب و اقوام درون تدوین قانون اساسی سخن درستی هست و داور درون نـهایت آراء عمومـی درون همـه پرسی است.

ثانیـا «حق انتخاب سیستم اداری حکومت و مسئولین اجرایی آن توسط مردم» شعاری زیبا و کلی است. جمـهوری اسلامـی هم ادعای تحقق واگذاری أمور بـه مردم را دارد. طرح مشخص اجرایی شمس به منظور تحقق این مـهم چیست؟ کدام یک از روشـهای دموکراتیک را شمس تجویز مـی کند؟ بار دیگر تاکید مـی کنم آیـا حکومت دینی بـه عنوان کلی حکومت شورایی (که از بنیـاد مبهم است) مورد نظر شمس است؟ این اشکال بـه مطالبه برحق «توزیع عادلانـه ثروت درون تمامـی مناطق مختلف کشور» نیز وارد است. آیـا شمس معتقد هست صرفا با اجرای شریعت خصوص زکات مشکل توزیع ناعادلانـه ثروت درون کشور قابل حل است؟ برنامـه عملی شمس به منظور اجرایی خاست ملی توزیع عادلانـه ثروت درون تمامـی مناطق کشور چیست؟

ثالثا تفویض و واگذاری مسئولیتهای اداری و اجرایی هر استانی بـه افراد بومـی آن استان و آزادی تمامـی زندانیـان سیـاسی و عقیدتی دو مطالبه برحق است. واضح هست که درون حکومت سالم ابراز عقیده یـا مبارزه سیـاسی مسالمت آمـیز جرم نیست که تا مجازات زندان درون پی داشته باشد. اینکه افراد بومـی  هر منطقه عهده دار مسئولیتهای اداری و اجرایی همان منطقه باشند هیچ منع قانونی ندارد.

رابعا هر سه مطالبه اختصاصی شمس موجه، قابل دفاع و نجیبانـه است. اینکه اهل سنت بعد از چهل سال هنوز مسجدی درون پایتخت ایران نداشته باشند بدون هیچ توجیـهی مایـه شرمساری جمـهوری اسلامـی است. اینکه وعده بنای مسجد بدهند و تا کنون عمل نکرده باشند از أسباب خدشـه درون عدالت زمامداران جمـهوری اسلامـی است. شمس بـه عنوان یک تشکل مدنی مذهبی مسالمت آمـیز قانونا حق فعالیت و داشتن دفتر درون پایتخت دارد. اینکه افراد واجد صلاحیت اهل سنت بتوانند وزیر و سفیر و مدیرکل و غیر آن شوند از حقوق شـهروندی ایشان است. باعث تاسف هست که جمـهوری اسلامـی که تا کنون بـه این مطالبات نجیبانـه و حداقلی جامـه عمل نپوشانیده است.      

فصل چهارم. جفا بـه دانشمند شجاع: زندان و شکنجه

احمد مفتی زاده سه هفته بعد از برگزاری کنگره دوم شمس بازداشت شد. ده سال را درون زندان گذرانید. پنج سالش بـه حکم قاضی و پنج سال دوم هم ملی کشی! این فصل بررسی پنج سال نخست هست از شـهریور ۱۳۶۱ که تا شـهریور ۱۳۶۶؛ و شامل چهار باب بـه شرح زیر است: چراغ سبز دستگیری مفتی زاده؛ آخرین نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی؛ دستگیری، شکنجه، و زندان انفرادی؛ و چنین کنندگان بزرگان!  

باب اول. چراغ سبز دستگیری مفتی زاده

متعاقب برگزاری کنگره دوم شمس، دستور آقای خمـینی به منظور دستگیری مفتی زاده و یـارانش صادر شد. نیمـه دوم مرداد درون سه نوبت اطرافیـان شاخص مفتی زاده دستگیر شدند، از جمله محمد ژیـان تنـها فرزند مفتی زاده، سعدی قریشی، (۱۶۰) فاروق فرساد، حسن امـینی و عزیز امـینی (۱۶۱) که تا اینکه درون ۸ شـهریور ۱۳۶۱ بالاخره خود مفتی زاده دستگیر شد. درون این باب مفتی زاده از زبان نماینده رهبری درون کردستان مرور مـی شود.

موسی قهدریجانی (متولد ۱۳۲۷) جوان ترین نماینده مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی (خبرگان) از کرمانشاه، از زمستان ۱۳۵۸ بـه مدت ۳۰ سال نماینده ولی فقیـه درون غرب کشور و رئیس مرکز بزرگ اسلامـی درون سنندج بوده است. وی درون تیر ۱۳۹۱ طی مصاحبه بلندی نکاتی درباره مفتی زاده ابراز کرده هست که خلاصه ای از آن را به منظور آشنائی با دیدگاه حکومتی درباره مفتی زاده مـی آورم.  

«[۱] مفتی‌زاده هم بـه شدت علیـه ولایت فقیـه موضع داشت و سخنانی نزدیک بـه نـهضت آزادی درون این زمـینـه داشت. او معتقد بود کـه ولایت فقیـه یک نظام شیعی هست و بـه عقیده او حتما نظامـی شکل مـی‌گرفت کـه هم با شیعه جور باشد و هم با اهل سنت…. راهی نظیر راه لیبرال‌ها داشت و به یک سری سازش‌ها معتقد بود. بحث قانون اساسی مشروطه را مطرح کرد و مشخص بود کـه به هیچ‌وجه نمـی‌خواهد زیر بار ولایت فقیـه با آن چارچوب و شاکله‌ای کـه حضرت امام مطرح د، برود. .. او اولی بود کـه حتی قبل از بلوچستان و هرمزگان و سایر مناطق بـه فکر راه‌اندازی تشکیلاتی بـه نام “شورای شمس” افتاد…

[۲] اگر مجموع فتنـه گروهک‌های ضدانقلاب درون کردستان (چه گروهک‌های چپ آمریکایی مثل کومله و زحمتکشان و چه گروهک‌های راست آمریکایی مثل دموکرات و رزگاری) را یک جا جمع کنیم و با شرارت‌های گروه مذهبی وابسته بـه مفتی‌زاده مقایسه کنیم، نتیجه این خواهد بود کـه ضربه‌ای کـه اینـها بـه نظام وارد د با همـه ضربات آن گروهک‌ها برابری مـی‌کند…. حتی ضربه دار و دسته مفتی‌زاده کاری‌تر هم بود چراکه دموکرات و کومله اگر سربازگیری هم د از مـیان افراد متدین نبود. پیکره کومله یکسری و پسر بودند کـه برای پول و ‌رانی و عشق بـه اسلحه و فرار از فقر بـه آنـها پیوسته بودند. شاید آدم حسابی‌ترین افراد ضدانقلاب درون مـیان دموکرات‌ها بودند کـه انگیزه‌های قومـی افراطی داشتند. بـه قول ما طلبه‌ها، نادر کالمعدوم افرادی درون مـیان ضد انقلاب بودند کـه با گرایشات مذهبی بـه آنـها پیوسته باشند.

اما مفتی‌زاده یکسری جوانان تحصیلکرده‌ و فرهنگی‌هایی کـه مـی‌توانستند بهترین نیروها به منظور نظام باشند و افراد اهل نماز و روزه و عبادت و بعضی افراد واقعا متدین را با خود همراه کرده بود و این ضربه سختی بود. مفتی‌زاده مـی‌توانست با پتانسیلی کـه در اختیـار داشت و با محوریتی کـه در مـیان مذهبی‌های کردستان پیدا کرده بود، یک فضای جدی به منظور نظام درون کردستان ایجاد کند کـه جلوی خیلی از فتنـه‌ها را بگیرد اما نـه تنـها این کار را نکرد بلکه خودش فتنـه‌گر بود. 

[۳] بـه جدیت مـی‌گویم کـه فتنـه مفتی‌زاده نـه تنـها کمتر از فتنـه گروهک‌های ضدانقلاب نبود بلکه درون زمـینـه‌هایی خطرناک‌تر هم بود… تنـهای کـه راه را به منظور نفوذ احتمالی افراطیون درون آینده کردستان باز کرده، مفتی‌زاده بود. جوانانی کـه اطرافش بودند بـه عشق اینکه او علیـه شاه مبارزه مـی‎‌کند و با بقیـه روحانیون منطقه تفاوت دارد، دورش جمع شده بودند. جوانان کرد، بقیـه روحانیون کردستان را ساواکی و مزدور شاه مـی‌دانستند و تصورشان این بود کـه مفتی‌زاده تنـها روحانی هست که زیر بار رژیم شاه نرفته است. گرایشات مذهبی تندی داشت و به امام و خط امام هم اعتقادی نداشت….

[۴] نگاه سنتی بـه زن مستمسکی شده بود به منظور جریـان مفتی‌زاده و گروهک‌های ضدانقلاب کـه جامعه زنان را لقمـه چربی به منظور خود بدانند. مذهبی‌ها بـه زن‌ها بها نمـی‌دادند ولی درون مقابل این جریـانات، بهترین برنامـه‌ها را به منظور ان برگزار مـی‌د. اصلا یک طیفی از مریدان مفتی‌زاده انی بودند کـه خیلی هم فعال ظاهر مـی‌شدند.  مـهمترین عرصه‌ای کـه جریـان مفتی‌زاده یک عرصه چرب و نرم به منظور خود مـی‌دانست، فضای دانشگاه و جوانان بود….

[۵] س: برخورد نظام با وی از چه مقطعی آغاز شد؟ یک روز مرحوم شـهید بروجردی درون سنندج بـه من گفت: «فلانی جمع‌بندی ما و دوستان این هست که حتما با مفتی‌زاده برخورد کنیم». منظورش این بود کـه مرحله بـه مرحله با وی برخورد شود چراکه مفتی‌زاده یک شخصیت مطرح بود و تغییر یکباره رفتارها با وی کار ساده‌ای نبود. بالاخره ما خودمان او را بـه فیضیـه بودیم کـه قبل از امام صحبت کند، زمـینـه ملاقات خصوصی وی با امام را فراهم کرده بودیم و نمـی‌شد یکباره با وی تغییر رفتار داد. مقصود شـهید بروجردی این بود کـه ابتداانی را بفرستیم کـه با او جدی صحبت کنند که تا راهش را مشخص کند. از این رو، با احتیـاط و با حذر گفت: «من مـی‌ترسم برخورد با مفتی‌زاده، مرضی امام نباشد و امام الان مایل نباشند با او برخوردی شود. اگر مـی‌شود شما وقتی را هماهنگ کنید و از امامب تکلیف کنید». 

[۶] بنده هم پذیرفتم و بعد از پیگیری، خدمت حضرت امام رسیدم. ابتدا خود را ناگزیر دیدم کـه مقداری درباره فتنـه‌های مفتی‌زاده درون کردستان توضیح دهم. تصورم این بود کـه امام ممکن هست ما را دعوا کنند و بگویند چه کار دارید. بر اساس این تصور، توضیحاتی را قبل از طرح موضوع عنوان کردم که تا در انتها از امام اجازه بگیرم کـه مفتی‌زاده احضار شود یـا پیشش برویم و با او اتمام حجت کنیم. 

وسط صحبت‌های من امام فرمودند: «دستگیرش نکردید؟!» ما اصلا درون فکر این نبودیم کـه مفتی‌زاده را دستگیر کنیم و از این کار واهمـه داشتیم کـه مبادا امام مخالفت کنند. من گفتم: «اگر نظر مبارک شما هم این باشد کـه ما از خدا خواسته هستیم». امام لبخندی زدند. من ادامـه دادم: «ما حتی درون برخورد با او ترس داشتیم کـه شاید شما اجازه ندهید ولی اگر نظرتان باشد ما از خدا مـی‌خواهیم». امام با حالت خاصی فرمودند: «من از اول هم مـی‌دانستم کـه این فرد فاسد و مفسد است». موضع امام را کـه به دوستان منتقل کردم، بسیـار خوشحال شدند و برخورد با مفتی‌زاده آغاز شد.» (۱۶۲)

شخصیت قهدریجانی از لابلای مصاحبه اش شخصیتی توجیـه گر قدرت و غیراخلاقی است. لحنش درباره منتقدین کلیشـه نظام است. او راوی واقعیت و تاریخ نیست، روایت‌گر برساخته نظام بنام واقعیت و تاریخ سازی است. با این همـه اعترافاتی شنیدنی درباره مفتی زاده دارد. وی بـه دو دلیل اصلی برخورد نظام با وی اشاره کرده است. اول سرفرود نیـاوردن او بـه ولایت فقیـه بوده است. البته وی که تا حوالی آبان ۱۳۵۸ آقای خمـینی را اولی الامر جمـهوری اسلامـی مـی دانست، مع و مروج رهبری بود. از زمان تصویب أصل ۱۲ قانون اساسی کـه تبعیض مذهبی را نـهادینـه مـی کرد و خلاف صریح وعده های رهبری مبنی بر تساوی مذهبی بود و آغاز استحاله نظام اسلامـی بـه نظام شیعی محسوب مـی گشت، مفتی زاده بتدریج منتقد نظریـه ولایت فقیـه و رهبری آقای خمـینی و جمـهوری اسلامـی شد. او ولایت فقیـه فردی را دیدگاه شیعه مـی دانست کـه مقابل نظر او ولایت شورای اهل حل و عقد بـه عنوان دیدگاه اسلامـی قرار داشت. اینکه نـهضت آزادی هم نظریـه ولایت فقیـه را نپذیرفته ارتباطی با مفتی زاده ندارد. مفتی زاده قبل از نـهضت آزادی و از پایگاه دینی دیگری ولایت فقیـه را نقد کرده است. البته مفتی زاده و مـهدی بازرگان مشترکاتی داشتند: دفاع از استقلال ایران بـه سبک محمد مصدق؛ دفاع از آزادی کـه نظام بـه چنین جریـانی انگ لیبرال مـی زند؛ مخالفت یـا نظریـه ولایت فقیـه و استبداد دینی؛ و استقلال رأی نسبت بـه آقای خمـینی.

دلیل دوم برخورد نظام با مفتی زاده راه اندازی تشکیلاتی بنام شورای مرکزی سنت (شمس) بوده کـه مـهمتر از دلیل اول (مخالفت وی با ولایت فقیـه) بوده است. نظام استبدادی هیچ تشکل مستقلی را برنمـی تابد. مردم را توده وار مـی خواهد. تنـها تشکلهای تحت امر خود را مجاز مـی شمارد. گناه نابخشودنی مفتی زاده متشکل جامعه اهل سنت ایران از کردستان که تا بلوچستان و خرسان تحت شورای اولی الامر متشکل از شاخص ترین علمای اهل سنت سراسر کشور با اساسنامـه مشخص و برگزاری دو کنگره موفقیت آمـیز بود. شمس متشکل خاری درون چشم نظام بود. مفتی زاده اهل سنت را بـه سمت استیفای حقوق دینی و قانونی خود رهبری مـی کرد. او بجای شعارهای کم محتوا و تبلیغاتی وحدت شیعه و سنی و هفته وحدت از سوی نظام بر چند نقطه مشخص انگشت نـهاده بود: تساوی حقوقی شیعه و سنی و اصلاح قانون اساسی بر این مبنا، ممنوعیت سبّ بزرگان اهل سنت و تبدیل آن بـه جرم قانونی، تعیین ائمـه جمعه و حاکمان شرع مناطق سنی نشین با نظر اهل سنت. این مطالبات برحق اموری نبود کـه جمـهوری اسلامـی تحمل کند. طراح و نظریـه پرداز شمس عامل کنفرانس طائف و وابسته بـه أجانب معرفی شد!

اما شاه بیت غزل قهدریجانی اعتراف بـه اهمـیت تراز اول جریـان مفتی زاده درون کردستان است. او ضمن مقایسه جریـانـهای مختلف درون کردستان جریـان مفتی زاده را متعلق بـه کردهای اهل سنت متدین، تحصیل کرده، و مبارز معرفی مـی کند. قشر جوان و دانشگاهی و فرهنگی خصوصا زنان از این تفکر حمایت مـی د، چرا کـه تنـها جریـان دینی درون کردستان بود کـه به زنان درون فرهنگ و اجتماع و سیـاست بها مـی داد. جریـان مفتی زاده درون مقابل جریـانـهای الحادی و قوم‌گرایی افراطی، وابسته بـه شرق و غرب، صوفی گری منزوی از اجتماع و سیـاست، اصیل ترین جریـان دینی نوگرای اهل سنت درون کردستان بود. پایگاه اجتماعی مفتی زاده همان پایگاه جمـهوری اسلامـی بود، و زمانی کـه مفتی زاده بـه صف منتقدان جمـهوری اسلامـی پیوست، نظام درون کردستان درون مـیان اهل سنت کرد متدین روشن پایگاه خود را از دست داد.

در حقیقت تقابل با مفتی زاده کـه در این مقطع از آن بـه «فتنـه مفتی زاده» یـاد مـی شود تقابل با یک رقیب قدَر است. مفتی زاده صاحب فکر و نظریـه و کاریزماست. قدرت جذب و سازماندهی دارد. جمـهوری اسلامـی تحمل رقیب را ندارد. مفتی زاده یـا حتما سر فرود مـی آورد یـا ترور شخصیت و حذف شود. اما مفتی زاده اهل سرفرود آوردن نبود. لذا نظام تصمـیم بـه حذف او گرفت. اگر مفتی زاده فرصت فعالیت آزادانـه بیشتری داشت الگوی موفق مستقل نوگرای ایرانی به منظور جهان اهل سنت بود. پتانسیل مفتی زاده بسیـار بیشتر از کردستان و اهل سنت ایران بود. نظریـه او نکات مثبت متعددی داشت و هنوز هم قدرت جذب درون ایران و خارج از ایران دارد.

مـهمترین نکته مصاحبه قهدریجانی کـه سند تاریخی منحصربفردی هست افشای وقایع پشت پرده بازداشت مفتی زاده است. بعد از شروع بـه کار شورای مرکزی اهل سنت (شمس) و برگزاری موفقیت آمـیز نخستین کنگره آن درون تهران سپاه کردستان بـه فرماندهی سردار محمد بروجردی (۱۳۳۳-۱۳۶۲) بـه این نتیجه مـی رسد کـه باید با مفتی زاده برخورد شود. البته مراد از برخورد مذاکره با مفتی زاده بـه جهت اصلاح وی بود. مقامات محلی کردستان نگران بودند کـه آقای خمـینی راضی بـه برخورد با مفتی زاده نباشد. لذا بعد از مذاکره سردار بروجردی و قهدریجانی قرار مـی شود قهدریجانی بـه جماران رفته و از مقام رهبریب تکلیف کند. او بعد از توضیح موقعیت از رهبری اجازه مـی خواهد کـه «مفتی‌زاده احضار شود یـا پیشش برویم و با او اتمام حجت کنیم.»

به روایت قهدریجانی، آقای خمـینی سخنان وی را قطع مـی کند و مـی پرسد: «دستگیرش نکردید؟!» قهدریجانی کـه واهمـه داشت آقای خمـینی حتی با احضار و إتمام حجت با مفتی زاده موافق نباشد مـی گوید «اگر نظر مبارک شما هم این باشد کـه ما از خدا خواسته هستیم». آقای خمـینی لبخند مـی‌زد و مـی گوید: «من از اول هم مـی‌دانستم کـه این فرد فاسد و مفسد است». تاریخ چراغ سبز آقای خمـینی بـه دستگیری مفتی زاده ظاهرا نیمـه دوم مرداد ۱۳۶۱ بوده است. 

باب دوم. آخرین نامـه مفتی زاده بـه آقای خمـینی

احمد مفتی زاده پنج روز قبل از دستگیری (و بی خبر از خوابی کـه برایش دیده اند) درون تاریخ ۳ شـهریور ۱۳۶۱ نامـه ای بـه آقای خمـینی مـی نویسد کـه آخرین نامـه او بـه مقام رهبری (و چهارمـین نامـه با امضای حقیقی درون این مجموعه)  محسوب مـی شود. متن کامل این نامـه مـهم را بـه عنوان سندی تاریخی درون اینجا درج مـی کنم.

«رهبر انقلاب امام خمـینی!
به عنوان تتمـه و پیروی بر نامـه‌های مورخ ۲۲، ۲۴ و ۲۷ مرداد ماه گذشته و به منظور ابراز خوشوقتی از جهت ایجابی کـه در پیـام اخیرتان (۱۶۳) درباره مسائل کردستان وجود داشت – و به هر حال مفید و یـا غیر مفید بودن آن منوط هست به نوع نیّت اجرایی – و نیز بـه امـید اینکه اجرای مفاد پیـام درون جهت ایجابی آن موجبی به منظور درمان بعضی از دردهای ملّت زجر دیده‌ی کُرد و تجدید روح اخوّت درون بین برادران دینی باشد، تذکّر چند مطلب ذیل را وظیفه دینی خود مـی‌دانم:

 ۱- مجموعه کنونی مسئولان حکومتی درون کردستان، با انگیزه‌ای کـه برای مأموریّت خود دارد توانایی اجرای پیـام را درون جهت مثبت آن ندارد (سرنوشتی کـه پیـام پاییز پیرار سال یـافت، شاهد این مدّعی است). زیرا آشفتگی‌هایی کـه اوضاع اخیر نمونـه‌ای از آن هست معلول روش همـین مجموعه و یـا معلول آن نیّاتی هست که این مجموعه تعقیب آن را بـه عهده دارد؛ و این نیّات درست درون جهتی مخالف خیر و صلاح ملّت است. بعد اگر قرار باشد کـه در مورد پیـام – بـه طور جدّی – اقدامـی اسلامـی صورت گیرد حتما برای تحقّق آن چاره‌ای اندیشید کـه شاید اعزام افرادی با ایمان و دلسوز به منظور ملّت و انقلاب سودمند باشد

 ۲- ستم و تبعیضی کـه علیـه اهل سنّت مـی شود خاصّ تنـها کردستان نیست. بلکه درون سایر مناطق سنّی نشین نیز جریـان دارد. نشانـه‌هایی از این واقعیّت تلخ اقرار مجلّه رسمـی جهاد سازندگی بود بـه مأموریّتی کـه این تنـها نـهاد سیـاسی و اجتماعی حکومت درون برنامـه برگرداندن پیروان سنّت از مذهبشان بـه عهده دارد؛ و همچنین دستگیری عدّه‌ای از مسلمانان متعهد اهل سنّت درون بلوچستان و در جاهایی دیگر؛ بـه خاطر اینکه با نیّت «ضدّ سنّی» مأموران سر سازش ندارند. و این حادثه با همان انگیزه و در همان ایّام پیش آمده کـه در بسیـاری از شـهرها و بخشـهای کردستان عدّه‌ای کثیر از پیروان مکتب قرآن بازداشت شدند.

۳- بعد از آنکه درون چند ماه بعد از انقلاب متوجّه شدم کـه حکومت آمادگی ندارد کـه « شورای عالی اسلامـی» را از همـه دانشمندان مسلمان عالم تشکیل دهد و ایران را مرکز ثقل جهان اسلام و انقلاب را فراگیر سازد، همـه کوششم را که تا مدّتی طولانی محدود کردم درون اینکه لااقل قانون اساسی درون بعضی مسائل عمده با شریعت اسلامـی منطبق باشد و ما بین دو فرقه برادر سنّی و شیعی تفرقه نیندازد. وقتی این پیشنـهاد کوچک را هم نپذیرفتند و به علاوه و از مفادّ بعضی اظهارات نمایندگان مجلس خبرگان (و از جمله تصریح آقای [علی] خامنـه‌ای (۱۶۴) بـه اینکه قانونی با شناختن حقوق متساوی به منظور سنّی و شیعی، امکان ندارد تصویب شود)، متوجّه سوء نیّت بعضی از آقایـان نسبت بـه اهل سنّت شدم. بـه اقتضای وظیفه‌ «یـا ایُها الَذینَ آمَنوا! کونوا قَوّامـینَ بالقِسطِ شُهداء لله ولَو علی انفُسِکُم اوِ الوالِدَینِ والاَقرَبینَ [نساء۱۳۵: ایـانی کـه ایمان آورده‌اید! کاملاً قیـام بـه عدالت کنید! به منظور خدا شـهادت دهید، اگر چه (این گواهی) بـه زیـان خود شما، یـا پدر و مادر و نزدیکان شما بوده باشد] بـه ملّت ایران اعلام کردم که:

قانون اساسی با شریعت اسلامـی انطباق ندارد و در طرحی اصلاحی کـه تهیـه کردم تذکّر دادم کـه در اصول و فصول مختلف قانون بر انطباق یـا عدم انطباق با موازین اسلامـی تکیـه شود نـه قانون اساسی، و ادلّه‌ پیشنـهادی را نیز نوشتم، (۱۶۵) و قسمت عمده‌ تهمت و افتراها و خصومت و کینـه‌توزی سران حکومت بـه دلیل همان حقیقتی هست که درباره قانون اساسی گفته‌ام. درون حالی کـه شما درون همـین ایـام اخیر با لحنی شدیدتر بر همـین مطلب تأکید کردید؛ و حتّیـانی را کـه به جای تمسک بـه شریعت بـه قانون اساسی استناد مـی‌کنند مستحق تحقیر و مجازات شدید شناختید. (۱۶۶) و تعجب‌آور هست که: اعلام یک واقعیّت چگونـه مجوّزی شد به منظور نسبت کفر و نفاق و ساختن انواع افتراها به منظور من و هزاران مسلمان پیرو سنّت؛ اما اکنون شما همان حقیقت را با شدیدترین عبارت اعلام مـی‌کنید و آقایـان مع قانون اساسی کلمـه‌ای اعتراض آمـیز هم بر زبان نمـی‌آورند!

 کوشش به منظور تشکیل شورای مرکزی سنّت هم بـه دلیل پی‌بردن بـه واقعیّت همان نیّتی بود کـه موجب تصویب این قانون تفرقه‌انداز گردید؛ و بعداً هم آثار همان نیّت درون اینجا و آنجا ظاهر مـی‌شد. و خدای علیم و خبیر کـه «یَعلَمُ السِرَّ وأخفی» [طه ۷] مـی‌داند کـه از تشکیل این شورا هیچ آمالی نداشته‌ام جز آنچه همـیشـه کتبی و شفاهی اظهار داشته‌ام کـه حدّاقل آن آمال، رفع ستم و تبعیض و آزار از اهل سنّت است؛ و حدّ نـهایی آن تحقّق همان امـیدی کـه در اوائل از انقلاب داشتم، یعنی تشکیل همان شورای عالی اسلامـی کـه مـی‌تواند عامل رفع و حل اختلافات مذهبی و تجدید وحدت امّت باشد، و هم او مـی‌داند که: چه تمـهت‌هایی بافتند و چه وسوسه‌هایی هم بـه قلوب دیگران القا د و «هو سَریعُ الحِساب [رعد۴۲]، واحکَمُ الحاکِمـین [هود۴۵]، وکفی بـه شَهیداً [احقاف۸]» و امـیدوارم خدا کاری کند روزی شما هم بـه واقعیّت این مسأله نیز کـه عامل دوم خصومت و افتراهای آقایـان هست با وضوح تمام تصریح کنید؛ هم چنان کـه به واقعیّت اول با شدیدترین لحنی تصریح کردید.

 ۴- اگر اکنون اصلاح قانون اساسی و منطبق ساختن آن با شریعت اسلامـی مورد نظر نیست، لااقل دستور دهید کـه هیئت پیشنـهادی درون بند ۱ همـین نامـه درون تمام نقاط ایران و به طور علنی و صریح – آن چنان کـه روش کار حکومت اسلامـی هست – بـه جرائم و جنایـاتی کـه مأموران نسبت بـه اهل سنّت مرتکب شده‌اند (و که تا کنون درون نامـه‌های متعدّد بـه نمونـه‌هایی از آن اشاره کرده‌ایم) رسیدگی کنند. البتّه این خیـال بافانـه هست که انتظار داشته باشیم این حکومت با همـه نا‌توانی‌ها و گرفتاری‌ها و آشفتگی‌های گوناگون بتواند بـه زودی نظام اسلامـی را از جهات مختلف پیـاده کند اما داشتن این اندازه انتظار اشکالی ندارد کـه اولاً، قانون اساسی وسایر قوانین مملکتی با احترام اصل «الزام بما التزم» با شریعت اسلامـی منطبق باشد و ما بین برادران تفرقه نیندازد. و ثانیـاً، درون عمل نسبت بـه اهل سنّت ظلم و جنایتی نشود و یـا اگر شد و فریـاد اعتراض بـه گوش صاحبان قدرت رسید بـه قضیّه رسیدگی شود نـه اینکه با توسّل بـه افترا و بهتان و زندان و تبعید و اخراج از ادارات و غارت و سایر انواع نارواها بخواهند معترض را وادار بـه سکوت کنند.

 و درون پایـان مطلبی را کـه بارها با عبارات مختلف اظهار داشته‌ام اکنون نیز با این عبارت اعلام مـی‌کنم: آماده‌ام با هر ترتیبی کـه سران حکومت بخواهند، از بحث علنی و عمومـی گرفته که تا مذاکره درون حضور افرادی مورد اعتماد از همان سران و تا نوشتن مطالب و تا ابتهال به منظور روشن شدن حقایق اقدام کنم. و باز اعلام مـی‌کنم که: هیچ گناهی کـه عامل خصومت آقایـان با من و سایر مسلمانان ناسازشکار اهل سنّت باشد سراغ ندارم مگر همان دو مسأله کـه قبلاً بـه آنـها اشاره شد (۱- عقیده بـه عدم انطباق قانون اساسی با موازین اسلامـی – کـه بالاخره شما هم بدان تصریح کردید -؛ ۲- اعتراض بـه اعمال ظالمانـه‌ی مأموران با پیروان سنّت). اگر غیر از این دو گناهی دیگر داشته باشیم بسیـار ممنون مـی‌شوم کـه آقایـان بـه طور واضح و مستدلّ بیـان کنند که تا ما نیز هم صدا با آنان واقعیّت را بـه همـه اعلام کنیم. و الّا بترسند از سرنوشتی کـه برای سایر ستمکاران همـین دنیـا پیش آمده و «فَما بَکَت عَلَیـهِم السَماء والاَرضَ وما کانوا مُنظَرینَ» [دخان۲۹]؛ «ولعَذاب الآخِرَة اُخزی وهُم لا یُنصَرون» [فصلت۱۶].

ولا حول ولا قوّة الّا بالله العلیّ العظیم. تهران ۳/۶/۶۱ احمد مفتی‌زاده» (۱۶۷)

بررسی: احمد مفتی زاده زمانی این نامـه را نوشته کـه آقای خمـینی حکم دستگیری او را صادر کرده بود، و او بی خبر بود کـه چند روز بعد قرار هست دستگیر شود. لحن او درون این نامـه خیرخواهانـه، مسالمت‌ جویـانـه، ناصحانـه، محترمانـه و در عین حال انتقادی است. دغدغه او اعتلای کردستان ایران و حقوق اهل سنت هموطن هست و مطلقا مطالبه شخصی ندارد. او از اینکه آقای خمـینی درون پیـام یک روز قبلش نوشته کـه قرار هست به مشکلات مذهبی و اجتماعی اهالی محروم و مستضعف کردستان رسیدگی شود استقبال کرده و آن را «موجبی به منظور درمان بعضی از دردهای ملّت زجر دیده‌ی کُرد و تجدید روح اخوّت درون بین برادران دینی» شمرده است.

او از ظلم ماموران جمـهوری اسلامـی بـه اقصی نقاط ایران بـه اهل سنت به منظور تغییر مذهب و بازداشت آنـها بـه رهبر کشور شکایت است. او از آقای خمـینی خواستار رسیدگی بـه جرائم و جنایـاتی کـه مأموران نسبت بـه اهل سنّت مرتکب شده‌اند و فرستادن هیأتی درون این باره شده است. خواست او شفاف و روشن است: «اولاً، قانون اساسی وسایر قوانین مملکتی با احترام اصل «الزام بما التزم» با شریعت اسلامـی منطبق باشد و ما بین برادران تفرقه نیندازد؛ و ثانیـاً، درون عمل نسبت بـه اهل سنّت ظلم و جنایتی نشود و یـا اگر شد و فریـاد اعتراض بـه گوش صاحبان قدرت رسید بـه قضیّه رسیدگی شود نـه اینکه با توسّل بـه افترا و بهتان و زندان و تبعید و اخراج از ادارات و غارت و سایر انواع نارواها بخواهند معترض را وادار بـه سکوت کنند.»

مفتی زاده ضمن برشمردن مراحل سه گانـه اقدامات مصلحانـه خود یـادآوری کرده کـه قدم نخست تشکیل «شورای عالی اسلامـی» از همـه دانشمندان مسلمان عالم بود کـه ایران را مرکز ثقل جهان اسلام مـی کرد. قدم دوم انطباق قانون اساسی با شریعت اسلامـی و پرهیز از فرقه گرایی مذهبی بود. قدم سوم تساوی حقوق سنی و شیعه بود. وقتی درون هر سه قدم مانع ایجاد شد اعلام کردم «قانون اساسی با شریعت اسلامـی انطباق ندارد» و لازم هست بر موازین اسلامـی تکیـه شود. اگر دلیل تهمتها و افتراها نقد بـه قانون اساسی است، خود آقای خمـینی نیز درون تعارض قانون و شرع حکم مشابهی درون آخر مرداد ۶۱ صادر کرده هست و شرع را بر قانون مقدم دانسته است!

احمد مفتی زاده کوشش به منظور تشکیل شورای مرکزی سنّت را پیگیری روال همـیشگی خود درون رفع ستم و تبعیض و آزار از اهل سنّت و در راستای  تشکیل همان شورای عالی اسلامـی کـه مـی‌تواند عامل رفع و حل اختلافات مذهبی و تجدید وحدت امّت باشد، دانسته و از تهمت بـه خود از این بابت گلایـه کرده است. او بار دیگر اعلام کرده «آماده‌ام با هر ترتیبی کـه سران حکومت بخواهند، از یحث علنی و عمومـی گرفته که تا مذاکره درون حضور افرادی مورد اعتماد از همان سران و تا نوشتن مطالب و تا ابتهال به منظور روشن شدن حقایق اقدام کنم.»

نامـه مفتی زاده اعلام آمادگی به منظور گفتگو به منظور حل مشکلات اهل سنت است. اگر آقای خمـینی بجای فرمان دستگیری منتقدشی را به منظور گفتگو با او مـی فرستاد و به مطالبات برحقش عمل مـی کرد بـه موازین اسلامـی و اخلاقی و کشورداری نزدیکتر بود.    

باب سوم: دستگیری، زندان و شکنجه

احمد مفتی زاده بالاخره درون تاریخ ۸ شـهریور ۱۳۶۱ دستگیر شد. به منظور مصاحبه تلویزینی تحت فشار و شکنجه قرار گرفت. زمان زیـادی را درون سلول انفرادی گذرانید. حدود دو سال بعد از بازداشت دادگاهش تشکیل شد! و به پنج سال زندان محکوم شد. این باب شرح قضایـای دوران دستگیری که تا پایـان سال سوم (تا شـهریور ۱۳۶۴) شامل چهار مطلب بـه شرح زیر است: بازداشت مفتی زاده، فشار به منظور مصاحبه تلویزیونی، أنواع شکنجه، و دادگاه مفتی زاده.

مطلب اول. بازداشت مفتی زاده

در این مطلب سالهای نخست زندان مفتی زاده درون خاطرات هاشمـی رفسنجانی و مصاحبه قهدریجانی بررسی مـی شود. درون خاطرات دوشنبه ۸ شـهریور ۱۳۶۱ اکبر هاشمـی رفسنجانی ترجیح داده کـه به خبر دستگیری شاخص ترین رهبر اهل سنت ایران و یکی از اکراد مبارز اشاره نکند. درون عوض بـه خبر زیر اکتفا کرده است: «ساعت چهار بعد از ظهر بـه مجلس رفتم. با روحانیون سنی پاوه و اورمانات ملاقات داشتم. از [احمد] مفتی زاده و چپی ها گله داشتند و از حکومت راضی بودند.» (۱۶۸) درون روز بازداشت مفتی زاده روحانیون سنی پاوه و اورمانات از وی بـه رئیس مجلس گلایـه کنند و از حکومت ابراز رضایت کنند! این روحانیون سنی حکومتی چقدر ناجوانمرد بودند و نظام جمـهوری اسلامـی چه ناجوانمردتر کـه در روز بازداشت متحد سابق خود اینگونـه زشت رفتار کند. 

 دو پرسش و پاسخ موسی قهدریجانی نماینده وقت ولی فقیـه درون غرب کشور درباره بازداشت و دوران زندان مفتی زاده خواندنی است: «س: چه برخوردی با او [مفتی زاده] شد؟ ج: دستگیرش د. ابتدا طی مراحلی، تذکراتی بـه او دادند و با او اتمام حجت د. اما او بر افکار و کارهایش سماجت داشت. از این جهت، مدتی بازداشت شد و مورد بازجویی قرار گرفت. بعد از آن نیز آزاد شد ولی چون بـه جدّ مشغول فتنـه بود، درون خانـه‌ای تحت نظر و کنترل بود رفت و آمدهای آزادی نداشت. س: چه مدت زندانی و در بازداشت بود؟ ج: زندانش خیلی طول نکشید ولی عمدتا تحت نظر بود.» (۱۶۹) 

پاسخهای قهدریجانی کذب محض است. احمد مفتی زاده بـه مدت «ده سال» زندانی بوده است. از این مدت هشت سال و نیم آن را درون زندانـهای کمـیته مشترک، قزل حصار، اوین، و گوهر دشت کرج بوده و یک سال و نیم آخر درون خانـه امنیتی خیـابان فرمانیـه بـه همراه چند زندانی سیـاسی دیگر محبوس بود نـه تحت نظر! هفت سال نخست نیز درون سلول انفرادی بوده است. آقای خمـینی که تا زنده بود با انتقال او از زندان بـه حبس درون خانـه امن موافقت نکرد. بنابراین «زندانش خیلی طول نکشید، مدتی بازداشت بود، بعد آزاد شد، و عمدتا تحت نظر بود» دروغهای ناجوانمردانـه نماینده وقت ولی فقیـه درون غرب کشور است. مستندات تک تک دروغهای او از خاطرات روزنوشت هاشمـی رفسنجانی، خاطرات آقای منتظری و شاهدان مستقیم خواهد آمد.  

در خاطرات شـهریور ۱۳۶۱ هاشمـی رفسنجانی دو خبر دیگر درون ارتباط با مفتی زاده بـه چشم مـی خورد: « دوشنبه ۱۵ شـهریور ۱۳۶۱: دو نفر از نمایندگان سنی بلوچستان آمدند و از اینکه چند نفر از مخالفان انقلاب را درون رابطه با مفتی زاده بازداشت کرده اند گله داشتند و مـی گفتند کـه مصلحت نیست. درون این خصوص با آقای [محسن] رضائی م کردم.» (۱۷۰) «سه شنبه ۱۶ شـهریور ۱۳۶۱: آقای امـیری از سپاه آمد و راجع بـه پرونده مولوی نظر محمد دیدگاه نماینده سنی [ایرانشـهر] گفت و از مخالفتهای بی دلیلش و همکاریش با [احمد] مفتی زاده.» (۱۷۱)

هر دو خبر یک هفته بعد از بازداشت مفتی زاده سندی از نفوذ بالای او درون سیستان و بلوچستان است. او مورد حمایت نمایندگان بلوچ اهل سنت درون مجلس شورای اسلامـی بوده است. آنـها از دستگیری هواداران مفتی زاده درون سیستان و بلوچستان ابراز نگرانی کرده اند و خواستار آزادی دستگیرشدگان شده اند. خبر دوم هم حاکی از همراهی نماینده ایرانشـهر درون مجلس با مفتی زاده است. مولوی نظر محمد دیدگاه عضو شورای مرکزی سنت (شمس) بود و کنگره اول شمس درون فروردین ۱۳۶۰ درون منزل او درون خیـابان کارگر شمالی برگزار شده بود. البته او درون کنگره دوم شمس حضور نداشت. درون کردستان و بلوچستان سپاه بـه نمایندگی از نظام متعرض اهل سنت بوده است.

مطلب دوم. فشار به منظور مصاحبه تلویزیونی

خاطرات روزنوشت اکبر هاشمـی رفسنجانی: «سه شنبه ۶ مـهر ۱۳۶۱: احمد آقا [خمـینی] آمد و راجع بـه مصاحبه افرادی مثل آقایـان [طاهر] احمدزاده و خسرو قشقائی و [احمد] مفتی زاده مذاکره کردیم. نظر من و ایشان این هست که اینگونـه افراد کـه حاضر بـه مصاحبه هستند حتما با تخفیفی از اجرای حکم نـهایی‌شان صرف نظر کرد. قرار شد کـه با امام [خمـینی] درون مـیان بگذارد.» (۱۷۲) این خبر بسیـار مـهمـی است. رئیس دفتر رهبر و رئیس مجلس کـه دو گرداننده اصلی کشور زیر نظر آقای خمـینی بودند درباره سه زندانی شاخص مذاکره کرده اند. آن مقدار خبر کـه صحت دارد این هست که این سه زندانی به منظور مصاحبه تلویزیونی علیـه خودشان بشدت تحت فشار و مشخصا شکنجه بوده اند. از این سه نفر تنـها یکی زیر شکنجه حاضر بـه مصاحبه مـی شود و آن خسرو قشقایی (۱۲۹۶-۱۳۶۱) است، اما درست برخلاف توافق فوق الذکر مصاحبه خسرو قشقائی مستند حکم اعدام او بـه جرم اقدام علیـه امنیت ملی و مبارزه مسلحانـه علیـه حکومت شده، و وی درون تاریخ ۹ مـهر ۱۳۶۱ (یعنی سه روز بعد از این مذاکره) اعدام شد! (۱۷۳)

اما طاهر احمد زاده (۱۳۰۰-۱۳۹۶) نخستین استاندار خراسان بعد از انقلاب کـه به دستور مستقیم آقای خمـینی از کار برکنار شد، (۱۷۴) و به دلیل انتقاد از جمـهوری اسلامـی درون سال ۱۳۶۰ دستگیر شده بود علیرغم شکنجه هرگز تن بـه مصاحبه نداد، او چند بار دیگر هم بعد از انقلاب بـه زندان افتاد و بالاخره درون سال ۱۳۸۰ درون سن هشتاد سالگی از زندان آزاد شد. (۱۷۵) احمد مفتی زاده یک ماه تحت شکنجه بود که تا حاضر بـه مصاحبه علیـه خود شود. مردانـه مقاومت کرد و مصاحبه انجام نشد، لذا او ده سال درون زندان ماند. بـه هر حال آقای خمـینی با تخفیف حکم بعد از مصاحبه موافقت نکرده هست والا خسرو قشقایی اعدام نمـی شد! پرسیدنی هست اگر این افراد محاکمـه شده بودند و دادگاه قاضی داشته، چطور آقای خمـینی، رئیس دفتر و رئیس مجلس درباره سرنوشت زندانیـان تصمـیم گیرنده بوده اند؟!

برای درک ملموس‌تر مـیزان فشار و شکنجه از یک طرف و مـیزان مقاومت مفتی زاده از طرف دیگر کافی هست در نظر بگیریم کـه در همان دوران مصاحبه نورالدین کیـانوری و دیگر سران حزب توده علیـه خودشان از تلویزیون جمـهوری اسلامـی پخش شد. (۱۷۶)

مطلب سوم. انواع شکنجه

«حداقل یکصد و هشتاد نفر از پیروان و شاگردان مفتی زاده همراه با او دستگیر و جمعا بـه تحمل بیش از پانصد سال زندان محکوم شدند. کلیـه این افراد که تا سال ۱۳۶۴ بعد از تحمل حبس آزاد شدند. بـه عنوان نمونـه سعدی قریشی درون تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۶۱ یعنی ۱۳ روز قبل از استادش درون سنندج دستگیر مـی شود. با ۱۹ نفر از پیروان مفتی زاده درون یک جلسه توسط فردی بنام قاضی قدمـی محاکمـه مـی شود. طول محاکمـه هر یک دو سه دقیقه بیشتر نبوده، از متهمـین مـی پرسیدند مفتی زاده را قبول دارید یـا نـه؟! او سه سال و چند ماه درون سنندج، کرمانشاه و سمنان زندانی بوده است. محمد ژیـان تنـها فرزند مفتی زاده (متولد ۱۳۴۲) کـه در نوزده سالگی بـه اتهام پیروی از پدرش! دستگیرشده بود شش ماه (۲۷ مرداد که تا بهمن ۱۳۶۱) زندانی بود. بازگشت آنـها بـه مـیان خانواده هایشان مـیزان فشار و شکنجه بـه زندانیـان را برملا کرد. اخبار شکنجه شدید احمد مفتی زاده پخش شد. او درون زندان اوین درون سلول انفرادی بوده است. مفتی زاده سالها قبل از زندان از نارسایی غدد فوق کلیوی رنج مـی برد و دارو مصرف مـی کرد.» (۱۷۷) «در دوران انفرادی هفته‌ها از مصرف دارو محرومش د. نتیجه معلوم است! پزشکان بعدا تایید د کـه به واسطه شکنجه درون دوران زندان انفرادی چند استخوان او شکستگی پیدا کرده، کـه به موقع معالجه نشده و درست جوش نخورده بود. درون حالی کـه کاسکتی بر سرش گذاشته بودند او را بـه قصد کشت بـه درگاهی کوبیده بودند. دردناک‌ترین آسیب وارده بـه گردن او بود، کـه تا آخر مجبور بـه استفاده از گردن‌بند طبی شده بود. بـه نقل اعضای خانواده سالها بعد، این شکنجه ها بـه قصد استخراج اطلاعات از زندانی نبوده بلکه بـه قصد شکستن شخصیت و وادار او بـه مصاحبه تلویزیونی صورت گرفته بود.به دلیل شکنجه و فشارهای طاقت فرسا وزن او از ۸۸ کیلوگرم با ۳۴ کیلوگرم کاهش وزن بـه ۵۴ کیلوگرم رسید!» (۱۷۸) مقایسه عشاداب قبل از زندان درون سال ۱۳۶۱ با عتکیده و رنجور بعد از زندان درون سال ۱۳۷۱ حاکی از شدت فشاری هست که درون زندان بر وی رفته است.

تنـها اظهار نظر سربسته خود مفتی زاده از آن دوران عبارت تکان دهنده زیر درون نامـه مورخ ۲۶ دی ۱۳۶۵ بـه آقای منتظری هست که بـه تفصیل درون باب بعدی خواهد آمد: «دوران پرمشقت یک دو سال بازداشت گذشته، کـه مسئولان ذی ربط مـی دانند: مدتی طولانی از آن دوران درون حالت مابین مرگ و زندگی بودم و اعتنایی نداشتم، بعد هم اکنون چرا بـه زندانی بودن اهمـیت دهم، درون حالی کـه اولا بهبودی عمده یـافته ام …». دوران پر مشقت بین مرگ و زندگی!

بر اساس مشاهدات مستقیم سعدی قریشی شاگرد مفتی زاده: نخستین بار کـه در سال ۱۳۶۷ استاد را درون زندان ملاقات کردیم او را نشناختیم. انگار آدم دیگری دیده بودیم. خیلی بـه او سخت گرفته بودند. هرچند مایل نبود جزئیـات ان دوران را بر زبان بیـاورد. اما وقتی درد گردن او را بشدت آزارش مـی داد، دانستیم کـه در دوران زندان چشمانش را بسته سوار مـینی بوس کرده بودند. درون زمان پیـاده سرش بـه شدت بـه بالای درون مـینی بوس مـی خورد، درون حالی کـه ماموران نظاره گر حرکت زندانی با چشم بسته بودند! مـهره گردنش آسیب جدی دید (شکسته بود). دردی کـه تا آخر عمر تنـهایش نگذاشت.  

او این را نیز بـه عنوان یکی از شکنجه های روحی مفتی زاده نقل مـی کند کـه در سالهای نخست زندان، حکومت طوماری سفید علیـه مفتی زاده بـه امضای اکثر روحانیون اهل سنت وابسته بـه مرکز بزرگ اسلامـی کردستان رسانیده بود و خود [نماینده ولی فقیـه درغرب کشور] متن آن را نوشته بود. مفتی زاده درون یکی از اشعارش بـه کردی بـه آن اشاره کرده است. (۱۷۹)

این خبر هم درون خاطرات سال بعد هاشمـی رفسنجانی قابل ذکر است: «پنجشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۶۲: جمعی از روحانیون و طرفداران مفتی زاده از مکتب قرآن سنندج آمدند. از فشار حکومت بر طرفداران مفتی زاده شکایت داشتند. آنـها را نصیحت کرده و از مخالفت با جمـهوری اسلامـی تحذیر نمودم. صریح و پرمدعا بودند.» (۱۸۰) خبر اصلی کـه شده درخواست آزادی مفتی زاده است. بـه همـین دلیل نوشته صریح و پرمدعا! بـه هرحال «مکتب قرآن» پیگیر آزادی مؤسس خود بوده هست و رئیس مجلس «آنـها را نصیحت کرده و از مخالفت با جمـهوری اسلامـی تحذیر» نموده است. اما قدمـی به منظور آزادی این زندانی بیگناه برنداشته است!

مطلب چهارم. دادگاه مفتی زاده 

اطلاعات از دادگاه مفتی زاده بـه غایت اندک است. که تا دو سال مفتی زاده بدون محاکمـه درون دادگاه، زندانی و شکنجه شد. بـه روایت سعدی قریشی شاگرد مفتی زاده، استادش بالاخره درون دادگاهی فرمایشی محاکمـه شد. قاضی دادگاه حسین‌علی نیری بوده است. تاریخ دادگاه دقیقا مشخص نیست، ظاهرا دو سال بعد از دستگیری [یعنی اواسط سال ۱۳۶۳]. از جزئیـات دادگاه چیزی نمـی دانیم جز اینکه جلسات دادگاه طولانی بوده است. اتهام مفتی زاده چه بوده؟ بر اساس کدام مواد قانونی محکوم شده است؟ مشخص نیست. از حق داشتن وکیل مع محروم بوده است. دادگاه این متهم سیـاسی بر خلاف نص قانون اساسی غیرعلنی بوده است. حکم دادگاه پنج سال زندان بود.

در سال ۱۳۶۶ کـه پنج سال حبس بـه پایـان رسیده بود و باید مفتی زاده را آزاد مـی د، درون زندان بـه او گفتند مصاحبه تلویزیونی کند، یـا حداقل چیزی بنویسد که تا آزاد شود. مفتی زاده پاسخ داد: بـه خدا قسم حتی اگر از من بخواهید درون کاغذی بنویسم لا اله الا الله که تا آزادم کنید نخواهم نوشت. گفتند بسیـار خوب بـه رهبر انقلاب نامـه بنویس که تا آزاد شوی. مفتی زاده حاضر نشد بـه آقای خمـینی نامـه بنویسد. گفتند کافی هست حاضر شوی بـه ملاقات قائم مقام رهبری آقای منتظری بروی که تا از ما شکایت کنی! اگر بپذیری آزاد مـی شوی. پاسخ مفتی زاده صریح و روشن بود: من بیگناهم، شرعا و قانونا حتما آزاد شوم. بـه هیچ یک از دستوارات شما عمل نخواهم کرد. (۱۸۱) بعد در زندان مـی مانی که تا آدم شوی! مفتی زاده درون زندان ماند، اما هرگز آدمـی کـه جمـهوری اسلامـی مـی پسندید نشد! وی بـه دلیل متنبه نشدن پنج سال دیگر هم بر خلاف قانون و حکم صادره قاضی دادگاه انقلاب آزاد نشد، (۱۸۲) و زمانی از زندان مرخص شد کـه اولیـاء امر ترسیدند جنازه زندانی روی دستشان بماند! (۱۸۳)

اصل قضیـه شکستن اراده زندانی بوده است. پنج سال زندان انفردای و شکنجه به منظور به زانو درآوردن زندانی کافی نبوده است، پنج سال دیگر! بـه همـین سادگی. درون سلول انفرادی زندانی کدام جرم جدید مرتکب شده بود؟! قاضی شرع «حجت الاسلام نیری دامت افاضاته» بـه دلیل چنین خدماتی چهار سال بعد از طرف آقای خمـینی و با دور زدن شورای عالی قضایی بـه ریـاست کمـیته مرگ درون جریـان اعدام زندانیـان سیـاسی تابستان ۱۳۶۷ منصوب مـی شود. (۱۸۴)

باب چهارم. چنین کنندگان بزرگان!  

این باب دربردارنده قضایـای احمد مفتی زاده از شـهریور ۱۳۶۴ که تا شـهریور ۱۳۶۶ (سالهای چهارم و پنجم حبس) است. مدارک و مستندان این باب نحوه مواجه سه شخصیت سنی و شیعه درون برابر ظلم است. از یک سو احمد مفتی زاده و حسینعلی منتظری و از سوی دیگر روح الله خمـینی. مقابله رحمت و قساوت. عنوان باب را بـه همـین مناسبت «چنین کنند بزرگان!» برگزیدم. حتما این باب را بـه دقت خواند که تا بزرگان یـادشده را شناخت. این باب شامل سه مطلب بـه شرح ذیل است: اعتراض بـه شکنجه زنان زندانی، سخت گیری مقام رهبری نسبت بـه مفتی زاده، برسد بـه دست آقای منتظری.

مطلب اول. اعتراض بـه شکنجه زنان زندانی

احمد مفتی زاده درون تاریخ ۶ شـهریور ۱۳۶۴ از بند ۶ واحد ۳ زندان قزل حصار نامـه ای دو صفحه ای خطاب بـه «شورای سرپرستی زندانـها، شورای عالی قضائی و کمـیته پیگیری فرمان ۸ ماده ای [آقای خمـینی]» با این شعر آغاز مـی کند: «هر دم از این باغ بری مـی رسد / تازه تر از تازه تری مـی رسد.» از این نامـه مشخص مـی شود کـه در سه سال نخست وی درون سه زندان بـه ترتیب محبوس بوده است: زندان کمـیته، زندان اوین و زندان قزل‌حصار. او درون این نامـه بـه چند نکته اشاره مـی کند کـه سندی از زندان آن دوران است: پخش قرآن «به جای شیپور بیدارباش صبحگاهی، کـه اگر بـه منظور توهین بـه قرآن و اذان و ادعیـه و منفور گردانیدن آنـهاباشد برنامـه ای هست بسیـار مثمر [!]، تراکم جمعیت زندانی‌ها و زندان‌ها با آثار فراوان نامشروع آن»، «تفاوت فاحش بین برنامـه غذایی کارکنان زندان و زندانیـان، برخورد بسیـار نادرست با کارها و مشکلات زندانیـان با نمونـه های فراوان شخصی و غیرشخصی». مفتی زاده تذکر مـی دهد کـه اشکالات بیش از اینـهاست «اما جا به منظور نشستن و نوشتن نداشتم.»

آنگاه او منصفانـه بـه تعدیل رفتار زندان‌بانان با زندانیـان درون مقایسه با روش خشن سالهای قبل با خوش بینی مـی نگرد و به آنچه خود شاهد وقوع آن درباره زنان زندانی بوده بـه مسئولان تذکر مـی دهد: «و درون این چند ماه بودن درون قزل‌حصار مـی شنیدم (وادله ای مؤید هم وجود داشت)  کـه با روش جنایت آمـیز رفتار گذشته با زندانیـان عوض شده (که این هم درون ارزیـابی چگونگی برخورد با أمور تاثیر داشت). اما امروز بعد از ظهر درون حیـاط بند، صدای پرخاش و کتک‌کاری زنان زندانی وسیله ماموران مرد و داد و فریـاد آن زنان را از بند مجاور شنیدم. نمـی توانم توصیف کنم کـه چه عذابی کشیدم. مـی خواستم از حیـاط زندان دادب که: نامسلمانـها دیگر بس هست اسلام را رسوا . اما فکر کردم کـه بجای اصلاح، زنان بیچاره را بیرون خواهند برد و بیشتر شکنجه خواهند کرد. سکوت کردم و در حالیکه تمام اعضایم مـی لرزید و قلبم آتش مـی گرفت. و حالا نمـی دانم خطاب بـه شما – آقایـان اعضای سه شورا –  چه بنویسم؟ فقط بـه همـین دو کلمـه اکتفا مـی کنم:

یک. خوب! تاریخ جنایـات یزید [بن معاویـه]و [عبیدالله] ابن زیـاد و شمر [بن ذی الجوشن] و همدستانشان را مطالعه کنید، ببینید آیـا که تا آن حد رسوایی بار آوردند کـه «زنان را کتک کاری کنند»؟

دو. آیـا نمـی ترسید درون آن روزی کـه کتاب اعمالی کـه «لایغادر صغیرة ولاکبیرة الا احصاها» [کهف ۴۹] بـه دستتان داده مـی شود، بـه اقتضای مسئولیتی کـه قبول کرده اید، درون مکافات اعمال ننگین و شرم آوربدنام‌کننده اسلام شریک گردید؟ و انتقام این همـه اهانت بـه دین خدا را ببینید؟

امـیدوارم خدای متعال این تذکر را کـه ادای یک وشیفه واجب دینی بوده بدست شما برسانذ و منشأ اثر خیر جدی گرداند.» (۱۸۵)  

مفتی زاده  در این نامـه شجاعانـه از زندان قزل حصار بـه جای اینکه از فشارها و شکنجه‌هایی کـه به خودش رفته شکایت کند، مشکلات عمومـی زندانیـان خصوصا شکنجه زنان زندانی بـه مسئولان را بـه اطلاع مسئولان رسانیده خواستار پایـان بخشیدن بـه فشارها و شکنجه ها شده است. این اعتراض شجاعانـه مفتی زاده از زندان قزل حصار درون کتیبه تاریخ ثبت شده هست که حتی یزید و ابن زیـاد و شمر هم زنان را درون کربلا کتک نزدند، اما زندان‌بانان مرد جمـهوری اسلامـی زنان زندانی را کتک مـی زدند.

مطلب دوم. سخت گیری مقام رهبری نسبت بـه مفتی زاده

آقای خمـینی نـه تنـها دستور دستگیری مفتی زاده را شخصا صادر کرد، بلکه با آزادی او از زندان هم بـه درخواست آقای منتظری مخالفت کرد. مفتی زاده که تا أواخر حیـات آقای خمـینی درون زندان محبوس بود. این مطلب شامل سه بحث بـه شرح زیر است: مخالفت آقای خمـینی با شفاعت آقای منتظری، دو رهبر مذهبی سنی و شیعه درون حبس، و عدم اجابت شفاعت مولوی عبدالعزیز.

بحث اول. مخالفت آقای خمـینی با شفاعت آقای منتظری

این قضیـه مـهم را بـه دو رایت گزارش مـی کنم:

الف. خاطرات آقای منتظری: «یک شب کـه ما با امام [خمـینی] جلسه داشتیم درون آن جلسه همـه مسئولین، آقای [اکبر] هاشمـی [رفسنجانی]، آقای [علی] خامنـه ای، آقای [عبدالکریم] اردبیلی، آقای [مـیرحسین] نخست وزیر و احمد آقا [خمـینی] هم بودند … درون همان جلسه من راجع بـه بازداشت و زندانی آقای [احمد] مفتی زاده نیز با ایشان صحبت کردم و گفتم او درون بین مردم کردستان مورد توجه هست و بـه انقلاب هم خدمت کرده هست و زندانی بودن او سوژه ای هست که علمای اهل سنت درون کشورهای دیگر نیز آن را بـه رخ ما مـی‎کشند و ما را محکوم مـی‎نمایند و مـی‎گویند: “این چه وحدتی هست بین شیعه و سنی کـه شما آن را مطرح مـی‎کنید؟!” ایشان از صحبت من بسیـار عصبانی شدند و جمله ای را نسبت بـه آقای مفتی زاده فرمودند.» (۱۸۶)

ب. گزارش همان جلسه بـه روایت هاشمـی رفسنجانی: «چهارشنبه ۱۴ اسفند ۱۳۶۴: شب مـهمان احمد آقا [خمـینی] بودیم. آیت الله [حسین‌علی] منتظری هم از قم آمده بودند. امام [خمـینی] هم درون جلسه شرکت د. ولی با اظهار بی حالی [کسالت] خیلی نماندند. آقای منتظری از امام خواستند کـه اجازه بدهند [احمد] مفتی زاده [از رهبران مذهبی اکراد] درون منزلی بیرون از زندان تحت نظر باشد. امام قبول ند. همچنین آقای منتظری خواستند کـه به آقای [سید کاظم] شریعتمداری کـه اکنون درون بیمارستان بستری هست اجازه ملاقات با علما داده شود. امام فرمودند با اهل خانـه اش ملاقات کند!» (۱۸۷)

بحث دوم. دو رهبر مذهبی سنی و شیعه درون حبس

خاطرات آقای منتظری درون سال ۱۳۷۹ منتشر شده، و خاطرات سال ۱۳۶۴ هاشمـی رفسنجانی درون سال ۱۳۸۷. آقای منتظری درون اسفند ۱۳۶۴ رسما جانشین آقای خمـینی بوده است. تاریخ دقیق جلسه سران قوا چهارشنبه ۱۴ اسفند ۱۳۶۴ و مکان آن منزل احمد خمـینی درون جماران بوده کـه علاوه بر پنج عضو آن (رؤسای قوای سه گانـه، نخست وزیر و رئیس دفتر رهبری) شخص آقای خمـینی و جانشین وی نیز درون این جلسه شرکت داشته اند. آقای منتظری دو درخواست از اقای خمـینی مطرح مـی کند هر دو تسهیلاتی درباره دو رهبر مذهبی زندانی یکی سنی و دیگری شیعه. هر دو رهبر دینی بـه دستور مستقیم آقای خمـینی زندانی شده اند، یکی درون زندان و دیگری محصور درون خانـه اش. بـه گزارش پزشکان آقای کاظم شریعتمداری مرجع تقلید شیعه کـه بعد از نزدیک چهار سال امکان بستری شدن درون بیمارستان را یـافته بود درون شرف مرگ بود و دقیقا یک ماه بعد هم از دنیـا رفته است. درخواست آقای منتظری این بود کـه دستور ممنوع الملاقاتی وی برداشته شود و در این روزهای پایـان عمر اجازه ملاقات با علما با مرجع سالمند بیمار داده شود. آقای خمـینی اجازه نداد و گفت «با اهل خانـه اش ملاقات کند!» (۱۸۸)

قبل از آن آقای منتظری درون مورد احمد مفتی زاده شفاعت کرد. بـه روایت خاطرات فقیـه عالیقدر ظاهرا درخواست وی بـه قرینـه دلیلهای اقامـه شده آزادی مفتی زاده بوده است. بـه روایت رفسنجانی درخواست آقای منتظری تبدیل زندان بـه تحت نظر بودن درون منزلی بیرون از زندان بوده است. آقای منتظری سه دلیل به منظور درخواست خود آورده است: اول مفتی زاده درون بین مردم کردستان مورد توجه است، دوم او بـه انقلاب خدمت کرده است، سوم زندانی بودن او سوژه ای هست که علمای اهل سنت درون کشورهای دیگر آن را بـه رخ ما مـی‎کشند و ما را محکوم مـی‎نمایند.

در اینجا آقای منتظری عبارتی را گفته کـه مفتی زاده عینا درون نامـه انتقادی مورخ ۲۵ دی ۱۳۶۰ بـه خود وی نوشته بود: “این چه وحدتی هست بین شیعه و سنی کـه شما آن را مطرح مـی‎کنید؟!” این ادله با درخواست آزادی مفتی زاده تناسب دارد نـه تبدیل زندان بـه تحت نظر بودن درون خانـه امن. درون هر صورت آقای خمـینی با درخواست آقای منتظری نـه تنـها مخالفت مـی کند بلکه از این درخواست عصبانی شده و جمله ای را نسبت بـه مفتی زاده مـی‌گوید کـه آقای منتظری ترجیح مـی دهد نقل نکند. قاعدتا جمله مذکور چیزی از قبیل این جمله منقول از وی درون مصاحبه قهدریجانی نماینده وقت ولی فقیـه درون غرب کشور حتما بوده باشد: «این فرد فاسد و مفسد است»! نتیجه تلخی که از این دو روایت بدست مـی آید این هست که آقای خمـینی رهبری قسیّ القلب و نسبت بـه منتقدانش کینـه توز بوده و با بخشش، گذشت، و رحمت مـیانـه ای نداشته است.

بحث سوم. عدم اجابت شفاعت مولوی عبدالعزیز

در خاطرات هاشمـی رفسنجانی خبر زیر نیز بـه چشم مـی خورد: «چهارشنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۵: آقای مولوی آمد. درباره علمای اهل سنت و مفتی زاده کار داشت. (۱۸۹) مولوی عبدالعزیز ملازاده‌ (۱۲۹۵-۱۳۶۶) زعیم اهل سنت بلوچستان، نماینده بلوچستان درون مجلس خبرگان قانون اساسی، و همراه با مفتی زاده عضو موسس شورای مرکزی سنت (شمس) بوده است، درخواست مشخص وی از رئیس مجلس آزادی احمد مفتی زاده بوده هست که متاسفانـه بـه دلیل پافشاری آقای خمـینی امکان عملی شدن نداشت.

احمد مفتی زاده درون هفت سال نخست درون زندان کمـیته مشترک [زندان توحید]، زندان اوین، زندان قزل حصار و زندان گوهر دشت کرج درون سلول انفرادی محبوس بوده است. (۱۹۰) درون این دوران سخت حقوقی کـه مطابق مقررات جمـهوری اسلامـی به منظور همـه زندانیـان درنظر گرفته شده بود محروم بوده است. درون شش ماه نخست یعنی ۸ شـهریور که تا اوایل اسفند ۱۳۶۱ وی ممنوع الملاقات مطلق بوده هست وخانواده هم از او هیچ خبری نداشته اند. اوایل اسفند ۱۳۶۱ حدود دو که تا سه ساعت او را سرزده بـه منزل ش حوالی مـیدان رسالت تهران بردند. این ملاقات سرزده یکی دو بار دیگر که تا اواسط سال ۱۳۶۲ تکرار شد. از اواسط سال ۱۳۶۲ که تا اواسط پائیز ۱۳۶۷ ملاقاتهای مفتی زاده منحصر بـه ملاقات حضوری درون زندان با ، برادر و فرزند مـی شود. (۱۹۱)

مطلب سوم. از زندان برسد بـه دست آقای منتظری

 نمایندگان آقای منتظری درون امور زندانـها حسین علی انصاری نجف آبادی (متوفی ۲۲ اسفند ۱۳۸۹)، محمود محمدی یزدی و رحیم خلخالی بوده اند (۱۹۲) کـه با زندانیـان مستقیما دیدار مـی کرده اند، نامـه های زندانیـان را بـه آقای منتظری مـی رسانده اند و ایشان را درون جریـان مستقیم احوال زندانیـان قرار مـی داده اند. این نمایندگان چندین بار بـه ملاقات مفتی زاده درون زندان رفته، از حال او جویـا شده و بالاخره موفق مـی شوند مفتی زاده را راضی کنند بـه آقای منتظری نامـه بنویسد. از مکاتبات مفتی زاده با آقای منتظری درون دوران زندان دو نامـه درون دست هست یکی متعلق بـه دی ۱۳۶۵ و دیگری مرداد ۱۳۶۶. درون این مطلب طی دو بحث بخشـهای مـهم این دو نامـه نقل و بررسی مـی شود.

بحث اول. مباحثه فقهی درباره حدود شرعی

مفتی زاده درون تاریخ ۲۶ دی ۱۳۶۵ نامـه ای شش صفحه ای از زندان اوین به منظور قائم مقام رهبری مـی نویسد. بخشـهایی از این نامـه مـهم بـه شرح زیر است:

الف. ابتدای نامـه: «مرد علم و تقوی حضرت آیت الله  العظمـی منتظری هدانا الله وایـاه ووفقنا جمـیا لما فیـه رضاه. بعد از سلام و دعای خیر و تشکر درون قبال ارسال چند جلدی از تالیفاتتان؛ و شکر خدا کـه این آثار هم مؤیدی بودند به منظور گمانم بـه علم و رأی تان؛ امـیدوارم با ذهن علم آشنا و روحیـه تقوی نشانتان با موضوع این نامـه برخورد کنید. درون اثنای سالهای انقلاب چند باری و به مناسبتهایی درباره موضوع مـهم «اجرای حدود» و مسائل آن مطالبی نوشته ام. آخرین آنـها نامـه ای بود خطاب بـه امام [خمـینی] و جنابعالی کـه به گمانم حدود دو سال پیش، از همـین [زندان] اوین بـه مناسبت بحثی درون روزنامـه کیـهان راجع بـه وظایف «پلیس قضائی» نوشتم. (۱۹۳)

اخیرا چند قضیـه دست بـه دست هم دادند و تکلیف این نوشتن تازه را بـه وجود آوردند: ۱- خبرهایی درون مورد اجرای چند فقره حدود گوناگون درون روزنامـه ای ایـام اخیر. ۲- احتمال نرسیدن نوشته های سابق بـه دست شما و امام (که چند قرینـه ای سابق و لاحق موجد این احتمال اند). ۳- آشنائی با جوان فاضل و محقق بحاث، جناب آقای از شاگردان نزدیک و لایق شما و پیش آمدن بحث موضوع «حدود»، و تصور شایستگی ایشان به منظور تشریح و تبیین خلاصه ای کـه در این مورد مـی خواهم بنویسم (البته بعد از روشن شدن مسأله به منظور خود ایشان) (۱۹۴)

وگمانم چنین است: توهماتی کـه ممکن هست درباره انگیزه های قوی یـا ضعیف نامـه نوشتن «زندانیـان» بـه «زندان‌داران» پیش آید، درون نظر شما هم نسبت بـه مکاتبات من بی اعتبار است. زیرا اضافه بر آشنائی سابق، لابد درون این چند سال متوجه شده اید کـه مـهم به منظور من رفع ستم از صدها نفر از افراد مکتب قرآن بود، و بعد از آنکه محبتهای جنابعالی موجب بـه پایـان رسیدن قسمتی از مظالم گردید و زندانیـان آزاد شدند، دیگر ماندن تنـها خودم درون زندان از جهت اصل مشقت زندان، کمترین اهمـیت را ندارد، و با وجود اظهار تمایل خودتان بـه نوشتن نامـه ای درباره مسائل مربوط بـه بازداشت و دوران زندان، باز بـه ان رغبتی ندارم (زیرا بالطبع دلالتی – ولو التزامـی – بر اظهار ناراحتی از زندان و مـیل بـه آزادی خواهد داشت) و در برابر تشویق ضمنی بعضی از دیدار کنندگان بـه اظهار تمایل بـه «آزادی» بـه عدم رغبت و حتی نگرانیم از بیرون رفتن (به دلیل ازدیـاد تکالیف با کمـی امکانات) تصریح مـی کنم.

از اینـها گذشته دوران پرمشقت یک دو سال بازداشت گذشته، کـه مسئولان ذی ربط مـی دانند: مدتی طولانی از آن دوران درون حالت مابین مرگ و زندگی بودم و اعتنایی نداشتم، بعد هم اکنون چرا بـه زندانی بودن اهمـیت دهم، درون حالی کـه اولا بهبودی عمده یـافته ام، و ثانیـا با سفارشـهای محبت آمـیز جنابعالی هم از جهت مسکن و بعضی لوازم آسایش دارم، و هم با آمد و شد نزدیکان شما و سایرین هم بالتبع از تلخی تنـهایی کمتر درون رنجم.» (۱۹۵)

ب. بدنـه اصلی نامـه بر چهارمسئله مـهم فقهی متمرکز هست که خلاصه آنـها بـه با کلمات مفتی زاده بـه شرح زیر است:

«اول. مسئله «تشخیص وجود یـا عدم شروط و شرایط تطبیق حکم فقهی بر همان موضوع مبحوث عنـه درون فقه»: گاهی بعضی از همان احکام معهود فقهی قابل تطبیق بر موضوعات آن نیست و گاهی هست، بـه چه دلیل؟ … درون شرایطی کـه اسلام بطور درست و کامل درون جامعه ای وجود ندارد، و صورتی از اسلام شبهه (یعنی نـه اسلام و نـه جاهلیت، یـا اسلامـی آلوده با آمـیزه‌های جاهلیت، و یـا جاهلیتی رنگ شده با مظاهری از اسلام) حاکم هست و رایج، تصور اینکه همـه همان احکام فقهی مورد بحث کتب و مکاتب موجود یـا موجود درون خود کتاب و سنت با همان صورت – گرچه مستندِ آن لفظ یقینی المتن والدلالة باشد –  تطبیق و اجرا شود، اشتباه است.» شرح و بسط این مسئله تقریبا نیمـی از نامـه است.

«دوم. درون بیعت اسلامـی سه قید اساسی وجود دارد: الف مواردی کـه بیعت کننده بـه آنـها ملتزم و متعهد مـی شود، حتما روشن و صریح بیـان شوند. ب بیعت حتما فردی باشد نـه جمعی و عمومـی. ج بیعت حتما شخصی باشد نـه ارثی و خانوادگی. بنابراین مسلمانان مکلف امروز ایران کـه در جامعه شبهه آلود سابق پرورش یـافته اند دارای بیعت اسلامـی نیستند مگر اینکه یک یک آنان با امام یـا نمایندگان ایشان بر آن اسلامـی کـه مورد نظر قیـادت جامعه هست و بر یک یک آن احکام و تکالیفی کـه به نظر رهبری از اسلام بـه شمار مـی آیند بیعت کنند و اگر درون بیعت یک نفر یکی از این احکام مذکور نگردد آن شخص ملتزم بـه آن نخواهد بود (مگر اینکه دلیل قطعی بر معلوم و منوی بودن موجود باشد.»

«سوم. اسلام خیلی پیش از آن کـه بر جرائم مکلف، حدودی ببندد به منظور او حقوق معنوی و مادی مقرر مـی دارد (زیرا رحمت شارع کریم سابق بر غضب  اوست) که تا انگیزه های بیرونی و درونی به منظور ارتکاب جرم نداشته باشد. بعد اگر جامعه ای چنان سالم و اسلامـی باشد کـه در آن «قسط» برقرار شد و متمم مادی و معنوی از بین رفت یعنی حقوق مادی و معنوی افراد را تامـین کرد، حق دارد پرتوقع باشد و بهی کـه «سلامت» آن‌را بـه هم بزند عتاب کند، و برای جلوگیری از تکرار فساد درون پیکر سالمش بـه مجازات آن مخل حکم دهد. اما جامعه ای کـه محصول قرنـها فساد و جاهلیت و ستم است، و هنوز هم بسیـاری از ستمـها و تبعیضها و تقصیرهای معنوی و مادی آن ریشـه کن نشده اند، حق ندارد بر افراد ناز بفروشد، و اگر بـه اقتضای احوال خود ِ جامعه افراد آن مرتکب فسادی شدند، توقع مجازات را داشته باشد. (بعضی از شروط و از شبهه های حدود و قصاصها بر این واقعیت مبتنی اند)…. درست هست که وظیفه و فایده اجتماعی یک حکومت اسلامـی اجرای احکام اسلام است، اما چه احتیـاجی بـه توضیح هست که «اقامـه قسط» درون شئون معنوی و مادی جامعه بسی مقدم هست بر اجرای حدود، و بسی مـهمتر هست از آن.»

«چهارم. درون این فرموده پیـامبر بزرگوارمان (ص) خوب دقت فرمایید که: ادرؤ الحدود ما استطعتم فان کان له مخرج فخلوا سبیله فان الامام ان یخطیء فی العفو خیر من أن یخطیء بالعقوبة.» (۱۹۶)

ج. مفتی زاده درون قسمت پایـانی نامـه مـی نویسد: «امـیدوارم توانائی علمـی تان – کـه در سه جلد کتاب اهدائی (۱۹۷) نشانـه قوی از ان هست – موجب گرفتن نتیجه مطلوب از چهار مسئله مذکور و توضیحات خلال آنـها گردد. و تقوایتان نیز عامل آنکه درون بیـان حقایق شریعت اسلامـی نیروند و قاطع باشید، و قیدهای موجود (مانند بعضی شعارهای چندین قرنـه انقلابیـان) را «ابتغاء لمرضاة الله» بگسلید، همچون آنـها کـه «لایخافون لومة لائم» [مائده ۴۵] و در زمامداری ‌تان با ان روحیـه ظریف عرفانی کـه شبان موسی را محبوب واصل مـی شمارد، با آن از تربیت بی بهره ای کـه تحت فشار عوامل و شرایط ناسالم درونی و بیرونی دست بـه جرائمـی مـی زند، برخورد کنید، نـه با روحیـه خشک آن عالم سطحی کـه آن چوپان را «مجسِم کافر» مـی انگارد. (۱۹۸)

و اگر چنین شد، حتی با بهره گیری از توانائیـهای اجتهادیتان موضوع را بطور مستدل‌تر به منظور امام بیـان مـی کنید، یـا لااقل نامـه را بـه ایشان مـی رسانید و در آن صورت انشاء الله احکام دینی بـه تناسب شرایط جامعه با بهره گیری از روح تشریع و حکمت احکام اجرا خواهد شد و خدا خشنود مـی شود و ما همـه رستگار.

و اگر جواب این نامـه دلالت بر برخورد درست مرجو از علم و تقوایتان داشت، خود مشوقی و موجبی شرعی مـی شود که تا درباره پاره ای موضوعات دیگر نیز بحث کنم (و اگر جهل و هوی از چنان مسئله ای بگریزد، تقوای عالم یـا علم متقی از آن استقبال مـی کند).» (۱۹۹)                   

بررسی:

این سومـین نامـه مفتی زاده بـه اقای منتظری و نخستین نامـه موجود بـه ایشان از زندان است. (۲۰۰) نامـه مباحثه طلبگی دو فقیـه شافعی و جعفری هست آکنده از ظرائف فقهی و دقتهای فنی. مفتی زاده مخاطب نامـه خود را همچون گذشته مزین بـه علم و تقوی توصیف کرده است. بهانـه نامـه اهدای سه جلد از تالیفات آقای منتظری بـه وی است. مفتی زاده محور نامـه را «کتاب الحدود» ایشان قرار داده و آراء نواندیشانـه خود درون باره حدود و بطور کلی استباط فقهی با فقیـه عالیقدر درون مـیان گذاشته است.

در مقدمـه نامـه نکات بسیـار مـهمـی ناظر بـه دوران زندان مفتی زاده بـه چشم مـی خورد. این  نکات نامـه را بـه منبعی منحصر بفرد درباره سالهای نخست زندان مفتی زاده تبدیل مـی کند. از نامـه بر مـی آید کـه آقای منتظری توسط نمایندگانش از وی خواسته برایش بنیسد درون زندان جمـهوری اسلامـی با وی چگونـه برخورد کرده اند: «با وجود اظهار تمایل خودتان بـه نوشتن نامـه ای درباره مسائل مربوط بـه بازداشت و دوران زندان، باز بـه ان رغبتی ندارم». او کریمانـه و با عزت از نامـه  وشتن «زندانیـان» بـه «زندان‌داران» پرهیز مـی کند و ترجیح مـی دهد از احدی جز خدا طلب آزادی نکند، حتی چیزی ننویسد کـه چنین رایحه ای از آن بـه مشام برسد.

اما این عبارت تکان دهنده درون مقدمـه نامـه چشمگیر است: «دوران پرمشقت یک دو سال بازداشت گذشته، کـه مسئولان ذی ربط مـی دانند: مدتی طولانی از آن دوران درون حالت مابین مرگ و زندگی بودم و اعتنایی نداشتم، بعد هم اکنون چرا بـه زندانی بودن اهمـیت دهم، درون حالی کـه اولا بهبودی عمده یـافته ام.» یکی دو سال اول یعنی سالهای ۱۳۶۱ که تا ۱۳۶۳ «دوران پرمشقت» فشار و شکنجه درون سلول انفرادی درون زندان کمـیته مشترک به منظور تن بـه مصاحبه علیـه خود «در حالت مابین مرگ و زندگی» سپری شده، بـه قرینـه «بهبودی عمده» آن یکی دو سال بیماری شدید پیدا کرده بود.

اوج عظمت منتظری خدمات او بـه زندانی بیگناهی هست که توان آزادیش را ندارد اما هر چه از دستش برآمده به منظور تسهیلات او و همفکرانش بکار است: «مـهم به منظور من رفع ستم از صدها نفر از افراد مکتب قرآن بود، و بعد از آنکه محبتهای جنابعالی موجب بـه پایـان رسیدن قسمتی از مظالم گردید و زندانیـان آزاد شدند، دیگر ماندن تنـها خودم درون زندان از جهت اصل مشقت زندان، کمترین اهمـیت را ندارد». بیش از یکصد و هشتاد نفر از اعضای مکتب قرآن که تا سال ۱۳۶۴ از زندان آزاد شدند. مفتی زاده منتظری را عامل آزادی یـارانش دانسته است. مفتی زاده از دو لطف دیگر منتظری نیز درون حق خودش تشکرده است: «با سفارشـهای محبت آمـیز جنابعالی هم از جهت مسکن و بعضی لوازم آسایش دارم، و هم با آمد و شد نزدیکان شما و سایرین هم بالتبع از تلخی تنـهایی کمتر درون رنجم».

علیرغم همـه بی‌مـهری‌های اعمال شده نظرات ابراز شده درون این نامـه درباره «امام خمـینی» رهبر انفلاب بسیـار محترمانـه و همچنان امـیدوارانـه است. عبارات پایـانی نامـه «حتی با بهره گیری از توانائیـهای اجتهادیتان موضوع را بطور مستدل‌تر به منظور امام [خمـینی] بیـان مـی کنید، یـا لااقل نامـه را بـه ایشان مـی رسانید و در آن صورت انشاء الله احکام دینی بـه تناسب شرایط جامعه با بهره گیری از روح تشریع و حکمت احکام اجرا خواهد شد و خدا خشنود مـی شود و ما همـه رستگار». آیـا همـین عبارات کریمانـه بهانـه ای به منظور آزادی وی درون سال ۱۳۶۵ نبود؟! کجای برخورد با مفتی زاده تناسبی با آئین رحمت کتاب و سنت دارد؟

مفتی زاده چهار مسئله علمـی را با آقای منتظری درمـیان گذاشته است: اول. درون تطبیق احکام معهود فقهی بر موضوعات و کلا درون تشخیص موضوع حتما به شرایط متمایز اسلام کامل از اسلام شبهه توجه داشت و به خوانش متن اکتفا نکرد. دوم. درون بیعت اسلامـی نمـی توان افراد را بـه آنچه از زمامدار صریحا درون زمان بیعت اعلام نشده ملزم دانست و بازخواست کرد. سوم. اجرای مجازاتهای اسلامـی متاخر بر استیفای حقوق معنوی و مادی مکلفان است. که تا قسط اقامـه نشده مجاز بـه اجرای حدود نیستیم! چهارم. طبق قاعده نبوی درء اساس حتما بر عفو و عدم اثبات مجازات و اجرای حدود باشد مگر خلافش اثبات شود. هر چهار مسئله مـهم و ارزشمند است. البته اقای منتظری درون مسئله چهارم کاملا با مفتی زاده درون نظر و عمل همسو بوده است. مسئله دوم خصوصا بـه لحاظ امکان عملی درون تحقق بیعت با تک تک افراد جای بحث دارد. اما مسلما نمـی توان افراد را بـه آنچه درون زمان بیعت خلافش از زبان زمامدار شنیده شده ملزم یـا مؤاخذه کرد .

اما نوآوری مفتی زاده فقیـه شافعی درون مسائل اول و سوم است. موضوع بسیـاری از احکام ابواب معاملات درون طول این چهارده قرن تحول فراوان یـافته هست تا آنجا کـه موضوع حکم درون صدر اسلام با موضوع متفاهم از همان حکم درون زمان ما صرفا مشترک لفظی هستند با معانی متباین! تقدم اقامـه قسط بر اجرای حدود شرعی معنایش توقف درون اجرای حدود یـادشده درون زمان سیطره اسلام شبهه و عدم تحقق موازین اسلام بطور کامل درون جامعه است. مفتی زاده درون قامت یک فقیـه نواندیش درون مقام انتقاد از منتظری درون قامت یک فقیـه سنتی درون کتاب الحدود است، (۲۰۱) و اتفاقا اشکالش بـه مرحوم استاد وارد است! رحمة الله علیـهما.   

   

بحث دوم. گزارشی صادقانـه از وضعیت زندانـها

این نامـه تنـها نامـه ای هست که درون آرشیو دفتر آقای منتظری از مکاتبات ایشان و مفتی زاده باقی مانده هست (چهارمـین نامـه با امضای حقیقی و دومـین نامـه از زندان بـه ایشان). آرشیو این دفتر چندین بار درون هجوم ماموران امنیتی جمـهوری اسلامـی بـه غارت رفته هست و دیگر مکاتبات بین این دو شخصیت شاخص سنی و شیعه را حتما در مـیان اسناد غارت شده نشان گرفت. گزیده ای از این سند منحصربفرد بـه خط مفتی زاده از زندان اوین بـه تاریخ ۲ مرداد ۱۳۶۶ را درون اینجا مـی آورم:

«مرد تقوی و علم حضرت آیت الله  العظمـی منتظری هدانا الله وایـاه لما فیـه رضاه

بالاخره متقاعد شدم کـه نوشتن نامـه ای به منظور جنابعالی درباره تنـها بعضی از مسائل زندانـها و زندانیـان که تا آن حدود کـه جنبه شخصی نیـابد مطلوب شرعی هست و غیرمعارض با توکل و تفویض. و داعی تصمـیم، حسن ظنم بـه رهبری انقلاب هست تا این اندازه کـه امام [خمـینی] و شما آرزوی اسلامـی شدن این نظام و اصلاح معایب آن را – درون حدود تنـها یکی از مکاتب فقهی – دارید، و نیز راضی بـه رسوایی دین نیستید. مسائلی کـه اکنون مـی خواهم یـادآور شوم چند فقره است:

۱. غذای زندان‌بانان با زندانیـان تفاوت دارد (با اختلاف درجه تفاوت درون زندانـها). بـه نظرمن این امر محظورات فراوان دارد» او اولا چند جهت حرمت را برمـی شمارد، از جمله تبعیض درون تغذیـه حکومتی، معیون بودن کـه مفسّق هست و جارح اعتبار شـهادت، و تصرف نامشروع درون جیره ها. ثانیـا بـه «بدنام شدن اصل قسط و عدل اسلامـی»، و ثالثا «تبذیر خطرناک بـه دور ریخته شدن روزانـه مقادیر زیـادی غذا بـه دلیل نامطبوعی و حتی مرض آور بودن» اشاره مـی کند.

«۲. که تا آنجا کـه در فتره های دوران بازجویی و چند ماه بودنم درون زندانـهای عمومـی (و نیز درون بعضی از ایـام انفرادی) دریـافته ام، اکثر تعذیبها – خواه با حکم حکام یـا بدون ان – همان «شکنجه» مصطلح عرف عامـه هست که مکاتب فقه اسلامـی از جهات مختلف مورد بحث قرار داده و قانون اساسی هم اشاراتی کلی بدان دارد. اما متاسفانـه با استعمال اصطلاح فقهی «تعزیز» به منظور آن اسلام را منفور و در واقع وجهه آن را فدای توجیـه اعمال خود مـی کنند (امری کـه گمان ندارم نـه شما و نـه امام [خمـینی]  بـه کلیت آن راضی نیستید، هرچند بـه دلیل عدم معصوم بودن از اشتباه و از گناه درباره بعضی مصادیق ساکت باشید).

۳. درون فرض قبول حکم «حبس» بـه استناد بعضی روایـات یـا بـه دلیل ضرورت، حکمت آن حتما بعضی از وجوه «اصلاح» باشد کـه گاهی برخی مورد اشاره شما و امام قرار مـی گیرد. اما انواعی از بازداشتها جریـان دارد کـه هیچگونـه جهت اصلاحی به منظور آنـها متصور نیست و حتی زیـانـهای گوناگون مادی و معنوی به منظور زندانی یـا بستگان یـا جامعه اش را باعث مـی شود، همچنان کـه ثمره آن به منظور حکومت هم تنـها دردسر هست و منفور شدن (واین منفوریت غالبا بـه «اسلام» هم سرایت مـی کند).» وی بـه پنج نمونـه از این این قبیل بازداشتها اشاره مـی کند.

«۴. اغلب افراد با اتهاماتی غیرمـهم یـا حتی مـهم مدت طولانی درون بلاتکلیفی مـی مانند. و شنیده ام کـه در مواردی فراوان بعد از صدور حکم هم مدت بلاتکلیفی را نادیده مـی گیرند.

۵. اکنون هم تراکم جمعیت درون بعضی زندانـها با نسبتهای متفاوت موجود هست که جهات و آثار نامطلوب آن نیـاز بـه تشریح ندارد.

۶. علیرغم یـادآوریـهای فراوان هم امام و هم شما، برخوردهای مسئولان و ماموران از بالا که تا پائین با زندانیـان بسیـار زشت است،از احوال تکبر و تحقیر که تا اعمال ضرب و شتم کـه تاثیر فراوان این خلافها درون بدبین ناآشنایـان با اسلام نسبت بـه اسلام قابل تصور نیست.

۷. گاهی بعضب از مسئولان بالا یـا پائین به منظور توجیـه کارهایشان بـه آیـات و احادیث و اعمال بزرگان دین استناد مـی کنند. (به یـاد دارم از قزل‌حصار مسئله بیزار شدن یک مسلمان از اسلام و ترک نماز و روزه اش را و نیز بدبین شدنش را نسبت بـه حضرت علی بن ابی طالب – سلام الله تعالی علیـه – بـه واسطه مقایسه اعدامـهای دادستانی با کشتن خوارج درون سخنرانی یک سخنران، و نیز کم ثمر بودن کوششم را به منظور اصلاح تصورات او با بیـان جنایـات احمقانـه خوارج و مسائل دیگر).

۸. امکانات بهداشتی بعضی زندانـها بسیـار ناچیز هست و عوامل ناخوشیـها فراوان و مـهم.

۹. معاملات اکثر فروشگاهها با زندانیـان با روشـهایی هست نامشروع ه حتی با هیچ صورتی از بیع المعاطاة هم انطباق ندارد و زیـانـهای زندانیـان از این بابت بسی فراوان هست و ناگوار؛ و مسائل دیگر.

پس از ذکر چند مسئله پیش، پیشنـهاد کلیم این هست که: جمعی قدرتمند کمـی و کیفی یعنی صدها نفر از افرادی صالح کـه مطلقا با دستگاهی یـا جریـانی حکومتی رابطه نداشته باشند انتخاب و مامور شوند که تا با یک یک زندانیـان بالفعل و سابق ساعتها و یـا جلسات فراوان تماس بگیرند با صورت و حالتی کـه ترس از دلها بزداید و اعتماد بـه وجود آورد، که تا هم واقعیـات به منظور شما و امام [خمـینی] کاملا روشن شود و هم شرایط بازشدن عقده های فراوان فراهم آید، و هم بعضیـانی کـه علما و عمدا بـه انقلاب و اسلام خیـانت مـی کنند و یـا نادانانـه ضربت مـی زنند، شناخته شوند، و هم بسیـاری از زندانیـهای مورد اشاره سابق یـا غیر آنـها کـه ماندنشان درون زندان حکمتی درون برندارد، و یـا غالبا زیـانبار هم هست آزاد شوند، و هم بعد از از این این نوع بازداشتهای نامفید و دردسرتراش پیش نیـاید، و هم عیبهای گوناگون درون برنامـه های اجرایی و در روابط برطرف شود، و غیراینـها.

اما نکاتی را کـه در این اقدام مـهم لازم الرعایة مـی دانم این هست که ….. درون زمان شروع ماموریت هیأت، از طرف امام اعلامـیه ای کتبی منتشر شود کـه ترس زندانیـان از تصریح بـه واقعیـات را از بین ببرد. آن اعلامـیه هم درون وسایل ارتباط جمعی و غیر آن مرتبا پخش شود، و هم نسخه‌های بزرگ و کوچک آن درون همـه جای زندانـها الصاق شود و هم بـه هر زندانی نسخه ای بـه عنوان تضمـین خطر داده شود و هم شما و سران قوای حکومت متناوب درباره آن تاکید و بحث کنند. درون خاتمـه اگر بـه مسائل و پیشنـهاد بـه طور جدی و عملی توجه شود، آمادگی به منظور تبیین مجملات و بیـان راه حل معضلات درون حد توانایی ذهنی دارم، ولو با تحمل سالیـان دیگر زندان.» (۲۰۲)

بررسی:

مفتی زاده بالاخره متقاعد مـی شود بـه درخواست آقای منتظری نامـه ای درباره وضعیت زندان و زندانیـان بنویسد. البته چیزی به منظور خود نمـی خواهد و از خود نمـی نویسد. به منظور اصلاح زندانـها و زندانیـان پیشنـهاداتی کلی را مطرح مـی کند. نیمـی از نامـه مباحث فقه جزائی هست که ارزش خاص خود را دارد و از نقلش درون اینجا صرف نظر کردم. نامـه بسیـار محترمانـه و خیرخواهانـه است. خصوصا نسبت بـه آقای خمـینی علیرغم همـه ظلمـهایش درون حق مفتی زاده. بـه این عبارات توجه کنید: «داعی تصمـیم، حسن ظنم بـه رهبری انقلاب هست تا این اندازه کـه امام [خمـینی] و شما آرزوی اسلامـی شدن این نظام و اصلاح معایب آن را – درون حدود تنـها یکی از مکاتب فقهی – دارید، و نیز راضی بـه رسوایی دین نیستید».

مفتی زاده نکاتی را درباره کیفیت بسیـار نازل غذای زندانـها، تفاوت غذای زندانی و زندان‌بان، تراکم مفرط جمعیت زندانـها، سطح نازل امکانات بهداشتی زندانـها، و اجحافات فروشگاههای زندانـها تذکر مـی دهد. تمام این اشکالات بعداز سه دهه متاسفانـه بـه قوت خود باقی هست بلکه تشدید هم شده است. آنـها کـه تجربه زندان درون جمـهوری اسلامـی را دارند اهمـیت و صحت تذکرات مفتی زاده را درک مـی کنند.

شاه بیت غزل مفتی زاده درون این نامـه ادامـه شکنجه درون زندانـهای جمـهوری اسلامـی زیر نام تعزیرات است: «تا آنجا کـه در فتره های دوران بازجویی و چند ماه بودنم درون زندانـهای عمومـی (و نیز درون بعضی از ایـام انفرادی) دریـافته ام، اکثر تعذیبها – خواه با حکم حکام یـا بدون ان – همان «شکنجه» مصطلح عرف عامـه هست که مکاتب فقه اسلامـی از جهات مختلف مورد بحث قرار داده و قانون اساسی هم اشاراتی کلی بدان دارد.» مفتی زاده دارد از مشاهدات شخصی‌اش سخن مـی گوید. درون سلول انفرادی و دوران بازجویی او شکنجه شده بدون برو برگرد. بسیـاری از این شکنجه ها با حکم قاضی بوده است!

مفتی زاده بـه تجویز حبس درون بسیـار موارد اشکال فقهی دارد. اشکال او کاملا وارد است. از دیگر اشکالات کاملا وارد وی وضعیت بلاتکلیفی بسیـاری از زندانیـان، نحوه برخورد تحقیرآمـیز مسؤلان بالا که تا پائین با زندانیـان، حتی ضرب و شتم آنان و توجیـه دینی این رفتار غیرانسانی و سبعانـه با آیـات و احادیث  است. مفی زاده درد دین دارد و از اینکه این رفتارها بنام اسلام باعث بدبین شدن مردم نسبت بـه اسلام شده ابراز نگرانی مـی کند.

جالب اینجاست کـه این نامـه زمانی نوشته شده کـه دوران زندان مفتی زاده مطابق حکم ظالمانـه قاضی نیری بـه پایـان رسیده و او قاعدتا حتما آزاد مـی شده اما پنج سال دیگر بر خلاف قوانین جمـهوری اسلامـی درون زندان مانده و کلمـه ای از این بابت بـه آقای منتظری گلایـه نکرده است! توصیـه ها و پیشنـهادات انتهایی نامـه حاکی از موضع ناصحانـه و مشفقانـه او بـه جمـهوری اسلامـی و شخص رهبری آن است. اعزام هیئتی مبسوط الید بـه زندانـها و نشستن پای درد دل زندانیـان بعد از صدور اعلامـیه ای اط طرف مقام رهبری مبنی بر درون امان بودن زندانیـان اعلامـیه ای کـه مرتبا از وسایل ارتباط جمعی پخش شود و «نسخه‌های بزرگ و کوچک آن درون همـه جای زندانـها الصاق شود و هم بـه هر زندانی نسخه ای بـه عنوان تضمـین خطر داده شود». چقدر خوش نفس و بی خبر بوده مفتی زاده!     

آقای منتظری از این واقعیـات تلخ زندانـها کاملا مطلع بوده و موضوع را بارها با آقای خمـینی درون مـیان گذاشته، اما ظاهرا اراده ای به منظور بهبود وضع زندانـها درون سطح رهبری جمـهوری اسلامـی وجود نداشته و هنوز هم ندارد. آقای منتظری بالاخره بـه دلیل همـین انتقادات عطای قائم مقامـی رهبری را بـه لقایش بخشید. بـه قطعاتی از نامـه ایشان بـه آقای خمـینی مورخ ۱۷ مـهر ۱۳۶۵ (ده ماه قبل از نامـه مفتی زاده بـه منتظری) توجه کنید: «آیـا مـی‎دانید درون زندانـهای جمـهوری اسلامـی بـه نام اسلام جنایـاتی شده کـه هرگز نظیر آن درون رژیم منحوس شاه نشده است؟! آیـا مـی‎دانید عده زیـادی زیر شکنجه بازجوها مردند؟ … آیـا مـی‎دانید چه بسیـارند زندانیـانی کـه در اثر شکنجه های بی رویـه کور یـا کر یـا فلج یـا مبتلا بـه دردهای مزمن شده اند وی بـه داد آنان نمـی رسد؟ آیـا مـی‎دانید درون بعضی از زندانـها حتی از غسل و نماز زندانی جلوگیری د؟ آیـا مـی‎دانید دربعضی از زندانـها حتی از نور روز هم به منظور زندانی دریغ داشتند این هم نـه یک روز و دو روز بلکه ماهها؟ آیـا مـی‎دانید برخورد با زندانی حتی بعد از محکومـیت فقط با فحش و کتک بوده؟» (۲۰۳)

تتمـه. برادر بزرگتر کاکه احمد بـه نام عبدالله مفتی زاده درون تاریخ ۲۷ مـهر ۱۳۶۷ از دنیـا مـی رود. شش روز بعد درون تاریخ ۳ آبان ۱۳۶۷ به منظور نخستین بار بـه وی مرخصی داده مـی شود که تا به مدت سه روز خارج از زندان البته صرفا درون تهران درون مراسم ترحیم برادر شرکت کند. به منظور اولین بار شاگردان و پیروان مفتی زاده و اعضای مکتب قرآن امکان پیدا مـی کنند کـه با وی ملاقات کنند. (۲۰۴) این تاریخ دقیقا یک سال از پنج سال حکم حبس او گذشته بود، اما نظام هنوز آزادی او را بـه مصلحت نمـی دانست، و البته مصلحت نظام بر هر چیزی ولو قانون و شرع و اخلاق مقدم است!  

فصل پنجم. مرگ با عزت مجاهد فی سبیل الله

احمد مفتی زاده درون بیدادگاه جمـهوری اسلامـی بـه اتهامـی کـه تا کنون اعلام نشده هست به پنج سال زندان محکوم شد، و در پایـان دوران محکومـیت چون تسلیم نشده بود، بدون هیچ مجوز قانونی پنج سال دیگر درون حبس ماند! زندانیـان بـه حبس بعد از پایـان حکم مـی گویند ملی کشی! این فصل داستان مجاهدتها و رنجهای احمد مفتی زاده از شـهریور ۱۳۶۶ که تا پایـان زندگی درون ۲۰ بهمن ۱۳۷۱ شامل دو باب بـه شرح زیر است: پنج سال زندان بعد از پایـان حکم! و تبعید و مرگ متفکر صابر.

باب اول. پنج سال زندان بعد از پایـان حکم!

احمد مفتی زاده از شـهریور ۱۳۶۶ پایـان دوران حبس قانونینش (البته قانون ظالمانـه) که تا مرداد ۱۳۷۱ بـه مدت پنج سال درون حداقل دو نوع زندان حبس کشیده است. زندان نوع اول زندانـهای رسمـی (زندانـهای کمـیته مشترک، قزل حصار، گوهر دشت کرج) و حدود پنج سال زندان اوین که تا بهمن ۱۳۶۹، نوع دوم زندان درون خانـه امنیتی: یک سال و نیم آخر درون زندان کوچک خیـابان فرمانیـه تهران. این باب درون شرح این دوران شامل پنج مطلب بـه شرح زیر است: سالهای آخر زندان اوین، حبس درون خانـه امنیتی فرمانیـه، ملاقات با سعید شعبان و راشد الغنوشی، مکاتبات با مدیریت مکتب قرآن، و تشخیص دیرهنگام بیماری .

 

مطلب اول. سالهای آخر زندان اوین

تا پائیز ۱۳۶۷ هیچ گشایشی درون وضعیت دشوار مفتی زاده از حیث غالبا سلول انفرادی و ممنوع الملاقاتی با غیرخانواده ایجاد نشد. درخواست آقای متتظری، مولوی عبدالعزیز، نمایندگان اهل سنت مجلس شورای اسلامـی، و پیروان «مکتب قرآن» نیز بجایی نرسید.

وی از ۷ آبان ۱۳۶۷ بعد از شش سال و سه ماه از سلول انفرادی بـه بند عمومـی زندان (ظاهرا اوین) منتقل شد و اجازه ملاقات بیشتر با بستگان و برای نخستین بار ملاقات با پیروان از جمله اعضای مکتب قرآن بـه او داده شد. بتدریج نامـه و پرسشـهای مذهبی شاگردان درون اختیـار وی قرار گرفت البته تحت نظارت زندان و او نیز مجاز بـه پاسخ بـه پرسشـهای مذهبی شاگردان و علاقه مندان خود شد. چند صد صفحه نامـه و پاسخ بـه پرسشـهای دینی از اهل سنت سراسر ایران محصول چهار سال آخر دوران زندان است. (۲۰۵)

 به روایت سعدی قریشی «از آبان ۶۷ ملاقاتها بازتر شد. غیر از هشت ماه کـه تمام ملاقاتها قطع شد و از ایشان هیچ خبری نداشتیم. بـه ملاقات آقای منتظری رفتیم، اواخر قائم مقامـی ایشان بود. آقای منتظری و مفتی زاده بـه هم علاقه داشتند. قرار بود [عبدالکریم] اردبیلی رئیس دیوان عالی کشور بـه ملاقات قائم مقام رهبری بیـاید. درخواست کردیم از شخص اول قوه قضائیـه بخواهند که تا از مفتی زاده خبری بـه ما دهد. آقای منتظری گفت بـه بالاتر از او گفته و خبری نشده! بعد از هشت ماه فهمـیدیم مفتی زاده بـه دلیل اینکه آقای خمـینی از او خواسته بود قضیـه سلمان رشدی را محکوم کند و مفتی زاده درون زندان اطاعت نکرده بود، لذا هشت ماه درون یک بند از زندان اوین بـه تنـهایی زندانی شده بود. این قضیـه  انفرادی و ممنوع الملاقاتی که تا [چند ماه بعد از] درگذشت آقای خمـینی ادامـه داشت. درون همـین دوران من و زاده مفتی زاده به منظور پیگیری رفتیم اوین، ماه محرم و تابستان بود، حوالی مرداد، ۱۳۶۸ با ابراهیم رئیسی ملاقات کردیم، معمم نبود. قبول کرد کـه مفتی زاده اوین است. تظاهر کرد کـه چون مسئولین آن روز نبودند فردا بیـاییم. فردا اصلا راهمان ندادند! ظاهرا مفتی زاده درون کمـیته مشترک تحت فشار بوده است. البته بعد از این هرچه جلوتر آمدیم فضای ملاقاتها بازتر شد. حتی گاهی ایشان را یکی دو روز منزل شان مـی آوردند.» (۲۰۶)

 تاریخ فتوای آقای خمـینی درون مورد مولف کتاب آیـات شیطانی ۲۵ بهمن ۱۳۶۷ است. (۲۰۷) اگر مفتی زاده از اواخر بهمن یـا اوایل اسفند بـه مدت هشت ماه انفرادی و ممنوع الملاقات بوده باشد یعنی اواخر مـهرماه ۶۸ حتما به وضیعت عادی بند عمومـی بازگشته باشد.

بنابراین مفتی زاده درون زمان درگذشت رهبر جمـهوری اسلامـی درون ۱۳خرداد ۱۳۶۸ درون سلول انفرادی زندان اوین بوده است. وقتی از قرائن بـه درگذشت آقای خمـینی پی مـی برد، درون همان تنـهایی سلول انفرادی به منظور عامل و باعث همـه رنجها و حبسهایش طلب عفو و بخشش مـی کند:  خدایـا من با همـه ضعیفی او را بخشیدم. تو هم کـه ارحم الراحمـین هستی او را ببخش! (۲۰۸) او درون عفوی کـه در حق او بسیـار بد کرد، بـه سنت جاویدان حضرت رحمة للعالمـین (ص) تأسی کرد.

در ضمن درون خاطرات هاشمـی رفسنجانی خبر زیر نیز جلب نظر مـی کند: «چهارشنبه ۱۲ مـهر ۱۳۶۸: بـه دفترم آمدم. اعضای سمـینار افغانستان آمدند. دکتر [علی اکبر] ولایتی و آقایـان [صبغة الله] مجددی [سخنگوی اتحاد هفتگانـه مستقر درون پیشاور پاکستان] و [محمد] محقق [سخنگوی ائتلاف هشتگانـه شیعیـان افغانستان] صحبت د، و من هم صحبت کوتاهی نمودم. و سپس با آقای مجددی ملاقات خصوصی داشتیم کـه تقاضای کمک کرد و شفاعت به منظور آزادی [آقای احمد] مفتی زاده و اظهار آمادگی به منظور مذاکره با شوروی نمود.» (۲۰۹)

صبغة الله مجددی (متولد ۱۳۰۴) فقیـه اهل سنت از متنفذترین مجاهدان افغانستان و بعدا رئیس جمـهور این کشور درون سال ۱۹۹۲ و رئیس لوئی جرگه تصویب قانون اساسی درون سال ۲۰۰۳ و از ۲۰۰۵ که تا اکنون رئیس مجلس سنای افغانستان (مشرانو جرگه) است. درخواست چنین شخصیتی نمـی توانست نادیده گرفته شود. مجددی به منظور آزادی مفتی زاده شفاعت کرد، اما این درخواست انسان دوستانـه بـه طور کامل اجابت نشد. بـه احترام مجددی حکم ممنوع الملاقاتی و انفرادی مفتی زاده لغو و وی بـه بند عمومـی زندان منتقل شد! با توجه بـه درگذشت آقای خمـینی مانع آزادی مفتی زاده چه بوده است؟ بـه نظر مـی رسد او همچنان عنصر خطرناکی به منظور جمـهوری اسلامـی محسوب مـی شده و نظام تحمل فعالیت آزادنـه او درون منطقه را نداشته است.

مطلب دوم. حبس درون خانـه امنیتی فرمانیـه

این تنـها شخصیتهای داخلی اهل سنت و شیعه ایرانی نبودند کـه خواستار آزادی مفتی زاده بودند، شخصیتهای مسلمان غیرایرانی درون ملاقاتهایشان با مسئولان جمـهوری اسلامـی خواستار آزادی یـا حداقل ملاقات با مفتی زاده مـی شدند. سازمان ملل متحد کمـیسر ویژه حقوق بشر به منظور ایران (گالیندوپل) تعیین کرد و جمـهوری اسلامـی با سفر وی بـه ایران موافقت کرد. وضعیت زندانیـان سیـاسی شناخته شده کمـی بهبود پیدا کرد. نظام به منظور تظاهر برخی از زندانیـان شاخص سیـاسی کـه سالهای آخر حبسشان را مـی گذرانیدند بـه خانـه ای مصادره‌ای درون منطقه فرمانیـه تهران (بن بست پژمان) منتقل کرد و ملاقات شخصیتهای خارجی با این‌گونـه زندانیـان درون این خانـه صوت مـی گرفت که تا از آن استفاده تبلیغاتی شود کـه زندانیـان سیـاسی درون جایی بهتر از هتل چند ستاره ساکن هستند! حال آن کـه زندان زندان است، چه اوین باشد چه فرمانیـه!

محمود اعتمادزاده بـه آذین (۱۲۹۳-۱۳۸۵) نویسنده و مترجم چپ از دی ۱۳۶۶ که تا بهمن ۱۳۶۹ درون خانـه فرمانیـه محبوس بوده است. وی درون خاطرات این دوران خود با عنوان «بار دیگر و این بار» نقل کرده کـه احسان طبری (۱۲۹۵-۱۳۶۸) ایدئولوگ حزب توده ایران نیز قبل از او و چند ماهی همزمان با او درون یکی دیگر از اتاقهای منزل فرمانیـه محبوس بود. (۲۱۰) درون نوبت بعدی چند زندانی سرشناس سیـاسی دیگر از طیفهای مختلف همزمان درون این خانـه محبوس بوده اند.

روایت سعید حجاریـان: «بعدها کـه [نورالدین] کیـانوری و مریم فیروز [همسر کیـانوری] بـه یک خانـه منتقل شده بودند، درون دهه هفتاد، گاهی بـه آنـها سر مـی‌زدم. درون آن خانـه جز کیـانوری و مریم فیروز، عباس امـیرانتظام و احمد مفتی‌زاده هم نگهداری مـی‌شدند. کیـانوری درون گپ‌وگفت‌هایی کـه داشتیم علیـه امـیرانتظام و مفتی‌زاده بدگویی مـی‌کرد.» (۲۱۱)

به روایت شاگردان  مفتی زاده کـه با او ملاقات مـی کرده اند: از اواخر ۱۳۶۹ که تا زمان آزادی درون پائیز ۱۳۷۱ حدود یک سال و نیم بـه دلیل فشارهای بین المللی شخصیتهای دینی مفتی زاده بـه منزلی خارج از زندان منتقل شد کـه همراه با نورالدین کیـانوری، همسر کیـانوری [مریم فیروز] و به آذین [محمود اعتمادزاده] درون ساختمانی درون فرمانیـه تهران هر کدام درون اتاقی جدا بودند و در راهرو همدیگر را مـی دیدند. درون این زمان ترتیب ملاقاتهای شخصیتهای غیرایرانی با وی داده شد از جمله سعید شعبان و راشد الغنوشی. (۲۱۲)

از این دو روایت مـی توان بدست آورد کـه اولا احمد مفتی زاده از اواخر بهمن یـا اوایل اسفند ۱۳۶۹ از بند عمومـی زندان اوین بـه خانـه فرمانیـه بن بست پژمان منتقل شده است. اینجا هم زندان بوده با چندین اتاق کـه زندانیـان سیـاسی چند سال قبل از آزادی دوران حبس خود را مـی گذرانیده اند و ظاهر آبرومندتری خصوصا به منظور نشان بـه شخصیتهای خارجی داشته است. مفتی زاده حدود بیست ماه که تا زمان آزادی (۱۳ مرداد ۱۳۷۱) درون این خانـه امنیتی محبوس بوده است. هم بندهای او درون این زندان جدید نورالدین کیـانوری و مریم فیروز یقینا و عباس امـیرانتظام (به روایت حجاریـان) بوده اند. بـه آذین درون همان حوالی انتقال مفتی زاده بـه این خانـه آزاد مـی شود. علت اینکه این افراد انتخاب شده بودند این بود کـه از هنی با هم بیشتر رنج ببرند: توده‌ای های متهم بـه جاسوسی به منظور شوروی درون کنار رهبر مذهبی ضد مارکسیست و مقام دولتی متهم بـه جاسوسی به منظور آمریکا! (۲۱۳) معلوم هست که دبیر کل حزب توده حتما برای دو هم بند متفاوت خود صفحه بگذارد!

مطلب سوم. ملاقات با سعید شعبان و راشد الغنوشی

اما ملاقات سعید شعبان (۱۹۳۰-۱۹۹۸) از علمای مبارز اهل سنت لبنان و موسس جمعیت حرکة التوحید الاسلامـی (۲۱۴) و راشد الغنوشی (متولد ۱۹۴۱) شاخص ترین رهبر مسلمانان اهل سنت تونس – کـه هر دو با جمـهوری اسلامـی مناسبات حسنـه ای داشتند – با مفتی زاده نشان از اهمـیت مفتی زاده خارج از مرزهای ایران درون جهان اهل سنت دارد. غنوشی بعد از ملاقات با مفتی زاده مصاحبه ای با مجله ای درون کردستان داشت.

راشد الغنوشی درون مصاحبه خود مـی گوید: «مطلع شدم کـه احمد مفتی زاده شخصیت دانشمند، انقلابی، شاعر و رهبر [اهل سنت ایران] از سوی حکومت ایران بـه شدت مورد ظلم قرار گرفته است. درون دیدار با رهبر جمـهوری اسلامـی [آقای خامنـه ای] خطا و ظلم حکومت بـه مفتی زاده را گوشزد کردم و درخواست کردم کـه ملاقاتی با او داشته باشم. با ملاقاتم موافقت شد. درون سفرم بـه ایران درون سال ۱۹۹۱م [۱۳۶۹-۱۳۷۰]  این ملاقات محقق شد. دو پاسدار مرا از هتل محل اقامتم بـه محلی درون شمال تهران بردند. درون خانـه ای ساده کـه از هر سو توسط پاسداران محافظت مـی شد. درون وضعیتی بسیـار حزین و غمناک زیباترین غروبم را با مفتی زاده بسر بردم. این عالم ادیب داستان مبارزات و فعالیتهایش درون جریـان انقلاب اسلامـی ایران و اینکه از هیچ تلاشی به منظور پیروزی و ثبات آن فروگذار نکرده هست را برایم تعریف کرد. گفت کـه پس از مدتی کـه از فعالیتهایش دست مـی کشد و با سران انقلاب ارتباطش را قطع مـی کند، درست درون همان روزها او را متهم بـه توطئه علیـه انقلاب و براندازی نظام مـی کنند. چند سال از عمرش را بـه خاطر همـین اتهام درون زندان سپری نمود. درون آن ملاقات قسمتهایی از اشعار پرمغزش را برایم خواند. آنچنان کارگر افتاد و اثرگذار بود، کـه نتوانستم خود را کنترل کنم و جلو احساساتم را بگیرم و با صدای بلند گریستم. شُرشُر اشک بود کـه از دیدگان من سرازیر مـی شد.

بعد از این ملاقات گزارشی بـه آقای دادم و از ایشان خواستم کـه به ظلم علیـه این شخصیت مبارز، دانشمند و صالح پایـان دهد. متاسفانـه کار از کار گذشته بود و به خاطر محرومـیتهای شدید (آزار و شکنجه و …) بدنش کاملا تحلیل رفته بود و تنـها پوستی بر استخوانش مانده بود. مفتی زاده با سربلندی و آزادگی نزد خدای خود شتافت و از جور آدمـیان و ستمکاران رهایی یـافت.

بیـاد دارم از پاسداران پرسیدم چرا این رهبر و عالم بزرگ بازداشت است؟ پاسخ دادند هیچ اتهام و گناهی ندارد فقط بـه این خاطر کـه احتمال ترورش هست ما او را دستگیر کرده ایم! و در واقع از او محافظت مـی کنیم! من با پوزخند توام با خنده پاسخ دادم: اگر با هر کـه دشمنی داشته باشد و در معرض ترور باشد اینگونـه با او برخورد مـی‌شود، بعد تکلیف افراد و مقامات بلندپایـه مانند [اکبر] هاشمـی رفسنجانی رئیس جمـهور وقت چه مـی شود کـه این همـه دشمن دارد؟!» (۲۱۵)

این مصاحبه حاوی نکات مـهمـی است. اولا جمـهوری اسلامـی با تزویر بـه رهبران اهل سنت غیرایرانی وانمود کرده کـه مفتی زاده رهبر اهل سنت ایران درون زندان نیست! دارند درون مقابل ترور مخالفان از او محافظت مـی کنند. آنـها بـه غنوشی نگفته بودند کـه حتی مطابق قوانین ظالمانـه جمـهوری اسلامـی مفتی زاده از شـهریور ۱۳۶۶ غیرقانونی زندانی بوده است. ثانیـا این تنـها سندی هست که اتهام مفتی زاده درون آن ذکر شده است! مفتی زاده بـه اتهام براندازی محکوم بـه زندان شده است. آیـا تاسیس شورای مرکزی سنت (شمس) براندازی بوده است؟! ثالثا اینکه غنوشی از اشعار مفتی زاده بشدت متاثر شده هست نشان از تبحر مفتی زاده درون ادب عربی از یک سو و محتوای سوزناک اشعار او داشته است. ای کاش مـی دانستم مفتی زاده کدام شعرش را به منظور غنوشی خوانده بود.    

مطلب چهارم. مکاتبات با مدیریت مکتب قرآن

احمد مفتی زاده درون زمان حبس درون دو نوبت اعضای شورای مدیریت مکتب قرآن را نصب مـی کند (۲۱۶) و از ۵ آبان ۱۳۶۷ که تا آبان ۱۳۷۱ کـه محدودیت کمتری درون زندان دارد نامـه هایی بـه پیروانش نوشته است. این نامـه ها بـه لحاظ مخاطب بـه دو قسمت تقسیم مـی شود: مخاطبهای خاص و منفرد از پیروانش و نامـه هایی خطاب بـه شورای مدیریت مکتب قرآن و شورای فتاء و قضاء. نامـه های قسم اول هنوز تدوین نشده است. این نامـه های شخصی حدود ۴۰ نامـه هست و پاسخ بـه سوالات مختلف دینی پیروان از مفتی زاده هست و درون آنـها مسائل سیـاسی مطرح نشده است. (۲۱۷) نامـه های قسم دوم دوازده نامـه است. سه نامـه نخست درون زندان اوین نگاشته شده است. هشت نامـه بعدی درون زندان فرمانیـه نوشته شده یکی درون زمستان سال ۱۳۶۹ و بقیـه درون سال ۱۳۷۰. نامـه دوازدهم متعلق بـه دوران تبعید مورخ ۵ دی ۱۳۷۱ مـی باشد. (۲۱۸)

مضمون این نامـه ها هدایت معنوی و دینی پیروان و شاگردان است. بررسی آنـها مقال و مجال دیگری مـی طلبد. اما لابلای این نامـه ها اشاراتی اجمالی بـه دیدگاه متأخر مفتی زاده بـه سیـاست و چگونگی مواجهه پیروان با سیـاست بـه چشم مـی خورد کـه به این تحقیق مرتبط است. مفتی زاده درون نامـه دوم مورخ ۳۰ تیر ۱۳۶۹ بـه این نکته اشاره مـی کند کـه از سال ۱۳۴۳ مسیر فعلی را انتخاب کرده هست (۲۱۹) و در آستانـه انقلاب اینگونـه تصمـیم گیری کرده: «فعالیتهای سیـاسی لازم به منظور همراهی درون صلاحیت حالای ما نیست، ولی بـه حکم ضرورت و به عنوان تکلیفی ثانوی حتما وارد آن شویم.» (۲۲۰) سپس با انحلال شوراهای سابق پیشنـهاد تشکیل دو شورا مـی دهد شورای مدیریت و هیأت قضاء و افتاء. (۲۲۱)

«شرایط بالفعل ما درون حد أوائل دعوت است، بعد وظیفه مان تزکیـه خود و دعوت و هدایت دیگران است، بدون فعالیت سیـاسی…. تکالیف بـه حسب تفاوت شرایط متفاوت است. بعد اگر وظیفه من دخالت درون بعضی مسائل سیـاسی است، ممکن هست این وظیفه متوجه بعضی یـا حتی هیچ یک از شما نباشد. درون دنیـای پرپیچ و خم سیـاست امروز و پر از خطوط و رابطه های مرموز و تاثیرها و تاثرهای مبهم و غیره اظهار نظر درون اکثر مسائل سیـاسی به منظور ملتزم بـه موازین دین بسیـار دشوار است، و برایی کـه وظیفه اش اقتضا نکند نامشروع…. بعد تکلیف مطمئن شما این هست که بطور کلی از سیـاست کنار کشید، گرچه ممکن هست أولا روش و عادت چند ساله، ثانیـا حب حفظ، بلکه ازدیـاد شـهرتی کـه به دست آورده اید، و ثالثا حرفهای دوستان و دشمنان چنان انقطاعی را بسیـار دشوار سازد. چون بـه راستی استعانـه بـه صبر کاری هست بزرگ و دشوار مگر به منظور آن خاشعین…» (۲۲۲)

در نامـه یـازدهم مورخ ۳۰ تیر ۱۳۷۱ (دو هفته قبل از آزادی از زندان) مـی نویسد: «نوشتن کمـی برایم دشوار است… اگر خدای مدبرالامر بخواهد دوران زندان پایـان یـابد (وامـیدوارم به منظور همـه خیر مقرر فرماید) از هم اکنون لازم هست همـه مان خود را به منظور رعایت ضوابطی آماده کنیم کـه از سقوط ظاهری و باطنی مجدد عموم درون شرایط تلف کننده عمر و غافل کننده دل جلوگیری کند. مـهمترین این ضوابط عبارتند از: الف. حذر جدی همـه از ظهورهای سیـاسی و اجتماعی بـه هر صورت که تا زمانی کـه بتوانیم: به منظور هر فرد درون حد تزکیـه شدگی و صلاحیتش برنامـه و حدود دعوت خیر را تعیین کنم …» (۲۲۳)

بررسی: مفتی زاده درون سال ۱۳۵۷ تصمـیم مـی گیرد وظیفه ذاتی خود را کـه تبلیغ و تعلیم و تربیت دینی بوده موقتا تعطیل کند و به أمور عرَضی فعالیت سیـاسی بپردازد. این فعالیت عارضی سیـاسی حوالی مـهر ۵۸ پایـان مـی پذیرد و او اعلام مـی کند کـه به وظایف ذاتی خود بازگشته است. اما از آبان ۱۳۵۸ که تا شـهریور ۱۳۶۱ زمان بازداشت او فعالیت سیـاسی را ترک نکرد. أولا نامـه های متعدد سیـاسی درون انتقاد از وضع موجود بـه مقامات عالیـه جمـهوری اسلامـی خصوصا آقای خمـینی نوشت. ثانیـا با تاسیس شمس کـه البته تشکلی مذهبی بود اما عملا بار بسیـار سنگین سیـاسی داشت درون خط اول فعالیت سیـاسی درون جامعه اهل سنت قرار گرفت. یک سال و نیم فعالیت شمس فعل غلیظ و البته قانونی سیـاسی بود. ثالثا سخنرانی های مفتی زاده خصوصا درون کنگره دوم شمس سه هفته قبل از بازداشتش بدون هیچ مجامله ای سیـاسی بوده است. ممکن هست این اقدامات با عناوینی از قبیل نـهی از منکر، نصیحت بـه ائمـه مسلمـین، و دفاع مشروع درون مقابل ظلم کاملا دینی خوانده شوند. اما با قبول این عناوین موجه دینی نمـی توان بار سنگین سیـاسی أفعال او را انکار کرد.

ااگر بپذیریم کـه تعالیم دینی اسلامـی درون کتاب و سنت منحصر درون وظایف فردی نیست و بخش مـهمـی از ان اجتماعی سیـاسی است، عمل بـه وظایف واجب دینی و شرعی بدون حضور درون عرصه اجتماعی سیـاسی مـیسر نیست. فعل سیـاسی اجتماعی مـی تواند محدود بـه فعالیت مدنی شود و به پذیرش مسئولیت حکومتی نیـانجامد، اما نمـی تواند سیـاست و حتی ارتباط درون حد مذاکره و گفتگو با مقامات دولتی را بر خود حرام کند. اگر مسلمانی حکومت جامعه خود را ولایت جائر مـی داند، تنـها قسمـی از همکاری کـه به تقویت ولایت جائر منجر شود جایز نیست. حتی اگر پذیرش مسئولیتی کـه بتواند باری از دوش بخشی از مردم بردارد و به کاهش ظلم بر آنـها منجر شود ممنوعیت شرعی ندارد. واضح هست که گفتگو و مذاکره با اولیـاء حاکمـیت جائره مجاز و در شرایطی به منظور رفع ظلم یـا کاهش آن مستحب یـا واجب است.

مفتی زاده درون چند ناحیـه هم بـه لحاظ شرعی و هم بـه لحاظ سیـاسی خطا کرده است: أولا کناره گیری از سیـاست نـه ممکن هست نـه شرعا مجاز. بـه همـین دلیل او که تا زمان دستگیری نتوانست بـه وعده خود عمل کند! ثانیـا ترک مذاکره و گفتگو با مقامات سیـاسی ولو جائر بـه شکل مطلق نـه ممکن هست نـه مفید و نـه جایز. راستی نامـه نگاری مکرر با رهبر جمـهوری اسلامـی ورود درون گفتگو نبوده است؟! ثالثا به منظور یک عالم دینی همواره تعلیم و تربیت و تبلیغ دینی وظیفه اصلی هست و فعالیت سیـاسی امری ثانوی. ترک وظیفه اصلی درون همان مدت کوتاه چند ماهه ۵۷-۵۸ درست نبود، نـهایتا ممکن بود بـه دلیل پیش آمدن شرایط خاصی وظیفه اصلی کاهش یـاید نـه اینکه ولو موقتا تعطیل شود. اعلام خداحافظی با فعالیت سیـاسی بـه عنوان پایـان امرعرَضی هم کار درستی نبود. این امر ثانوی همواره درون ذیل وظیفه اصلی حتما آهسته و پیوسته تداوم مـی یـافت؛ وعملا هم تداوم یـافت! اما بـه خیـال اینکه ترک شده است.

مفتی زاده درون زندان خصوصا درون سلول انفرادی و تحت فشار و شکنجه فرصت تفکر وب تجربه بیشتری پیدا کرد. او بار دیگر بـه وظیفه تزکیـه و خودسازی تاکید کرد و پیروانش را از فعالیت پیچیده سیـاسی برحذر داشت. «تکلیف مطمئن شما این هست که بطور کلی از سیـاست کنار کشید» یـا «حذر جدی همـه از ظهورهای سیـاسی و اجتماعی بـه هر صورت که تا زمانی کـه بتوانیم: به منظور هر فرد درون حد تزکیـه شدگی و صلاحیتش برنامـه و حدود دعوت خیر را تعیین کنم». قابل درک هست که مفتی زاده نگران پیروانش درون بازار مکاره پرفریب سیـاست بوده هست و خیرخواهانـه خواسته آنـها را از بلایـا حفظ کند. اما این تکلیف مستند بـه کدام دلیل معتبر از کتاب و سنت و اجماع و عقل است!؟ منابع اربعه برخلاف چنی فتوایی است.

وظیفه تزکیـه، تعلیم و دعوت بـه خیر پایـان ندارد. قرار نیست وظایف دینی اجتماعی درون حین خودسازی تزکیـه ای و تعلیمـی تعطیل شود. استناد بـه صدر اسلام کـه این مرحله دعوت هست و آن مرحله قیـام استناد عمـیق و همـه جانبه نیست. تطبیق شرایط فعلی بـه شرایط سلف صالح غالبا رهزن است. تصمـیم گیری سیـاسی درون اینجا و اکنون بیش از آن‌که مبتنی بر کلیـات تعالیم دینی مبتنی باشد، بـه تجزیـه و تحلیل سیـاسی از شرایط زمانی مکانی برمـی گردد. نسخه پیچی مفتی زاده به منظور پیروانش درون مکتب قرآن ایدئولوژیک بوده است، زمانی روی آوردن تمام عیـار بـه سیـاست، و زمانی ترک کامل فعالیت سیـاسی. مکتب قرآن قرار نیست فرقه ای درون کنار دیگر فرق اسلامـی باشد، و نسخه مقتدای این مکتب هم قداستی ندارد و بعد از اثبات عدم ناسازگاری با تعالیم کتاب و سنت حتما مطابق موازین سیـاسی اجتماعی روز درست‌آزمایی شود. مکتب قرآن اگر درون مفتی زاده درجا بزند مضمحل مـی شود. شاگردان مفتی زاده حتما جرأت ادامـه و استمرار او را داشته باشند. به منظور تداوم راه او سه خصلت او لازم است: دانش اجتهادی، تقوای خالصانـه و شجاعت دلیرانـه.

پیروان مفتی زاده حتما انتظار خود را از دین مشخص کنند. این پرسشی کلیدی است. بـه طور مشخص از دین انتظار تعیین تکلیف سیـاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی دارند. آیـا به منظور فعالیت درون این عرصه حتما به کتاب و سنت رجوع کرد؟ این همان باب الابوابی هست که مشخص مـی کند که: اولا بـه دنبال حکومت دینی هستند؟ یـا بـه جدایی کارکرد نـهادهای دینی از حکومت؟ ثانیـا نسبت شریعت و قانون چیست؟ آیـا شریعت منبع منحصر قانون است؟ ثالثا تبعیض حقوقی بین مسلمان و نامسلمان، بین زن و مرد، بین مردم و علمای دین را چگونـه رفع مـی کنند؟ تبعیض مذهبی و قومـی هم کـه خلاف مسلم تعالیم اسلامـی است. رابعا درون سیـاست غیر از مشارکت درون حاکمـیت و تلاش به منظور براندازی حاکمـیت (تعریف منسوب بـه مفتی زاده از سیـاست!) آیـا شق سومـی بنام فعالیت مستقل منتقدانـه درون جامعه مدنی متصور نیست!؟            

مطلب پنجم. تشخیص دیرهنگام بیماری   

به هر حال مفتی زاده درون این دوران از زندان تسهیلات بیشتری به منظور ملاقات با خانواده و علاقه مندان درون حد حضور محدود (یکی دو نوبت درون ماه، هر بار یکی دو روز) درون منزل خود درون تهران داشته است.   

حوالی دی ۱۳۷۰ از لابلای نامـه های مفتی زاده از زندان، خانواده متوجه شد کـه مفتی زاده درون بهداری زندان بستری است، [یک سال بعد دانستند کـه او از بیماری سرطان کلیـه رنج مـی است]. بعدها از مفتی زاده شنیدند کـه چندین نوبت بعد از خوردن غذای زندان بیـهوش شده و روز بعد درون بهداری زندان بـه هوش آمده است. مفتی زاده از کبودی بجا مانده بر بدنش متوجه مـی شود کـه در زمان بی‌حالی بـه او موادی تزریق کرده‌اند. تلقی خود او این بوده کـه حکومت مـی خواهد مرگش را جلو بیندازد. پیروانش مصرانـه درخواست د کـه مفتی زاده تحت نظر پزشک متخصص تحت معالجه قرار گیرد. متاسفانـه مقامات اجازه ندادند. او هرگز امکان معالجه و مداوای کامل درون زندان را نیـافت. (۲۲۴)

در این زمان اتفاق دیگری مـی افتد کـه در آزادی مفتی زاده موثر است. بـه گفته سعدی قریشی: استاد مفتی زاده اواخر خرداد ۱۳۷۱ بـه دلیل درد شکستگی مـهره گردن درون نیمـه دوم خرداد ۱۳۷۱ بـه مدت بیست روز درون بیمارستان دادگستری تهران بستری شد. درون زمان مرخص شدن (اواسط تیر ۱۳۷۱) از بیمارستان همچنان ضعف و بی حالی داشت. بـه دلیل بیماری که تا زمان آزادی درون مرخصی درون منزل ش بـه سر مـی برد. ظاهرا مامورین از بیماری حاد او خبر داشتند و ما چیزی نمـی دانستیم. (۲۲۵) نظام از ترس اینکه جنازه مفتی زاده روی دستش بماند تصمـیم بـه آزادی وی درون سال دهم زندانش مـی گیرد! 

 

باب دوم. تبعید و مرگ متفکر صابر

احمد مفتی زاده درون ۱۳ مرداد ۱۳۷۱ از زندان آزاد و به اقامت اجباری درون تهران محکوم شده، درون کدام دادگاه و به موجب کدام قانون؟ معلوم نیست. بـه هر حال وی درون شش ماه آخر زندگیش درون تبعید بوده هست و هرگز امکان بازگشت زنده بـه کردستان پیدا نکرد. این فصل شرح کوتاهی بر شش ماه آخر دوران حیـات کاکه احمد شامل دو مطلب بـه شرح زیر است: دوران تبعید و بیماری پیش رفته؛ و مرگ کاملا مشکوک.

مطلب اول. دوران تبعید و بیماری پیش رفته

بعد از ده سال، وقتی مفتی زاده بـه لحاظ جسمـی حال خوشی نداشت، درون تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۷۱ از زندان (خانـه امنیتی فرمانیـه تهران) بـه تبعید فرستاده شد. بـه گفته سعدی قریشی شاگرد ملازم مفتی زاده: درون اواسط مرداد ۱۳۷۱ حکومت ما را خواست و گفت استاد مفتی زاده بـه شرطی کـه از تهران خارج نشود آزاد است! آن زمان ایشان درون مرخصی استعلاجی بود. او با زندان‌بانـها دیگر صحبت نمـی کرد. قرار شد ما صحبت کنیم. درون خانـه و زاده اش درون تهران حوالی مـیدان رسالت مستقر شد. درون محدوده تهران آزاد بود، اما مجاز بـه خروج از شـهر نبود. عملا تبعید بـه تهران. (۲۲۶)

 به نوشته علی عزت یـار از بستگان مفتی زاده: آن زمان مفتی زاده دیگر توان راه رفتن نداشت! با تقاضای خانواده به منظور اعزام بـه خارج به منظور مداوا موافقت نشد. وضعیت بیمار روزانـه وخیم‌تر مـی شد. (۲۲۷) کاکه احمد اوایل تیر ۱۳۷۱ درون بیمارستان آسیـا تحت عمل جراحی قرار گرفت. درون آن زمان معلوم شد سرطان کلیـه دارد. بعلاوه شکستن مـهره گردن و ضعف عمومـی. این سه عامل بدحالی ایشان شده است. (۲۲۸) متاسفانـه دیگر دیرشده بود. بیماری بسیـار پیش رفته بود. دلیل ضعف و بی حالی مفرط یک ساله اخیر مفتی زاده مشخص شد!

پایـان عمر مفتی زاده فقیـه اهل سنت و شریعتمداری مرجع شیعه دو شخصیت دینی ناراضی ایران شباهت فراوانی بـه هم دارد. هر دو درون زندان یـا حصر خانگی از معالجه بموقع سرطان و اعزام بـه بیمارستان محروم بودند و زمانی اجازه اعزام بـه بیمارستان داده شد کـه بیماری پیش رفته بود و دیگر امـیدی بـه معالجه نبود. هر دو با دردی جانکاه درون بیمارستان از دنیـا رفتند. نظام بالاخره یکی از آرزوهای مفتی زاده را برآورده کرد: تساوی ناراضیـان سنی و شیعه درون محرومـیت از امکانات پزشکی بموقع!

در زمان بستری بودن مفتی زاده درون بیمارستان آسیـا و متعاقب آن درون منزل زاده از جمله افرادی کـه جرأت د بـه عیـادت مفتی زاده بشتابند دکتر حبیب الله پیمان (۲۲۹)، عزت الله سحابی (نماینده مردم تهران درون مجاس بررسی نـهایی قانون اساسی، نماینده مردم تهران درون دوره اول مجلس شورای اسلامـی و عضو هیـات حسن نیت دولت موقت)، و مصطفی حسینی طباطبایی بودند. (۲۳۰)

مطلب دوم. مرگ کاملا مشکوک

دردهای جانکاه ناشی از شکنجه درون ناحیـه سر و گردن، دردهای ناشی از سرطان پیشرفته کـه به موقع معالجه نشده بود، و آثار جلوگیری از مصرف دارو، غذاهای مشکوک و تزریقهای مشکوک‌تر دوران زندان دست بدست هم داد که تا مفتی زاده درون سن پنجاه و هشت سالگی بعد از ظهر سه شنبه ۲۰ بهمن ۱۳۷۱ درون بیمارستان آسیـا جان بـه جان آفرین تسلیم کند. فردای آن روز چهارشنبه ۲۱ بهمن نماز مـیت درون منزل خودش درون سنندج  با حضور صدها نفر درون حالی کـه حیـاط، پشت بامـها و کوچه ها مملو از نماز گذار بود برگزار شد. (۲۳۱) مراسم تشییع جنازه درون سنندج باشکوه تمام با شرکت هزاران نفر درون سکوت کامل برگزار شد. (۲۳۲) پیکر رنجور این مجاهد فی سبیل الله درون قبرستان تپه شیخ محمد باقر سنندج بـه خاک سپرده شد. (۲۳۳) مفتی زاده از تابستان ۱۳۶۱ (زمان بازداشت) اجازه نیـافت وارد کردستان شود. اکنون یک دهه بعد جنازه او وارد کردستان مـی شود. او را عمودی بردند و افقی برگرداندند. این مطلب شامل سه بحث بـه شرح زیر است: خبر کوتاه درگذشت درون جراید، مرگ چنین خواجه نـه کاریست خرد! و در سوگ شادروان علامـه احمد مفتی زاده.

بحث اول. خبر کوتاه درگذشت درون جراید

در چهاردهمـین سالگرد انقلاب روزنامـه ها پر از تبلیغات دهه فجر بودند. جایی به منظور مرگ تلخ اما باعزت متحد دیروز انقلاب و منتقد بعدی جمـهوری اسلامـی نبود. خبر کوتاه درگذشت مفتی زاده «یک هفته بعد» بـه صورت زیر درون مطبوعات جمـهوری اسلامـی اجازه انتشار یـافت.

برای نخستین بار بعد از بیش از یـازده سال خبری از مفتی زاده درون روزنامـه ای منتشر شد، البته خبر مرگ: «علامـه احمد مفتی زاده درگذشت. سنندج، خبرنگار کیـهان: علامـه احمد مفتی زاده از علمای اهل سنت کردستان بـه دنبال عمل جراحی درون یکی از بیمارستانـهای تهران درگذشت. پیکر آن مرحوم از تهران بـه سنندج انتقال یـافت و پس از تشییع بـه خاک سپرده شد. مراسم ترحیم علامـه مفتی زاده درون چند مسجد کردستان برگزار گردید. مفتی زاده بـه هنگام فوت ۵۷ سال داشت.» (۲۳۴)

یک روز بعد روزنامـه اطلاعات هم خبر زیر را منتشر کرد: «علامـه احمد مفتی زاده درگذشت. سنندج، خبرنگار اطلاعات: پیکر علامـه احمد مفتی زاده یکی از علمای اهل سنت کردستان درون سنندج تشییع و در محل تپه شیخ محمد باقر بـه خاک سپرده شد. علامـه احمد مفتی زاده بـه دنبال یک عمل جراحی درون یکی از بیمارستانـهای تهران درگذشت. پیکر او به منظور خاک سپاری بـه سنندج انتقال یـافت. علامـه  احمد مفتی زاده از علمای کردستان درون سال ۱۳۱۴ هجری شمسی و در یک خانواده مذهبی درون شـهر سنندج بـه دنیـا آمد. وی درون طول عمر خود نزد عده ای از علمای مذهبی منطقه علوم دینی را فرا گرفت. مفتی زاده درون سالهای ۵۹ و ۶۰ بـه دلیل همکاری با ضدانقلابیون دستگیر و زندانی شد. اما بـه دلیل تبری جستن از جریـانات و گروههای وابسته آزاد شد. وی بـه دنبال یک بیماری طولانی سرانجام درون تاریخ ۲۰/۱۱/۷۱ بـه دلیل بیماری درون سن ۵۷ سالگی و در حین عمل جراحی دار فانی را وداع گفت. جسد احمد مفتی زاده درون روز ۲۱/۱۱/۷۱ با انتقال بـه سنندج درون تپه شیخ محمد باقر سنندج بـه خاک سپرده شد.» (۲۳۵)

خبر روزنامـه کیـهان مختصر است، اگرچه حق مطلب درباره کاکه احمد مفتی زاده درون آن ادا نشده، اما مؤدبانـه هست و درون آن امرخلاف واقعی هم نیـامده است. خبر روزنامـه اطلاعات کمـی مشروح‌تر هست و اطلاعاتی درباره تاریخ و محل دفن و اشاره ای هم بـه سوابق علمـی مفتی زاده دارد. اما این عبارت خلاف واقع درون آن راه یـافته است: «مفتی زاده درون سالهای ۵۹ و ۶۰ بـه دلیل همکاری با ضدانقلابیون دستگیر و زندانی شد. اما بـه دلیل تبری جستن از جریـانات و گروههای وابسته آزاد شد.» این عبارت بـه احتمال قوی دیکته مقامات امنیتی بوده است.

أولا مفتی زاده هرگز درون سالهای ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ دستگیر و زندانی نشد! او دو بار دستگیر و زندانی شده است، یکی درون رژیم پهلوی و دیگری بـه دستور آقای خمـینی درون تاریخ ۸ شـهریور ۱۳۶۱. ثانیـا مفتی زاده هرگز از گروهای وابسته درون کردستان حمایت نکرده بود که تا از آنـها تبری جوید! ثالثا وی از أواسط سال ۱۳۵۸ از منتقدان مسالمت‌جوی جمـهوری اسلامـی بوده اما همواره از انقلاب ۱۳۵۷ دفاع مـی کرده و معتقد بوده این انقلاب شکوهمند از همان ماههای نخستین منحرف شده است.

بحث دوم. مرگ چنین خواجه نـه کاریست خرد

اما رسواتر از همـه خبر هفته نامـه کیـهان هوایی (ویژه ایرانیـان خارج از کشور) است. عباس سلیمـی نمـین مدیر مسئول این نشریـه معروف بـه سخنگوی مراکز امنیتی جمـهوری اسلامـی خبری هتاکانـه و محرف منتشر کرده است: «احمد مفتی زاده مسئول تشکیلات شمس درون کردستان مرد. سرویس خبر کیـهان هوایی، ۲۴ بهمن، ۱۳ فوریـه: احمد مفتی زاده معروف بـه علامـه بنیـانگذار تشکیلات شمس و یکی از مبلغان مذهبی اهل سنت کردستان سه شنبه گذشته درون شـهر بوکان [!] درگذشت. مفتی زاده بعد از پیروزی انقلاب اسلامـی از جمله عناصری بود کـه در حوادث و درگیریـهای کردستان بی تاثیر نبود و غالبا مواضعی همسو با ضد انقلابیون و گروهکهای تجزیـه طلب داشت. وی درون سالهای ۵۹ و ۶۰ بـه جرم همکاری با ضدانقلابیون دستگیر و زندانی شد. اما بـه دلیل تبری جستن از جریـانات و گروههای وابسته آزاد شد.» (۲۳۶)

دم خروس ازقبای این خبر امنیتی بیرون زده است. کیـهان هوایی مفتی زاده را مسئول تشکیلات شمس معرفی شده است، بی آنکه شمس معرفی شود. مفتی زاده عضو موسس شورای مرکزی سنت (شمس) نخستین تشکل مدنی اهل سنت شرق و غرب ایران بوده هست که بـه ناحق توسط آقای خمـینی بـه گرته برداری از کنفرانس طائف متهم شد. اینکهی درون جمـهوری اسلامـی بـه دلیل تشکل مذهبی مجرم شناخته شده و زندانی شود دلیل انحطاط چنین رژیمـی است، نـه اینکه نقصانی درون مفتی زاده باشد. درون خبر امنیتی کیـهان هوایی علاوه بر تکرار عبارت خلاف واقع پیش گفته مندرج درون روزنامـه اطلاعات نوشته شده کـه مفتی زاده درون شـهر بوکان از دنیـا رفته است. حال آن‌که وی درون بیمارستان آسیـای تهران دار فانی را وداع گفت، درون زمان آزادی درون تهران محصور و در واقع تبعید بود و مجاز نبود از منطقه استحفاظی این شـهر خارج شود. مفتی زاده محور آرامش درون کردستان و از بزرگترین مخالفان تجزیـه طلبی محسوب مـی شود. او هرگز بـه لقب علامـه دل خوش نکرد اگرچه اعلم علمای کردستان بلکه از مفاخر اهل سنت درون جهان بـه شمار مـی رود. پاسخ من بـه این عنوان موهن و کذب «احمد مفتی زاده … درون کردستان مرد» این شعر بلند مولوی است: «مرگ چنین خواجه نـه کاریست خرد»:  

«گفتی خواجه سنایی بمرد / مرگ چنین خواجه نـه کاریست خرد

کاه نبود او کـه به بادی پرید / آب نبود او کـه به سرما فسرد

شانـه نبود او کـه به مویی شکست / دانـه نبود او کـه زمـینش فشرد

گنج زری بود درون این خاکدان / کو دو جهان را بجوی مـی‌شمرد

قالب خاکی سوی خاکی فکند / جان خرد سوی سماوات برد

جان دوم را کـه ندانند خلق / مغلطه گوییم بـه جانان سپرد

صاف درآمـیخت بـه دردی مـی / بر سر خم رفت جدا شد ز درد

در سفر افتند بـه هم ای عزیز / مرغزی و رازی و رومـی و کرد

خانـه خود بازرود هر یکی / اطلس کی باشد همتای برد

خامش کن چون نقط ایرا ملک / نام تو از دفتر گفتن سترد» (۲۳۷) 

در آن خفقانی هم جرأت نکرد بـه این مناسبت پیـام تسلیت بفرستد یـا نماینده ای به منظور شرکت درون مراسم ترحیم بـه سنندج گسیل دارد. (۲۳۸)

بحث سوم. درون سوگ شادروان علامـه احمد مفتی زاده

الف. مجله ایران فردا با مدیر مسئولی عزت الله سحابی از معدود نشریـاتی بود کـه در شماره بهمن ۱۳۷۱ خود درون سوگ «شادروان علامـه احمد مفتی زاده» همراه با عکسی از واپسین روزهای حیـاتش نوشت:

«با خبر شدیم علامـه احمد مفتی زاده متفکر اندیشمند و متعهد کرد درون سن شصت سالگی با تنی رنجور بدرود حیـات گفت. علامـه مفتی زاده درون زمستان سال ۱۳۱۱ هجری شمـی درون سنندج چشم بـه جهان گشود. پدرش ملا محمود مفتی، مفتی اعظم کردستان مقدمات علوم اسلامـی را درون أوان کودکی بـه او آموخت. بعد از آن علامـه مفتی زاده بـه قصد ادامـه تحصیل راهی مدارس دینی کردستان عراق شد، و سالیـانی چند محضر بزرگان علم و عرفان آن سامان را دریـافت و چون بـه سنندج (ادگاهش) بازگشت بـه برکت هوش و ذکاوت سرشارش درون حالی کـه جوانی هجده ساله بود درون شمار مدرسان فاضل دارالعلم آن شـهر قرار گرفت. بعد از مدتی درون دانشکده حقوق دانشکده حقوق دانشگاه تهران شروع بـه تدریس کرد. اما بـه دلیل دخالت و کارشکنی ساواک از کار برکنار شد. وی درون سال ۱۳۴۲ درون ادامـه مبارزات ملی مذهبی خود دستگیر شد و در زندان قزل قلعه محبوس گردید. احمد مفتی زاده درون سالهای ۵۰ که تا ۵۴ بـه صورتی بسیـار جدی و آشکار مسئله وحدت مذاهب اسلامـی را وجهه نظر خود قرار داد و در همـین مسیر با انگیزه پرورش نسل جوان و معرفی چهره انقلابی، روشنگر و مترقی دین درون سال ۱۳۵۶ مدرسه قرآن سنندج را تاسیس کرد و چندی بعد شعباتی از آن مدرسه را درون شـهرهای شین بنیـاد نـهاد. علامـه مفتی زاده درون بعد از ظهر روز سه شنبه بیستم بهمن سال جاری درون بیمارستان آسیـای تهران بـه رحمت حق پیوست و روز بعد درون مـیان حزن و اندوه هزاران نفر از مردم کردستان درون سنندج بـه خاک سپرده شد. ایران فردا ضمن تسلیت درگذشت استاد بـه شاگردان او و مردم کردستان، خوانندگان عزیز را بـه مطالعه منتخب یکی از مقالات ایشان [انتظار از دین؟] کـه در ۲۳ رمضان سال ۱۴۱۱ هجری قمری [۲۰ فروردین ۱۳۷۰] نوشته شده دعوت مـی کند.» (۲۳۹)

ب. دکتر حبیب الله پیمان: «به خاطرندارم ازسوی خانواده شان درتهران مجلس یـادبود برگزار شده باشد، ولی دوستان ما درون یکی از جلسات عمومـی [ماهانـه مسلمانان مبارز منعقد درون منزل مس وی] ساعتی درون بزرگداشت ویـادآوری ویژگیـهای برجسته و زندگی سراسر تلاش درراه آزادی وبرابری ومعرفی حقایق قرآنی سخن گفتند. (۲۴۰)

سخن آخر

احمد مفتی زاده درون سن پنجاه و هشت سالگی سالگی با مرگی کاملا مشکوک اما باعزت از دنیـا رفت. أولا هفته‌ها درون زندان از مصرف داروی ضروری نارسایی غدد فوق کلیوی محروم شده بود. ثانیـا چندین نوبت بعد از خوردن غذای زندان بیـهوش شده بود و روز بعد درون بهداری زندان بـه هوش آمده بود. درون غذای او چه ریخته بودند؟ ثالثا بر بدن خود چندین نوبت آثار تزریق یـافته بود کـه در زمان بـه هوش نبودن او صورت گرفته. خودش معتقد بود از سه طریق یـادشده نظام قصد تسریع مرگ او را داشته است. رابعا درون زندان بـه شدت شکنجه شده بود، شکنجه درون حد شکستگی چند استخوان بـه گواهی پزشکان درون آخر عمر. شدیدترین شکنجه درون ناحیـه سر و گردن او بوده است. او درون ده سال آخر عمر اجبارا از گردنبند طبی استفاده مـی کرد. خامسا هرگز که تا آبان ۱۳۷۱ (سه ماه قبل از مرگ مشکوک) تحت مداوای کامل قرار نگرفت و امکان معالجه زیر نظر پزشک متخصص نیـافت. اینکه اهل سنت ایران از او با عنوان «شـهید کاکه احمد مفتی زاده» یـاد مـی کنند حق دارند. مرگ کاکه احمد کاملا مشکوک بود.

هرگز مشخص نشد اتهام مفتی زاده چه بوده، و با استناد بـه کدام مواد قانونی محکوم شده، چرا پنج سال بیش از زمان محکومـیت درون زندان بوده و چرا بعد از آزادی دیرهنگام بـه تهران تبعید شده و اجازه بازگشت زنده بـه کردستان نداشته است. اسناد و مدارک موجود نشان مـی دهد موازین انسانی، اخلاقی، قانونی، دینی و مذهبی درون مورد مفتی زاده توسط جمـهوری اسلامـی نقض شده است. آقای خمـینی و جانشین او توانستند منتقد اهل سنت خود را درون زندان بمـیرانند، اما نتوانستند أراده او را خُرد کنند. حتما اعتراف کرد جمـهوری اسلامـی و خصوصا شخص آقای خمـینی درون حق احمد مفتی زاده جفا د.

مواضع سیـاسی احمد مفتی زاده مثل هر شخصیت دیگری قابل نقد است. درون موضع‌گیریـهای او گاه آرمان‌گرایی واحساسات بر تعقل و واقع گرایی غلبه کرده است. اما درون دانش دینی، صداقت، خلوص و ایمان دینی او از یک سو و وطن خواهی، حق طلبی، آزادی‌خواهی و استقلال طلبی او از سوی دیگر نمـی توان تردید کرد. ستم آقای خمـینی و جمـهوری اسلامـی درون حق احمد مفتی زاده با هیچ مـیزان اسلامـی و شیعی قابل توجیـه نیست. (۲۴۱) خداوند شـهید کاکه احمد مفتی زاده را غریق رحمت خود فرماید. عاش سعیدا و مات سعیدا. راهش پر رهرو باد.

یـادداشت‌ها:

۱. بـه مناسبت ویرایش دوم نوشتم: «انتشار ویرایش اول این مقاله با استقبال مواجه شد. برخی شاگردان و پیروان مفتی زاده خصوصا درون «مکتب قرآن» اطلاعات منتشرنشده‌ای را درون اختیـار نویسنده گذاشتند. بـه علاوه نقدهایی بـه برخی منابع کاغذی منتشرشده داشتند. ضمن تشکر از همـه آنـها، اطلاعات تازه درون مقایسه با اطلاعات قبلی بـه روش تاریخی انتقادی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت، اسناد و مدارک جدیدی با توجه بـه اطلاعات تازه فراهم شد. ده روز بعد از نشر ویرایش نخست، ویراش دوم مقاله حاوی اضافات فراوان و اصلاحاتی نسبت بـه ویرایش اول منتشر مـی شود. بیش از پانزده درصد بـه حجم مقاله درون قالب یک فصل، سه باب و حداقل چهار مطلب جدید افزوده شد. تمام مقاله درون پرتو اطلاعات جدید بازنگری شد و در نـهایت تحقیقی کم خطاتر عرضه مـی شود. دریـافت اسناد و مدارک جدید راه را به منظور ویرایشـهای بعدی یـا تدوین مقالات دیگر هموار مـی کند.»

۲. مفتی زاده درون آخرین ماههای حیـاتش درون معرفی سعدی قریشی نوشته است: الف. «از عموم هم مسیران و سایر دلسوزان مردم انتظار دارم وقتم را به منظور أمور شخصی (مگر درون حد اضطرار) نگیرند، و مصالح جمع را بر مسائل خود ترجیح دهند. مسائل قابل سفارش یـا نگارش تنـها بـه وسیله کاکه سعدی حتما به شما یـا بـه من برسد.» (نامـه یـازدهم بـه اعضای شورای مدیریت قرآن، مورخ ۳۰  تیر۱۳۷۱، کتاب نامـه های کاکه احمد مفتی زاده خطاب بـه شورای مدیریت مکتب قرآن، ص۱۴۱) ب. او درون دستخط خود بـه همان تاریخ سعدی را بـه عنوان «ناظری از جانب خود درون شورای مدیریت مکتب قرآن» معرفی کرده است. کج. اکه احمد یک ماه قبل از وفاتش سعدی قریشی را بـه عنوان معتمدترین همراه خود معرفی کرده است: «کاکه سعدی قریشی را معرفی مـی کنم کـه اطمـینان دارم رازداری هست قابل اعتماد کـه در امانت خیـانت نمـی کند. لطفا بـه همـه ان و برادرانی کـه کاری شخصی و محرمانـه به منظور گفتن بـه من دارند برسانید کـه به منظور کمک بـه این برادرشان قبلا مطالبشان را با وی درون مـیان بگذارند.» (نامـه دوازدهم، مورخ ۵ دی ۱۳۷۱، پیشین، ص۱۴۳) بنابراین مشاور من درون این تحقیق معتمدترین شاگرد مرحوم مفتی زاده است. 

۳. درباره تاریخ تولد مفتی زاده اختلاف نظر است: ۱۳۱۱ بـه نوشته پدرش، درون شناسنامـه ۱۳۱۴ ثبت شده؛ خود ایشان مـی گفت من متولد ۱۳۱۳ هستم! بـه نظر سعدی قریشی اصح قول اخیر است.

۴. از جمله مقالاتی کـه در معرفی بُعد علمـی مفتی زاده بـه فارسی قابل مراجعه است، مقاله زیر مـی‌باشد: سامان ابراهیم زاده و سارا شریعتی مزینانی، مکتب قرآن، مومنانی درون نوستالوژی امت مطالعه موردی کردها درون ایران، فصلنامـه تحقیقات فرهنگی ایران، پائیز ۱۳۹۶، دوره دهم، شماره ۳، ص۷۷-۹۹. یکی از معدود کتابهایی کـه درباره زندگی و افکار احمد مفتی زاده منتشر شده کتاب «آخرین مفتی کردستان ایران: لوازم قومـیتی و مذهبی درون خاورمـیانـه بزرگتر» بـه زبان انگلیسی نوشته علی عزت یـار (از بستگان نسبی مفتی زاده) است. کتاب هفت فصل دارد. فصل اول: مقدمـه؛ فصل دوم: سنی، شیعه و کرد: تاریخچه مختصر اسلامگرایی درون کردستان؛ فصل سوم: مفتی‌های کردستان ایران و طلوع یک [مفتی] فعال؛ فصل چهارم: زندان درون عصر پهلوی و پیـامدهای آن که تا ۱۳۵۷؛ فصل پنجم: انقلاب، کردستان و مکتب قرآن؛ فصل ششم: نامـه هایی از زندان: مـیراث اسلام پیشرو و ضدخشونت؛ فصل هفتم: لوازم قومـیتی و مذهبی درون خاورمـیانـه بزرگتر. مشخصات کامل کتاب:  

Ali Ezzatyar, The Last Mufti of Iranian Kurdistan: Ethnic and Religious Implications in the Greater Middle East, Palgrave MacMilan, U.S., 2016, 246 pages.

۵. بـه عنوان نمونـه فتوای مورخ ۲۸/۱۲/۷۰ وی درباره رجم صادر شده درون دوران حبس: «روايات رجم را مطلقاً معتبر نمي‌دانم؛ و حكم آن را، مخالف قرآن يعني: غيراسلامي مي‌دانم. امّا علاوه برمخالفت رجم با نصّ صریح قرآن،ی کـه روح دین را درک کرده و به خدای «أرحم الرّاحمـین» و پیـامبرش « رحمة لِلعالمـین » – ص – باور دارد، چگونـه مـی تواند تصوّرکند کـه چنین رفتارخشن و بی رحمانـه ای، با چنان رحمتی قابل جمع باشد؟!»

۶. از جمله منابع فارسی درباره مواضع مفتی زاده مجله چشم انداز ایران، اولین ویژه نامـه کردستان، زمستان ۱۳۸۲ (مدیر مسئول لطف الله مـیثمـی) است.

۷. بنگرید بـه کتاب «بحثی کوتاه درباره حکومت اسلامـی، درسهای مفتی زاده درون پائیز ۱۳۵۷ درون سنندج، تدوین شورای مدیریت مکتب قرآن، ۱۳۱ صفحه.

۸. بنگرید بـه کتاب درباره کردستان، بـه قلم احمد مفتی زاده، اتشارات نور، تهران، تابستان ۱۳۵۹، ۲۴۱ صفحه. 

۹. بنگرید بـه کتابچه مشکلات انقلاب، احمد مفتی زاده، موسسه نشر و پخش ناس، تهران، ۱۳۵۹، ۵۵ صفحه.

۱۰. کثرت اشتغالات من، انتشار این مقاله را نزدیک یک ماه بـه تاخیر انداخت. بنا داشتم حوالی ۲۰ بهمن آن را منتشر کنم. یکی از جوانان هموطن کرد اهل سنت کـه به دلایل وفور آزادی درون کشور! نمـی توانم نامش را ذکر کنم از مشوقان من درون این تحقیق بوده است. از او تشکر کرده، این تحقیق را بـه وی و دیگر هموطنان اهل سنت تقدیم مـی کنم.

۱۱. اینکه احمد مفتی زاده بـه عنوان نماینده هموطنان اهل سنت و کرد یـا شخصا درون ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ درون فرودگاه تهران بـه استقبال آقای خمـینی رفته است، مطلقا صحت ندارد. منبع این ادعا: «مفتی زاده کـه قبل از هر رهبر مذهبی و غیرمذهبی با انقلابیون ایران تماس گرفته و دست بـه تایید انقلاب زده بود. هنوز دولت بختیـار بر سر کار بود کـه از طرف کمـیته استقبال از رهبر انقلاب، دعوت شده و به تهران رفت.» (ناصر علیـار خادم‌العلما، گامي خرد درون كشف آرمان‌هاي كرد، مجله چشم انداز ایران، اولین ویژه نامـه کردستان، زمستان ۱۳۸۲، ص۱۹۱) درون پرسش از هاشم صباغیـان رئیس کمـیته استقبال از رهبر انقلاب درون ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ (بعدا وزیر کشور دولت موقت) وی چنین پاسخ داد: «با توجه بـه شرایط فقط از شخصیت های مقیم تهران  دعوت شده بود و لذا آقای مفتی زاده درون برنامـه استقبال حضور نداشتند.» (گفتگوی نویسنده با دبیرکل نـهضت آزادی محمد توسلی بـه نقل از هاشم صباغیـان) سعدی قریشی شاگرد ملازم مفتی زاده هم قویـا حضور مفتی زاده درون مراسم فوق را تکذیب کرد. (گفتگو با نویسنده)

۱۲. مفاد جلسه همانند دیگر ملاقاتهای آقای خمـینی توسط دفتر ایشان ضبط شده و به درخواست بازدیدکنندگان درون اختیـار ایشان قرار گرفته است. درون ابتدای این نوار شانزده دقیقه و ۸ ثانیـه ای مشخصات دیدار چنین ضبط شده است: «ملاقات آیت الله العظمـی امام خمـینی با یکی از علمای بزرگ کردستان بنام آقای مفتی زاده و همراهان درون ۱۸ بهمن ۱۳۵۷» کیفیت نوار این دیدار بسیـار نازل هست و فهم واضح آن بسیـار دشوار است.

۱۳. نامـه مورخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ مفتی زاده بـه آقای خمـینی مندرج درون روزنامـه اطلاعات (در این نامـه تاریخ ملاقات ۱۶ بهمن ذکر شده کـه ۱۸ بهمن صحیح است. سعدی قریشی درون گفتگو با نویسنده تصریح کرد کـه مفتی زاده درون بهمن ۵۷ تنـها یک ملاقات با آقای خمـینی داشته و تاریخ آن هم ۱۸ بهمن ۱۳۵۷ بوده است)؛ اطلاعیـه ۸۶ مورخ ۱۷ مـهر ۱۳۵۸ مفتی زاده: «پیش از سقوط رژیم، یکبار … با امام خمـینی … ملاقات کردم»؛ و نیز بنگرید بـه مصاحبه نماینده سابق رهبری درون کردستان و قائم مقام مجمع تقریب، کردستان و فتنـه مفتی زاده، ۲۰ تیر ۱۳۹۱، خبرگزاری تقریب.

۱۴. صحیفه امام خمـینی، جلد ۶، ص ۹۴-۹۵، سخنرانی مورخ ۱۸ بهمن ۱۳۵۷

۱۵. پیشین، ص۱۹۶، نامـه مورخ ۳۰ بهمن ۱۳۵۷، تهران، مدرسه علوی.

۱۶. اطلاعیـه‌ها و نامـه‌های احمد مفتی زاده را از این دو وبسایت استخراج کرده‌ام: «مکتب قرآن»: تنـها مرجع معتبر مواضع کاکه احمد مفتی زاده؛ و «مجاهد کرد»: انتشار آثار و افکار کاکه احمد مفتی زاده؛ تاریخ مراجعه: ۱۰ بهمن ۱۳۹۶. این سه ستم درون کتاب درباره کردستان (پیشین) نیز آمده است.

۱۷.  پیشین.

۱۸. وبسایت مرکزهای پژوهشـهای مجلس شورای اسلامـی، سامانـه قوانین (تاریخ مراجعه: ۱۰ بهمن ۱۳۹۶).

۱۹. مجموعه قوانین دوره قانونگذاری دوم مجلس شورای ملی ۲۴ آبان ۱۲۸۸ که تا ۲۳ دی ۱۲۹۰.

۲۰. ناصر کاتوزیـان، از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود؟ زندگی من، شرکت سهامـی انتشار، تهران، ۱۳۸۵، ص۱۸۲-۱۸۴.

۲۱. پیشین، ص۱۹۳-۲۲۰.

۲۲. متن پیش نویس قانون اساسی، روزنامـه کیـهان، ۲۴ خرداد ۱۳۵۸؛ مقدمـه و متن پیش نویس قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران، روزنامـه انقلاب اسلامـی، شماره ۱، ۲۹ خرداد ۱۳۵۸، ص۵-۸. 

۲۳. متن پیش نویس قانون اساسی، راهنمای استفاده از مشروح مذاکرات مجلس بررسی نـهائی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران همراه با معرفی مجلس و اعضای خبرگان، انتشارات مجلس شورای اسلامـی، تهران، تیر ۱۳۶۸، ص۵-۲۱.

۲۴. روزنامـه اطلاعات، ۳۰/۳/۱۳۵۸، ص ۸. درون روزنامـه تاریخ ملاقات مفتی زاده با رهبر جمـهوری اسلامـی ۱۶ بهمن نوشته شده کـه به ۱۸ بهمن ۱۳۵۷ تصحیح شد. 

۲۵. بخشی از خاطرات فقیـه و مرجع عالیقدر آیت الله العظمـی منتظری، کتاب اینترنتی، بهار ۱۳۷۹، ج۲ ص۸۸۹، پیـام اول.

۲۶. پیشین، ص۸۹۳، پیـام دوم. 

۲۷. پیشین، ص۸۸۹-۸۹۱ با تلخیص.

۲۸. پیشین، ص۸۹۴-۸۹۵.

۲۹. پیشین، ص۸۹۱-۸۹۲.

۳۰. پیشین، ص۸۹۸-۹-۳ با تلخیص.

۳۱. «در خود کردستان از آنجایی کـه صلاحیت قاسملو به منظور کاندیداتوری تأیید نشده بود، انتخابات خبرگان قانون اساسی را تحریم د ولی فقط دو نفر شیعه از کردستان یکی از قروه و دیگری از بیجار رأی آوردند و کاندیدای دیگری وجود نداشت. … درون خبرگان قانون اساسی، اهل سنت کردستان نماینده‌ای نداشتند.» (مصاحبه موسی قهدریجانی نماینده سابق رهبری درون کردستان و قائم مقام مجمع تقریب، کردستان و فتنـه مفتی زاده، ۲۰ تیر ۱۳۹۱، خبرگزاری تقریب). این اظهار نظر مخدوش است. دلیل عدم شرکت اهل سنت کردستان چیز دیگری بود. قاسملو أصلا نماینده کردستان نبود، نماینده مردم آذربایجان غربی درون مجلس یـادشده بود! و داستان چیز دیگری بود: «مجلس خبرگان درون ۲۸ مردادماه با حضور ۷۴ نفر از منتخبین مردم افتتاح شد. فرد غایب عبدالرحمن قاسملو دبیرکل حزب دموکرات کردستان بود کـه به دلیل شروع جنگ کردستان و غیرقانونی شدن حزب دموکرات درون این مجلس شرکت نکرد.» (جمـهوری اسلامـی از استقرار که تا تثبیت، روزنامـه جام جم، ۲۶ فروردین ۱۳۸۹) اینکه چرا اهل سنت انتخابات خبرگان درون کردستان را تحریم د نیـازمند تحقیقی دیگر است. نمایندگان شیعه کردستان درون این مجلس: حسینعلی رحمانی از بیجار، و جواد فاتحی (اهل همدان) از قروه. (راهنمای استفاده از مشروح مذاکرات مجل بررسی نـهائی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران همراه با معرفی مجلس و اعضای خبرگان، انتشارات مجلس شورای اسلامـی، تهران، تیر ۱۳۶۸)

۳۲. درباره نقش آقای منتظری درون مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی (خبرگان) بنگرید بـه مقاله فقیـه عالیقدر (۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۵)

۳۳. روزنامـه جمـهوری اسلامـی، ۱۸/۶/۱۳۵۸، ص۱و۲.

۳۴. گروه هفت: مسائل اقتصادی و أمور مالی. هیـات رئیسه: رئیس: ابوالحسن بنی صدر، نایب رئیس: علی تهرانی، ‌ها: محمد علی جزائری، موسی اصفهانی. اعضا: منیرالدین حسینی هاشمـی، جواد فاتحی، حسن عضدی، هرایر خالاتیـان. (راهنمای استفاده از مشروح مذاکرات مجلس بررسی نـهائی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران همراه با معرفی مجلس و اعضای خبرگان، انتشارات مجلس شورای اسلامـی، تهران، تیر ۱۳۶۸، ج۴ ص۲۸)

۳۵. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. ضمنا درون کتاب درباره کردستان ص۷۷ پاورقی ۳۹ ناشر سر و کله زدن با خبرگان را ۱۵ که تا ۲۰ روز روایت کرده است. بـه روایت قریشی اتکا کرده کـه به نظرم اصح است. 

۳۶. منتظری، خاطرات،  پیشین، ج۱، ص۴۵۳-۴۵۴.

۳۷. مشروح مذاکرات مجلس بررسی نـهائی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران، جلسه ۱۸، ۲۵ شـهریور ۱۳۵۸، ج۱، ص۴۷۲.

۳۸. درباره کردستان، ص۱۲. پاورقی ناشر: کاک احمد بعد از جلسات مکرر با مسئولان حکومتی و مطلب پیرامون هرچه بیشتر اسلامـی قانون اساسی درون رفع این ستمـها بـه پیشنـهاد عده ای از آقایـان درون جلسه مشترک کمـیسیونـها کـه با حضور اکثریت تشکیل شده بود شرکت کرد… با رسمـیت بـه یک مذهب و در اقلیت قرار مذاهب دیگر اسلامـی امـید چندانی بـه اسلامـی شدن این انقلاب و صدور آن بـه کشورهای دیگر نیست. (ص۸۵-۸۶ پاورقی ۴۸) 

۳۹. پیشین، ص۹۶ (به روایت خود مفتی زاده).

۴۰. سعدی قریشی درون گفتگو با نویسنده.

۴۱. مطابق سرشماری ۱۳۹۰ جمعیت سه اقلیت رسمـی مجموعا دو دهم دصد و جمعیت غیرمسلمان ایران مجموعا شش دهم درصد است. جمعیت اهل سنت درون ایران بر أساس آمار خارجی ۹ درصد جمعیت ایران است. (The Word Factbook) درون این زمـینـه آمار رسمـی درون جمـهوری اسلامـی درون دسترس نیست و محرمانـه محسوب مـی شود!

۴۲. منتظری، خاطرات، ج۱، ص۴۵۲.

۴۳. مشروح مذاکرات مجلس بررسی نـهائی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران، جلسه ۱۸، ۲۵ شـهریور ۱۳۵۸، ج۱ ص۴۵۹-۴۶۱.

۴۴. رای با ورقه گرفته شد: حاضرین ۵۷ نفر، موافق ۵۲ نفر، مخالف: ۲ نفر، ممتنع: ۳ نفر. (پیشین، ص۴۷۲)

۴۵. درباره کردستان، ص۹۶-۹۷.

۴۶. مشروح مذاکرات مجلس بررسی نـهائی قانون اساسی جمـهوری اسلامـی ایران، جلسه ۶۴، صبح ۲۰ آبان ۱۳۵۸، ج۳، ص ۱۷۶۶-۱۷۶۷.

۴۷. پیشین، ص۱۷۶۷-۱۷۶۸. خانم منیره گرجی: «در اینجا [ریـاست جمـهوری] ولایت نیست که تا خلاف شرع باشد. ولایت با رهبری هست و ریـاست جمـهوری یک قدرت اجرایی هست و یک وکالت است. قید مذهب رسمـی کشور و مرد بودن به منظور ریـاست جمـهور لازم نیست. زن هم مـی تواند مومن و دارای امانت و تقوی باشد. نـهایتا رهبر امضا مـی کند . این راه حتما برای زنان باز باشد.» (پیشین، ص۱۷۷۰)

۴۸. پیشین، ص۱۷۶۹.

۴۹. پیشین، ص۱۷۷۲.

۵۰. پیشین، ص۱۷۹۶.

۵۱. پیشین.

۵۲. تعداد حاضرین: ۶۰ نفر، موافق:۵۲ نفر، مخالف: ۴ نفر، ممتنع: ۴ نفر (پیشین، ص۱۷۹۷)

۵۳. پیشین.

۵۴. منتظری، خاطرات، ج۱، ص۴۵۲-۴۵۳.

۵۵. اطلاعیـه ۱۷ مـهر ۱۳۵۸ مفتی زاده.  

۵۶. البته مفتی زاده یک بار بـه شفاعت عمویش دکتر عبدالرحمن مفتی زاده حاضر شد اعضای هیـات حسن نیت کردستان هاشم صباغیـان و عزت الله سحابی را بـه اتفاق شکیبا استاندار کردستان درون منزل عمویش (و نـه درون هیج اداره دولتی) ملاقات کند (نیمـه دوم سال ۱۳۵۸) و تحلیل خود را از أوضاع کردستان بـه گوش آنـها برساند. (گفتکوی سعدی قریشی با نویسنده)

۵۷. مقدمـه مورخ ۲ اسفند ۱۳۵۸ ص۴ کتابچه «مشکلات انقلاب».

۵۸. درباره کردستان، ص۸۹-۹۱.

۵۹. پیشین، ص۱۵۳-۱۵۵.

۶۰. تاریخ دقیق آخرین دیدار مفتی زاده و آقای خمـینی ۲۴ مـهر ۱۳۵۸ بوده است. بنابراین پائیز گذشته درست هست نـه تابستان گذشته.

۶۱. نامـه سه صفحه ای مورخ ۲۹ مرداد ۱۳۵۹ بـه آقای خمـینی، ص۱.

۶۲.  عبدالرحیم ملازاده برادر مولوی عبداالعزیز از زبان برادرش گزارش آن ملاقات را داده است: وقتی مفتی زاده با آقای خمـینی سخن گفت بـه قدری قوی و دلیرانـه سخن گفت کـه إحساس کردم کـه زمـین دارد زیر پایم مـی لرزد و ما زنده برنمـی گردیم! او بـه تلخی بـه آقای خمـینی مـی گفت: کجا شد آن وعده های برابری کـه دادید؟ (عبدالرحیم ملازاده درون گفتگو با شبکه های تلویزیونی اهل سنت از جمله کلمـه و نور). قریشی کـه خود درون جلسه حاضر بوده معتقد هست ملازده مفاد این جلسه را با جلسات دیگری ممکن هست خلط کرده باشد اما مضمون منقول فوق را تایید مـی کند. (گفتگو با نویسنده)

۶۳. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. ادامـه گزارش: «در برگشت از خانـه آقای شریعتمداری دو روحانی از سوی آقای گلپایگانی از مفتی زاده دعوت د کـه به ملاقات ایشان هم برود، نپذیرفت، گفت یک مورد کافی است.» ای کاش مفتی زاده بـه دیدار آقای محمد رضا گلپایگانی هم رفته بود. اتفاقا مـهمترین مخالف عدم تساوی حقوق شیعه و سنی درون قانون اساسی درون آن زمان ایشان بود و لطف الله صافی گلپایگانی داماد این مرجع تقلید (و خودش از مراجع تقلید بعد از وفات آقای گلپایگانی) کـه در آن زمان نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی بود آراء این مرجع تقلید را بازتاب مـی داد. بنگرید بـه توضیحات رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی آقای منتظری، خاطرات، ج۱، ص۴۵۳.

۶۴. امفتی زاده درون مقدمـه کتاب مشکلات انقلاب همـین مطلب را بـه قلم خود نوشته است: آنچه درون کردستان جریـان دارد معجونی هست از الف- خواسته های مشروع و حقوق مسلم مردم کـه هزاران سال از آن محروم بوده اند، ب- آمال و آرزوهای انقلابی با رنگهای بیگانـه فکری و سیـاسی کـه اقدامـهای انقلابی اسلامـی مـی تواند آن آمال و آرزوها را برآورد، و جامعه را از رنگهای تفرقه انداز آن مصون دارد، ج- توطه‌هایی خائنانـه و وابسته بـه دستگاههای جاسوسی امپریـالیستی کـه گاهی ماسک طرفداری از حقوق ملی بر چهره آن مـی پوشانند و گاهی نیز با علم عروسکهای مذهبی بازیگران آن نوطئه ها را درون بین مردم ناآگاه بـه عنوان خودی مـی شناسانند. این سه جریـان جدا از هم را دخالتهای ناروا و قصورها و خیـانتهای متصدیـان ناهل چنان با هم مخلوط و عجین کرده کـه برخورد ناآگاهانـه با آن مـی تواند خیـانت و خیـانت پیشگان را بیش از پیش تقویت کند، همچنانکه کشتار و آزار مردم را کـه صمـیمانـه درون تلاش و مبارزه بـه خاطر حق حق هستند – و در یک جامعه اسلامـی حتما تایید شوند – که تا سالها ادامـه دهد.» (مقدمـه مورخ ۲ اسفند ۱۳۵۸ بر کتابچه مشکلات انقلاب، ص۷)

۶۵. از جمله اعدام یـازده نفر توسط صادق خلخالی حاکم شرع دادگاه انقلاب درون فرودگاه سنندج قابل ذکر است. از زبان مفتی زاده: «…هرچند دوست نداشتم خودم پيش خلخالي بروم اما گفتم چون مسئله‌ی جان چند نفر انسان مطرح هست ازآبروي خود مايه مي‌گذارم ورفتم، اتفاقاً چمران هم آنجا بود وپس از اصرار من كه اين حكمـها هيچ كدام اسلامي نيست؛ خلخالی درون جوابم گفت: آقا! اين دادگاه انقلابي هست نـه اسلامي! من [مفتي‌زاده] هم گفتم: مي‌خواهي مبناي غلطي را بگذاري وبعد آن را اسلامي كني!؟ ودرآخرهم او را تهديد كردم كه ساكت نمي‌نشينم وبعد بـه منزل رفتم وآن شب که تا صبح نخوابيدم ودرفكر چاره بودم عاقبت بـه اين فكر افتادم كه حدود سی نفر ازمعتمدين وافراد خوشنام شـهر را ازهرصنفي اعم از معلم ، كارمند ، بازاري و… را جمع كنم وبه صورت شورايي نزد خلخالي بفرستم بـه عنوان نمايندگان مردم شـهر سنندج؛ که تا اورا ازتصميم جنايت كارانـه اش منصرف كنند، صبح روز بعد آن افراد را بـه منزلم دعوت نمودم ودروسط جلسه و تصميم‌گيري بوديم كه تلفني خبر اعدام آن یـازده نفر را بـه ما دادند.» (نوار شماره ۲۰۷ مفتی زاده، قسمت ب) خلخالی درون چند موضع از کتابش بـه اعتراض مفتی زاده بـه اعدامـهایش اشاره کرده و اعدامـها را اجرای فرمان امام خمـینی دانسته است! (صادق خلخالی، خاطرات ، جلد دوم: ایـام انزوا، تهران،  نشر سایـه، ۱۳۸۰، ص۱۲۱، ۱۲۳، و ۱۵۷؛ و نیز روزنامـه آزادگان، مورخ ۶ آبان ۱۳۶۳، شماره ۱۳۷۳، قسمت سي‌وچهارم خاطرات سياسي آيت الله خلخالي) 

۶۶. این خلاصه را بعد از استماع فایل صوتی سخنرانی تهیـه کردم. این سخنرانی حدود دو ساعت نمونـه فکر روشن، زبان فصیح، صمـیمـیت او با انقلاب و جمـهوری اسلامـی و انتقادات مشفقانـه اوست. «هماهنگی‌ها صورت گرفت کـه مفتی‌زاده درون خبرگان صحبت کند و دیدگاه‌هایش را بگوید؛ اما او بـه محض اینکه بـه تهران آمد بـه جای اینکه دلسوزانـه درون خبرگان حاضر شود و نظراتش را ایراد کند، بـه حسینیـه ارشاد رفت و سخنرانی داغ و مفصلی علیـه خبرگان داشت. … درون حسینیـه ارشاد گفت «اینـهایی کـه در خبرگان جمع شد‌ه‌اند اصلا قرآن نمـی‌فهمند» (این عین تعبیرش بود).»  (مصاحبه سید موسی قهدریجانی نماینده سابق رهبری درون کردستان و قائم مقام مجمع تقریب، کردستان و فتنـه مفتی زاده، ۲۰ تیر ۱۳۹۱، خبرگزاری تقریب)

۶۷. طرح اصلاحی بر قانون اساسی، ۱۲ تیر ۱۳۵۹، ص۱۱. این رساله بـه درخواست سه تن از اعضای اخوان المسلمـین (ظاهرا سوریـه) کـه به همـین دلیل بـه ایران آمده بودند، بـه وساطت دکتر پرتوماه نوشته شده و نسخه ای از آن هم به منظور رئیس جمـهور ابوالحسن بنی صدر ارسال شده است. این مطلب عینا درون کتاب درباره کردستان ص۴۱ نیز درج شده است.

۶۸. روزنامـه اطلاعات،  ۱۷ تیر ۱۳۵۹، ص۱۱.

۶۹. روزنامـه جمـهوری اسلامـی، ۱ بهمن ۱۳۵۸، ص۱.

۷۰. پیشین، ص۱۱. ابراهیم یزدی درون آن زمان نماینده رهبر جمـهوری اسلامـی به منظور رسیدگی بـه شکایـات استانـها بوده است. (صحیفه امام خمـینی، ج۱۲، ص ۱۲۳)

۷۱. حکم مورخ ۴ اردیبهشت ۱۳۶۸، تهران، جماران، صحیفه امام خمـینی، ج ۲۱، ص ۳۶۳-۳۶۴.

۷۲. بنگرید کتاب حکومت ولایی، فصل یـازدهم: تاریخچه ولایت درون عصر جمـهوری اسلامـی و فصل دوازدهم: ولایت و جمـهوریت، ص۱۶۰-۲۱۹.

۷۳. اطلاعیـه مورخ ۲۱ تیر ۱۳۵۹؛ وبسایت مکتب قرآن.

۷۴. برگرفته از آیـه زیر: اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ (یوسف ۹: یوسف را بکشید؛ یـا او را بـه سرزمـین دوردستی بیفکنید؛ که تا توجه پدر، فقط بـه شما باشد؛ و بعد از آن، (از گناه خود توبه مـی‌کنید؛ و) افراد صالحی خواهید بود.)

۷۵. نامـه مورخ ۲۹ مرداد ۱۳۵۹ مفتی زاده بـه آقای خمـینی، ص۱. عباراتی از این نامـه را درون انتهای آخرین دیدار با آقای خمـینی نقل کردم.

۷۶. پیشین، ص۳. طرح اصلاحی بر قانون اساسی، ۱۲ تیر ۱۳۵۹ ضمـیمـه این نامـه به منظور آقای خمـینی ارسال شده است.

۷۷. پیشین.

۷۸. نامـه مورخ ۲ آبان ۱۳۵۹ بـه آقای منتظری، ص۱.

۷۹. پیشین، ص۴. موسی قهدریجانی نماینده رهبری درون کردستان بوده است.

۸۰. پیشین، ص۸ . از اینکه آقای منتظری بـه نامـه مفتی زاده پاسخ داده باشد مدرکی درون دست نیست.

۸۱. نامـه مورخ ۲۷ آبان ۱۳۵۹ بـه «رهبر انقلاب امام خمـینی، حضرت آیت الله العظمـی منتظری، جناب آقای رئیس جمـهور [بنی صدر]، جناب آقای نخست وزیر، همـه پیشروان دلسوز انقلاب، همـه مسئولان نـهادهای انقلاب و دستگاههای اجرائی و قضائی و تقنینی» 

 ۸۲. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. 

۸۳. آمار یک پنجم جمعیت ایران یقینا مبالغه آمـیز هست جمعیت مسلمانان اهل سنت و جماعت ایران بین ۵ که تا ۹ درصد جمعیت ابران را تشکیل مـی دهد. (CIA World Factbook, Wikipedia: Religion in Iran)

۸۴. بهمن شکوری دبیرکل جامعه اهل سنت ایران، درون پائیز ۱۳۵۹ بـه حکم حاکم شرع دادگاه انقلاب اسلامـی تهران محمد محمدی گیلانی اعدام شد. 

۸۵. نامـه مورخ ۲۰ اسفند ۱۳۵۹. نسخه ای از متن تایپ شده سه صفحه ای نامـه کـه برای شخصیتهای اهل سنت درون أواخر سال ۱۳۵۹ ارسال شده نزد نویسنده است. سه نسخه از این نامـه با مشخصات زیر درون دست است: نسخه اول (نسخ الف) با عنوان «اساس‌نامـه موقت شمس» کـه حاوی دو دعوت نامـه مفتی زاده و متن اساس نامـه موقت است، درون ۶ صفحه، ص۲-۴؛ نسخه دوم (نسخه ب)، با عنوان «اساس‌نامـه موقت شمس» کـه حاوی دو دعوت نامـه مفتی زاده و متن اساس نامـه موقت است، درون ۸ صفحه، ص۳-۵؛ نسخه سوم: (نسخه ج) کتابچه شمس (با عنوان أساس نامـه موقت شورای مرکزی سنت) حاوی کلیـه مدارک فعالیتهای شمس کـه در کنگره دوم درون اختیـار شرکت کنندگان قرار گرفته هست (۱۳۶۱، ۴۸ صفحه) ص۲-۴.

۸۶. کتاب الخلافة ، محمد رشید رضا، الزهراء لاعلام العربی، قاهرة، ۱۹۹۴؛ الخلافة والملک ، ابوالاعلی مودودی، تعریب احمد ادریس، دارالقلم، الکویت، ۱۹۷۸.

۸۷. برگرفته از«اساس‌نامـه موقت شمس» نسخه الف، ص۴-۵؛ نسخه ب، ص۶-۸؛ «کتابچه شمس» ، ص۴-۵. درون هر سه نسخه اساس نامـه مقدمـه ای دارد کـه تاریخ نگارش آن بعد از انعقاد کنگره اول است، لذا آن مقدمـه را جداگانـه درون مطلب بعدی نقل کرده ام. علاوه بر آن اساس نامـه موقت درون هر سه منبع فوق ۱۶ ماده دارد، کـه ماده ۱۶ بنا بر تفصیلی کـه خواهد آمد مصوب کنگره هست و درون پیش نویس مفتی زاده نبوده است.

۸۸. پیشین، درون هر سه نسخه ص۱.

۸۹. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. 

۹۰. مفتی زاده درون سخنرانی افتتاحیـه خود مورخ ۱۲ فروردین ۱۳۶۰ از صاحب خانـه با نام تشکر مـی کند. نشانی خانـه: پیشین.

۹۱. فایل صوتی افتتاحیـه کنگره اول شورای مرکزی سنت (شمس)، ۱۲ فروردین ۱۳۶۰. هر یک از دو عضو موسس حدود یک ساعت سخن گفته اند.

۹۲. «اساس‌نامـه موقت شمس» نسخه الف، ص۴؛ نسخه ب، ص۶؛ «کتابچه شمس» ، ص۴.

۹۳. پیشین.

۹۴. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. 

۹۵. اسامـی اعضا برگرفته از  وبسایت شورای مرکزی سنت (شمس) است. درون مورد تقسیم بندی منطقه ای اعضای شمس از اطلاعات سعدی قریشی استفاده شده است.

۹۶. صحیفه امام خمـینی، ج۱۴، ص۲۸۷ -۲۹۳.

۹۷. کارنامـه و خاطرات سال ۱۳۵۹ هاشمـی رفسنجانی، انقلاب درون بحران، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۴، ص۳۴۷-۳۴۹.

۹۸. پیشین، ص۳۸۱-۳۸۲.

۹۹. صحیفه امام، سخنرانی مورخ ۱۰ اسفند ۱۳۵۹، ج۱۴، ص۱۶۱-۱۶۷: تشریح وضعیت ایران درون جنگ تحمـیلی و لزوم برخورد قاطع با متجاوز.  

۱۰۰. کارنامـه و خاطرات سال ۱۳۵۹ هاشمـی رفسنجانی، ص۳۸۳.

۱۰۱. جعفر شیرعلی‌نیـا، دایره‌المعارف مصوّر تاریخ زندگی امام خمـینی، نشر سایـان، صفحه ۳۰۹ (به نقل از صحیفه امام، ج۱۴، ص۱۶۱)

۱۰۲. کتابچه شمس، ص۷.

۱۰۳. روزنامـه جمـهوری اسلامـی، ۲۶ فروردین ۱۳۶۰ ص۲: اخبار کوتاه.

۱۰۴. روزنامـه اطلاعات، ۳۱ فروردین ۱۳۶۰، ص۱۶: مصاحبه سخنگوی دولت درباره مسائل روز کشور.

۱۰۵. عبور از بحران، کارنامـه و خاطرات سال ۱۳۶۰ هاشمـی رفسنجانی، چهارشنبه ۲۶ فروردین ۱۳۶۰، ص۶۹.

۱۰۶. پیشین، ص۱۰۴، یکشنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۶۰: آقای حسینی طباطبایی زابلی از توطئه مفتی زاده درون بلوچستان اخباری داشتند.

۱۰۷. درون روزنامـه کیـهان مطلبی مرتبط یـافت نشد.

۱۰۸. روزنامـه جمـهوری اسلامـی، ۲۶ فروردین ۱۳۶۰ ص۱-۲.

۱۰۹. روزنامـه اطلاعات، ۲۷ فروردین ۱۳۶۰، ص۱-۲: سخن روز.

۱۱۰. روزنامـه جمـهوری اسلامـی ، ۲۹ فروردین ۱۳۶۰، ص۸.

۱۱۱. پیشین، ص۶.

۱۱۲. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. 

۱۱۳. کتابچه شمس، ص۸-۹. اطلاعیـه فاقد تاریخ است. تاریخ آن ظاهرا اردیبهشت ۱۳۶۰ مـی باشد. 

۱۱۴. نامـه شش صفحه ای مورخ ۳ اردیبهشت ۱۳۶۰ بـه آقای خمـینی.

۱۱۵. نامـه چهار صفحه ای شمس بـه رهبر جمـهوری اسلامـی، کتابچه شمس، ص۱۰-۱۳.

۱۱۶. کتابچه شمس، ص۱۴.

۱۱۷. پیشین، ص۲۱.

۱۱۸. پیشین، ص۲۷-۲۸.

۱۱۹. حقوق اهل سنت درون ایران چه نقصی دارد؟! درون پاسخ بـه آنچه روزنامـه جمـهوری اسلامـی درون مورد حقوق اهل سنت ایران نوشت، سنی نیوز: پایگاه رسمـی اطلاع رسانی اهل سنت ایران، ۵ شـهریور ۱۳۹۲؛ یک مسجد به منظور اهل سنت ایران: گزارش طاهر شیرمحمدی از خطبه های نماز جمعه مولوی عبدالحمـید امام جمعه اهل سنت زاهدان، دویچه ولی فارسی، ۲۳ ژوئن ۲۰۱۰؛ کتاب الکترونیکی صد خاطره از حضرت مولانا عبدالعزیز، تهیـه و تنظیم عبدالباسط بزرگزاده، ۱۳۹۴، ش۴۲، ص۳۵؛ به منظور مشاهده دو نشریـه کاغذی کـه این خبر را منتشر کرده اند یوتیوب زیر با عنوان عبدالعزیز درون مورد نظق وی درون مجلس خبرگان ۱۳۵۸ دقایق ۲:۵۴ و ۴:۵۲ را ببینید:  https://www.youtube.com/watch?v=qf_RyV9WJew

۱۲۰. کتابچه شمس، ص۱۷.

۱۲۱. پیشین، ص۱۵-۱۶.

۱۲۲. خبرگزاری مـهر، انتخاب استانداری کردستان پیچیده تر ی شود: چرخش بـه سمت افراد غیربومـی، ۹ مـهر ۱۳۹۲. استاندار قبلی کردستان حسین شاه اویسی و استاندار بعدی علیرضا شیخ عطار بوده است. 

۱۲۳. کتابچه شمس، ص۱۸-۲۰.

۱۲۴. پیشین، ص۲۲-۲۶.

۱۲۵. پیشین، ص۲۹-۳۲.

۱۲۶. با توجه بـه غارت چندباره آرشیو دفتر ایشان فعلا از جواب محتمل بـه نامـه مذکور اطلاعی درون دست نیست.

۱۲۷. مبانی دینی حقوق مساوی همـه انسانـها را درون اینجا تشریح کرده ام: حقوق بشر و روشنفکری دینی درون کتاب حق الناس: اسلام و حقوق بشر (تهران، ۱۳۸۷، انتشارات کویر) ص۸۴-۱۶۵.  

۱۲۸. وشاورهم فی الامر (آل عمران ۱۵۹)، و امرهم شوری بینـهم  (الشوری ۳۸).

۱۲۹. به منظور آشنائی با نظرات مذاهب مختلف اهل سنت درون مورد زمامداری بنگرید بـه وهبة الزحیلی، الفقه الاسلامـی وادلته، الباب السادس: نظام الحکم فی الإسلام، دارالفکر، دمشق، ۱۹۸۴م، ج۶، ص۶۴۹-۶۷۱. 

۱۳۰. نظر هر یک از این فقها را بر أساس مبانی فقه استدلالی بررسی کرده ام. بنگرید بـه ولایت فقیـه و نواندیشی دینی (۱۴ تیر ۱۳۹۶)

۱۳۱. بنگرید بـه مقاله آقای خوئی و ولایت مطلقه فقیـه (۲۴ مرداد ۱۳۹۵).

۱۳۲. به منظور یک مطالعه سریع همرا با آشنایی با منابع فریقین بنگرید بـه مدخل تقیـه نوشته جعفر سبحانی درون دانشنامـه جهان اسلام.

۱۳۳. از جمله واحدی نیشابوری، زمخشری، و قرطبی ذیل آیـه ۱۰۶ سوره نحل.

۱۳۴. از مذاهب اهل سنت فتوای دو مذهب شافعی و حنفی را آوردم چرا کـه مذهب اهل سنت درون ایران و به تبع شمس منحصر درون این دو مذهب بوده است. آراء مذهب شافعی درون تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، نوشته نظام الدین حسن بن محمد النیسابوری، ذیل آیـات ۲۶-۳۴ سوره آل عمران، ج۲ ص۱۴۰ و ۱۴۲ (تصحیح زکریـا عمـیرات، دارالکتب العلمـیة). آراء مذهب حنفی را از احکام القرآن نوشته ابوبکر احمد بن علی الجصاص، ج۵ ص۱۳-۱۶ ذیل آیـه ۱۰۶ سوره نحل (تحقیق محمد صادق القمحاوی، دار احیـاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۹۲م) قابل مطالعه است. احمد مفتی زاده درباره تقیـه چیزی ننوشته هست اما درون جلسه مورخ ۲۵ دی ۱۳۶۰، درون زاهدان درون انتهای جلسه شماره ۱۸۲ تفسیر  آیـات ۱۸۵ بـه بعد سوره آل عمران درون پاسخ بـه سوالی درباره تقیـه توضیحاتی داده کـه در تفسیر نظر تشیع کاملا خطا کرده است. بند مورد نقد قطع‌نامـه ترجمان دیدگاه مفتی زاده است.   

۱۳۵. بنگرید بـه کتاب عبور از بحران: خاطرات و کارنامـه ۱۳۶۰ اکبر هاشمـی رفسنجانی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۷۸، خاطرات ۱۴ اسفند ۱۳۶۰، ص۵۰۰.

۱۳۶. نامـه دو صفحه ای مورخ ۲۵ دی ۱۳۶۰.

۱۳۷. دعوت نامـه یک صفحه ای کنگره دوم با سربرگ شمس.

۱۳۸. خسروی همراه پسرش توسط جریـانـهای ضدانقلاب (معاند جمـهوری اسلامـی) ترور شدند.

۱۳۹. پنج فایل صوتی از این سخنرانی‌ها منبع اصلی من است. از سخنرانی دو عضو دیگر حاضر فایل صوتی درون اختیـار ندارم. این فایلهای صوتی هم متصل نیستند، یعنی پایـان هر یک آغاز دیگری نیست. بنابراین منابع کنگره دوم ناقص است.

۱۴۰. آن روحانی سنی کـه به آقای خمـینی توهین کرده بود مولوی دین محمد امام جمعه سراوان درون نماز جمعه بوده است. «مولوی دین محمد حسین زهی درون سال ۱۳۵۹-۶۰ با سخنرانی ها متعدد بـه مخالفت با نظام حاکم بر کشور مـی پردازد . کـه این امر سبب بازداشت وی مـی گردد. جمع زیـادی از مردم سراوان درون مخالف با دستگیری ایشان درون مسجد جامع نور تحصن د کـه در نـهایت بعد از چهار ماه بازداشت آزاد گردید.» (پایگاه اطلاع رسانی مدرسه دارالقرآن سراوان) مولوی دین محمد بعد از آزادی از زندان امامت جمعه و امامت جماعت مسجد مذکور را از دست داد و به تدریس درون حوزه علمـیه زابلی پرداخت.

۱۴۰. درون فایلهای صوتی پنج‌گانـه مشخص نیست کـه هر صحبت درون پنجشنبه یـا جمعه، صبح یـا عصر ایراد شده است. بنابرقرائنی درون خود سخنرانی‌ها آنـها را بـه چهار قسمت تقسیم کردم. طول فایل صوتی اول بیش از یک ساعت و ۲۰ دقیقه و طول جهار فایل صوتی دیگر هر یک حدود یک ساعت است. برخی نکات تکرار شده و نظم منطقی چندانی ندارد. امکان داشت این پنج ساعت سخنرانی موجود را ویرایش کنم. ترجیح دادم ویزلیش نشده خلاصه از آن را بذست دهمو تنـها آن را بـه هفده قسمت نسبتا موضوعی تقسیم کردم کـه ترتیب آنـها همان ترتیبی هست که  سخنران داشته است. بندهای ۱۳ که تا ۱۵ بـه عنوان آخرین سخنرانی کاکه احمد مفتی زاده از تلویزیون کلمـه پخش شده و در کانال یوتیوب بـه نشانی زیر قابل دسترسی است. https://www.youtube.com/watch?v=Ign24hAiWJo

۱۴۱. بنگرید بـه عدم جواز لعن خلفای راشدین، أمـهات مؤمنین و صحابه (۱ شـهریور ۱۳۹۲).

۱۴۲. قطع‌نامـه دو صفحه ای کنگره دوم شمس، فاقد تاریخ. درون سربرگ شمس نیز درج نشده است.

۱۴۳. مفتی زاده اگرچه درون این باره اثری مکتوب ندارد، اما درون جلسه شماره ۱۹۹ درون کرمانشاه [احتمالا بهار ۱۳۶۱] درون پاسخ بـه پرسشـهای پیروانش درباره خلافت، امامت، سنت، صحابه، السابقون از مـهاجرین و انصار، آیـه تطهیر و نـهج البلاغه بـه مدت دو ساعت بحث مـی کند. درون این مباحث کمترین نوآوری یـافت نشد و آراء وی مربوط بـه دوره خلفای راشدین هیچ تفاوتی با دیدگاه سنتی اهل سنت ندارد.  

۱۴۴. بنگرید بـه بازخوانی خطبه پیـامبر درون غدیر خم (۶ آبان ۱۳۹۶) و آخرین روزهای پیـامبر (ص) بخش اول: هشتاد روز آخر پیـامبر (۵ دی ۱۳۹۶)، بخش دوم: دو هفته آخر پیـامبر (۱ اسفند ۱۳۹۶) کـه بر اساس معتبرترین منابع اقدم اهل سنت و تشیع تدوین شده است.

۱۴۵. بنگرید بـه مدخل ناصر سبحانی درون ویکی پدیـا.

۱۴۶. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده. «ماموستا فارق فرساد نیز درون تبعیدگاه خود و به روش تزریق  درون همان سال [۱۳۷۴] بـه قتل مـی رسد» عمادالدین باقی، رمزگشایی از جعبه سیـاه قتلهای زنجیره ای (به بهانـه پاسخ بـه اظهارات علی فلاحیـان) روزنامـه فتح، ۱۰ بهمن ۱۳۷۸، بعدا درون کتاب تراژدی دموکراسی درون ایران، جلد دوم: همـه چیز به منظور قدرت (بازخوانی قتلهای رنجیره ای) ، نشر نی، تهران، ۱۳۷۹، ص۲۳.سنی زدایی

۱۴۷. بعد از اعلام خبر کاندیداتوری محمد محمدی ری شـهری به منظور انتخابات مجلس خبرگان و در اعتراض بـه حمایت اصلاح طلبان از وی، نجیبه سبحانی، نویسنده کُرد و فعال امور زنان، درون اسفند ۱۳۹۴ درون صفحه فیس بوک خود مطلب فوق را منتشر کرد. نجیبه سبحانی از جمله فعالانی بود کـه به دلیل برگزاری مراسم روز جهانی زن درون ۱۶ اسفند ۱۳۷۸ درون مریوان بازداشت شده بود و بعد از سه ماه و ده روز درون ۱۵ تیر ۱۳۸۸ از زندان آزادشد. از ناصر سبحانی چهار بـه جا مانده است. کوچکترینشان نجیبه هست که زمانی متولد شده کـه پدرش درون زندان بوده است. او هرگز پدرش را ندیده است.

۱۴۸. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

۱۴۹. از خانواده ناصر سبحانی و مطلعان از سرگذشت وی دعوت مـی کنم اگر اطلاعاتی افزون از آنچه نوشته ام دارند اطلاع دهند. ارسال آثار منتشرشده و مدارک مرتبط با فعالیتهای او  نیز کمکی هست به کشف حقیقت درون تاریخ معاصر ایران.

۱۵۰. منی ماتین وطن مـهرستان (بلوچستان)، زندگی نامـه مولوی عبدالملک ملازاده، ۱۵ تیر ۱۳۹۱.

۱۵۱. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

۱۵۲. عمادالدین باقی، تراژدی دموکراسی درون ایران، جلد دوم: همـه چیز به منظور قدرت (بازخوانی قتلهای رنجیره ای) ، نشر نی، تهران، ۱۳۷۹، ص۱۸۹-۱۹۰.

۱۵۳. اگری درون مورد نحوه از دنیـارفتن مولوی عبدالعزیز الله یـاری اطلاعات مستندی دارد راهنمایی کند. برخی اطلاعات موجود درون ایتنرنت قابل اعتماد نیست.

۱۵۴. وبسایت شورای مرکزی سنت (شمس) (تاریخ مراجعه ۱ اردیبهشت ۱۳۹۷).

۱۵۶. پیشین.

۱۵۷. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

۱۵۸. بـه عنوان نمونـه بنگرید بـه کتاب استیضاح رهبری، ارزیـابی کارنامـه‌ی بیست و یک‌ساله‌ رهبر جمـهوری اسلامـی درون نامـه‌ی مورخ ۲۶ تیر ۱۳۸۹ بـه رئیس مجلس خبرگان رهبری همراه با واکنشـهای آن، ویرایش دوم، ۱۳۹۳، ۴۱۸ صفحه، مجموعۀ افضل‌الجهاد، دفتر اول. درون این کتاب بر أساس همـین قانون اساسی مقام رهبری استیضاح شده است.

۱۵۹. وبسایت شورای مرکزی سنت (شمس) (تاریخ مراجعه ۱ اردیبهشت ۱۳۹۷).

۱۶۰. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

۱۶۱. جمعه ۱۵ مرداد ۱۳۶۱: دستگیری دو نفر از اعضای مکتب قرآن درون مسجد جامع امام شافعی؛ ۱۹ مرداد ۱۳۶۱: دستگیری جمعی از اعضای مکتب قرآن درون کامـیاران؛ ۲۶ مرداد ۱۳۶۱: دستگیری اعضای رده بالای مکتب قرآن حسن امـینی، عزیز امـینی، فاروق فرساد و …(برگرفته از وبسایتهای مکتب قرآن و مجاهد کرد).

۱۶۲. کردستان و فتنـه مفتی زاده، درون گفتگو با موسی قهدریجانی قائم مقام مجمع تقریب، ۲۰ تیر ۱۳۹۱، خبرگزاری تقریب.

۱۶۳. ظاهرا اشاره بـه حکم مورخ ۲ شـهریور ۱۳۶۱ آقای خمـینی خطاب بـه موسی قهدریجانی است: «همان گونـه کـه قبلًا ماموریت داشتید که تا به مشکلات مذهبی و اجتماعی اهالی محروم و مستضعف منطقه کردستان رسیدگی نموده و در رفع آنـها کوشش نمایید، مقتضی هست ان شاء الله تعالی همان ماموریت را با قاطعیت و تلاش بیشتری پیگیری کرده و با تدبیر و کاردانی خاصی کـه دارید درون رفع نابسامانیـهای منطقه کـه معلول بی‌توجهی و یـا دشمنی رژیم منفور گذشته با خلق کرد، و ویرانگریـهای فرقه‌های گمراه و خائن و ویرانگر مـی‌باشد، سعی کافی را مبذول دارید. امـید هست ارگانـها و نـهادهای دولتی و اهالی محترم آن منطقه- ایّدهم الله تعالی- با شما همکاریـهای لازم را بنمایند. از خدای تعالی موفقیت جنابعالی را درون این راه مسالت دارم.» (صحیفه امام خمـینی، ج۱۶، ص۴۳۸) واضح هست که پیـام هشت ماده ای بـه قوه قضائیـه و ارگانـهای اجرایی (اسلامـی شدن قوانین) مورخ ۲۴ آذر ۱۳۶۱ (صحیفه امام خمـینی، ج۱۷، ص۱۳۹-۱۴۳) کـه حدود چهار ماه بعد از  دستگیری مفتی زاده صادر شده نمـی تواند مشارالیـه «پیـام اخیرتان» درون نامـه مفتی زاده باشد.

۱۶۴. علی درون زمان نگارش نامـه امام جمعه تهران و در زمانی کـه مفتی زاده سخن او را نقل کرده عضو شورای انقلاب بوده است. وی عضو مجلس بررسی نـهایی قانون اساسی (خبرگان) نبوده است. برادر بزرگترش محمد نماینده مردم مشـهد درون این مجلس بوده است. مفتی زاده درون سخنان عصر پنجشنبه ۱۴ مرداد و صبح جمعه ۱۵ مرداد ۱۳۶۱ درون خانـه اش درون کرمانشاه درون کنگره دوم شمس توضیحات بیشتری درباره سخنان مذکور مـی دهد کـه در مطلب سوم از باب ششم از فصل سوم بـه تفصیل گذشت. 

۱۶۵. متاسفانـه بـه متن این اطلاعیـه دسترسی پیدا نکردم. البته درون کتاب «درباره کردستان» (ص۳۲-۴۶) «طرح اصلاحی قانون اساسی» آمده هست که مربوط بـه سال ۱۳۵۹ هست نـه ۱۳۵۸.

۱۶۶. سخنان مورخ ۳۱ مرداد ۱۳۶۱: «آن چیزهایی کـه بر خلاف شرع هست هیچ حق ندارد عمل د و هر کـه عمل د، علاوه بر اینکه پیش خدای تبارک و تعالی روسیـاه هست و عذر اینکه ما بـه قانون عمل مـی‌کنیم، غلط است. کدام قانون؟ قانون مخالف با اسلام؟ قانون مخالف با شرع؟ نباید بـه آن عمل بشود. شما اگر با قانون سابق هم حتما عمل ید، خوب، یکی از ماده‌های متمم قانون اساسی سابق این بود کـه هیچ قانونی بر خلاف شرع، قانون نیست. منتها پیشتر بـه آن عمل نشد، … هر گفت کـه این کار خلاف شرع را حتما مطابق قانون عمل کنید، توی دهنش بزنید- بـه هیچ اعتنا نکنید. نمـی‌گویم حالا پاشید سیلی بـه او بزنید، لکن جلویش بایستید. بگویید کـه این خلاف شرع است، من نمـی‌کنم و نباید هم م. … بنا بر این، اینکه مـی‌گویید: قانون این طور مـی‌گوید، غلط مـی‌کند، قانون نیست این. این یک قراردادی بوده هست که زمان طاغوت، طاغوتی بوده، بناء علیـه، آقایـان نباید اعتنا کنند بـه این امور و باید بخشنامـه ند. شورای نگهبان، شورای قضایی بخشنامـه ند و همـه جا بگویند بـه اینکه این قوانین سابق کـه مخالف شرع بوده نباید عمل بشود و اگری عمل د، مجرم هست و حتما محاکمـه بشود، بـه جزای خودش برسد.» (صحیفه امام، ج۱۶، ص۴۲۱-۴۳۷)

۱۶۷. نامـه سرگشاده دو صفحه ای مورخ ۳ شـهریور ۱۳۶۱ بـه آقای خمـینی.

۱۶۸. عبور از بحران، کارنامـه و خاطرات ۱۳۶۱ اکبر هاشمـی رفسنجانی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۰، ص۲۳۵.

۱۶۹. کردستان و فتنـه مفتی زاده، درون گفتگو با موسی قهدریجانی قائم مقام مجمع تقریب، ۲۰ تیر ۱۳۹۱، خبرگزاری تقریب.

۱۷۰. هاشمـی رفسنجانی، عبور از بحران، پیشین، ص۲۴۱.

۱۷۱. پیشین، ص۲۴۲.

۱۷۲. پیشین، ص۲۶۳.

۱۷۳. «اتهامـی کـه به خسروخان قشقايی وارد شد “مبارزه مسلحانـه عليه حکومت” عنوان شد. حکومت معتقد بود خسرو خان قشقايی با حمايت محافل بيگانـه اقدام بـه جمع آوری نيرو و تحرکات مسلحانـه درون رويارويی با انقلاب و جمـهوری اسلامـی کرده است.( روزنامـه اطلاعات، ۱۰ مـهر ۱۳۶۱) اما وی همانند برخی از مخالفانی کـه در آن سال ها اعدام شدند فرصت دفاع از خود درون يک دادگاه علنی را پيدا نکرد بعد از بازداشت، يک مصاحبه با رسانـه ها به منظور خسرو خان قشقايی ترتيب داده شد و وی درون اين مصاحبه بـه وابستگی بـه آژانس های جاسوسی خارجی اعتراف کرد و بعد از آن بـه جرم جاسوسی محاکمـه و به جوخه آتش سپرده شد. فقط اعلام شد کـه دادگاه انقلاب شيراز حکم اعدام وی را صادر کرده است.(روزنامـه اطلاعات، پیشین) حکم اعدام ايلخان قشقايی ها درون فيروز آباد فارس کانون قدرت ايل قشقايی بـه مورد اجرا گذاشته شد.» مراد ویسی، ايلخان قشقايی ها چگونـه درون دادگاه انقلاب بـه جوخه آتش سپرده شد؟ رادیو فردا، ۹ مـهر ۱۳۸۹.

۱۷۴. عزت‌الله سحابى: .“امام [خمـینی] درون سال ۵۸ دستور داد كاظم سامى از كابينـه بيرون برود و طاهر احمدزاده و رضا اصفهانى، بـه ترتيب از استاندارى خراسان و معاونت وزارت كشاورزى، بركنار شوند.“ (اعتماد ملى، ۱۷ ارديبهشت ۱۳۸۵)

۱۷۵. اميرمصدق كاتوزيان، گفتگويي با دكتر مستوره احمدزاده درباره’ شرايط آزادي پدر هشتاد ساله‌اش طاهر احمدزاده: طاهر احمدزاده (سالمنذترين زنداني ملي مذهبي) با پرداخت وثيقه اي سنگين آزاد شد، رادیو فردا، ۸ مـهر ۱۳۸۰.

۱۷۶. نورالدین کیـانوری دبیرکل حزب توده درون بهمن ماه ۱۳۶۱ همراه با بسیـاری از رهبران، اعضا و هواداران حزب دستگیر شد. چند ماه بعد درون اعترافات تلویزیونی ضبط شده درون زندان کـه زیر نظر سپاه از تلویزیون ایران پخش شد، رهبران درهم‌شکسته حزب از جمله کیـانوری یک بـه یک بـه جاسوسی به منظور شوروی اعتراف د. درون تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۶۸ کیـانوری درون نامـه سرگشاده بـه علی رهبر جدید جمـهوری اسلامـی نوشت کـه برای اعتراف بـه اتهام دروغین تدارک کودتای مسلحانـه به منظور سرنگون ساختن نظام جمـهوری اسلامـی، بـه همراه سایر رهبران حزب بـه شدت شکنجه شده و همسرش مریم فیروز و همـین‌طور افسانـه ش را شلاق زده و در مقابل چشمانش از سقف آویزان نموده‌اند. (متن کامل نامـه: وبسایت راه توده، بهمن ۱۳۶۸؛ و به نقل از آن بی بی سی فارسی، ۱۰ بهمن ۱۳۹۰)

۱۷۷. سعدی قریشی درون گفتگو با نویسنده.

  • Ezzatyar, The Last Mufti of Iranian Kurdistan, ibid, pp.160-162.
  • ۱۷۹. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۱۸۰. آرامش و چالش، کارنامـه و خاطرات ۱۳۶۲ اکبر هاشمـی رفسنجانی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۱، ص۹۰.

    ۱۸۱. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۱۸۲. “جوانی فاضل و محقق بـه نام احمد مفتی زاده کـه از اهل علم است، عده ای از جوانان کردستان را بـه دور خود جمع کرد و به آنان دین اصیل و قرآن مـی آموخت. مردم ناآگاه کردستان و همچنین دولت خرافی ایران کاری د کـه او کردستان را رها کرد و از آنجا مـهاجرت نمود. با اینکه خود اهل کردستان است. و اکنون هشت سال هست که دولت روحانی نمایـان او را بـه ناحق و ظالمانـه زندانی کرده و با اینکه قاضی منصوب همـین دولت او را بـه پنج سال زندان محکوم کرده هرچند کـه همـین حکم هم برخلاف شرع و ظالمانـه بود اما خواننده مـی تواند بـه وضوح دریـابد کـه این دولت حتی بـه احکام دادگاههای خود نیز مقید نیست و این فاضل مظلوم را بـه دلخواه خود حتی بیش از مدت محکومـیت ناحقش، درون زندان نگاه داشته است!” (سوانح ایـام، زندگی نامـه خودنوشت ابوالفضل برقعی [۱۲۸۷-۱۳۷۰]، تاریخ کتابت: ۲ اردیبهشت ۱۳۷۰، انتشارات عقیده، ۱۳۹۱، ص۱۷٨)

    ۱۸۳. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۱۸۴. حکم تاریخی کمـیته مرگ: «بسم الله الرحمن الرحيم. از آنجا كه منافقين خائن بـه هيچ وجه بـه اسلام معتقد نبوده و هر چه مي‎گويند از روي حيله و نفاق آنـهاست و به اقرار سران آنـها از اسلام ارتداد پيدا كرده اند، و با توجه بـه محارب بودن آنـها و جنگهاي كلاسيك آنـها درون شمال و غرب و جنوب كشور با همكاريهاي حزب بعث عراق و نيز جاسوسي آنان براي صدام عليه ملت مسلمان ما، و با توجه بـه ارتباط آنان با استكبار جهاني و ضربات ناجوانمردانـه آنان از ابتداي تشكيل نظام جمـهوري اسلامي تاكنون، كساني كه درون زندانـهاي سراسر كشور بر سرموضع نفاق خود پافشاري كرده و مي‎كنند محارب و محكوم بـه اعدام مي‎باشند و تشخيص موضوع نيز درون تهران با راي اكثريت آقايان حجه الاسلام [حسینعلی] نيري دامت افاضاته ( قاضي شرع) و جناب آقاي [مرتضی] اشراقي ( دادستان [انقلاب] تهران) و نماينده اي از وزارت اطلاعات مي‎باشد، اگر چه احتياط درون اجماع است، و همين طور درون زندانـهاي مراكز استان كشور راي اكثريت آقايان قاضي شرع، دادستان انقلاب و يا داديار و نماينده وزارت اطلاعات لازم الاتباع مي‎باشد، رحم بر محاربين ساده انديشي است، قاطعيت اسلام درون برابر دشمنان خدا از اصول ترديد ناپذير نظام اسلامي است، اميدوارم با خشم و كينـه انقلابي خود نسبت بـه دشمنان اسلام رضايت خداوند متعال را جلب نمائيد، آقاياني كه تشخيص موضوع بـه عهده آنان هست وسوسه و شك و ترديد نكنند و سعي كنند “اشداء علي الكفار” باشند. ترديد درون مسائل قضائي اسلام انقلابي ناديده گرفتن خون پاك و مطهر شـهدا مي‎باشد. والسلام. روح الله ال الخمـینی» (خاطرات آیت الله منتظری ج ۱ ص ۶۲۴ و ۶۲۶) نامـه فاقد تاریخ بوده درون صحیفه‌ی امام هم نقل نشده! اما کلیشـه‌ی آن درون کتاب خاطرات آقای منتظری درج شده است. نامـه به منظور کلیـه قضات دادگاههای انقلاب کشور ارسال شده و یکی از آنـها درون تاریخ شنبه ۸ مرداد نسخه ای از آن را بـه آقای منتظری داده است.

    ۱۸۵. نامـه مورخ ۶ شـهریور ۱۳۶۴ از زندان قزل‌حصار.

    ۱۸۶. منتظری، خاطرات، ج۱، ص۴۸۳.

    ۱۸۷. امـید و دلواپسی، کارنامـه و خاطرات ۱۳۶۴ اکبر هاشمـی رفسنجانی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۷، ص۴۳۹.

    ۱۸۸. بنگرید بـه کتاب اسنادی از شکسته شدن ناموس انقلاب: نگاهی بـه سالهای پایـانی زندگی آقای کاظم شریعتمداری، ۱۳۹۱، ویرابش دوم: ۱۳۹۴، ۴۴۷ صفحه.

    ۱۸۹. اوج دفاع: کارنامـه و خاطرات ۱۳۶۵ اکبر هاشمـی رفسنجانی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۸، ص۱۰۲.

    ۱۹۰. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۱۹۱. پیشین. درون ادامـه همـین گزارش: « یک بار هم امکان ملاقات با زاده درون اوین پیدا مـی کند. یک بار درون حضور رئیس زندان بـه خانواده اش کـه به او گفتند عده ای مـی خواهند درباره شما با مقامات صحبت کنند گفت: تنـها با آقای منتظری و نـه هیچ دیگر!»

    ۱۹۲. منتظری، خاطرات، ج۱، ص۵۲۳-۵۲۴.

    ۱۹۳. از این نامـه مـهم هیچرد و اثری پیدا نکردم. أصلا معلوم نیست زندان‌بانان این نامـه را بـه مخاطبان رسانیده باشند. دفتر آقای منتظری از آن بی خبر است. سعدی قریشی هم از وجود آن اظهار بی اطلاعی نمود.

    ۱۹۴. مراد حسین  زنجانی، متولد ۱۳۳۶ است. (با تشکر از دفتر آقای منتظری درون یـافتن مشخصات وی) زنجانی درون وبلاگش نام اقای منتظری را از سلسله اساتیدش حذف کرده! اما درون معرفی خود نوشته است: «مسئول امور فرهنگی زندانیـان سیـاسی بـه مدت ۵ سال، درون حال حاضر کارشناس تاریخی و مذهبی سه شبکه ای» (تاریخ مراجعه: ۷ اردیبهشت ۱۳۹۷).

    ۱۹۵. صفحه اول از نامـه شش صفحه ای مورخ ۲۶ دی ۱۳۶۶ مفتی زاده از زندان اوین بـه آقای منتظری.

    ۱۹۶. پیشین، ص۲-۵. مسئله چهارم را بدون توضیح رها کرده است. منبع حدیث مذکور: سنن الترمذی، ج۲، ص۴۳۸.

    ۱۹۷. بـه احتمال قوی مراد این سه کتاب استاد منتظری بوده است: کتاب الحدود، جلد اول، قم، ۱۳۶۰؛ کتاب الزکاة، جلد اول، قم، ۱۳۶۱؛ کتاب الزکاة، جلد دوم، قم، ۱۳۶۳. 

    ۱۹۸. اشاره بـه اشعار مولوی درون دفتر دوم مثنوی.

    ۱۹۹. نامـه شش صفحه ای مورخ ۲۶ دی ۱۳۶۶، ص۵-۶.

    ۲۰۰. نامـه اول مورخ ۲ آبان ۱۳۵۹، و نامـه دوم مورخ ۲۵ دی ۱۳۶۰.

    ۲۰۱. نویسنده حدود شرعی و بطور کلی فقه جزائی را احکام موقت مـی داند نـه دائمـی. بنگرید بـه کتاب مجازات ارتداد و آزادی مذهب: نقد مجازات ارتداد و سبّ‌النبی با موازین فقه استدلالی، مجموعۀ اسلام و حقوق بشر: دفتر دوم، ۱۳۹۳، ۴۰۶ صفحه؛ و انتظار از دین و نواندیشی دینی (۳ مرداد ۱۳۹۵).

    ۲۰۲. نامـه چهار صفحه ای با خط مفتی زاده مورخ ۲ مرداد ۱۳۶۶ از زندان اوین. با تشکر از دفتر استاد کـه نسخه ای از این نامـه ارزشمند را درون اختیـار گذاشتند.

    ۲۰۳. منتظری، خاطرات، ج۲، ص۱۱۶۹-۱۱۵۵. تاریخ نامـه ۱۷ مـهر ۱۳۶۵ و تاریخ انتشار کتاب مجازی خاطرات بهار ۱۳۷۹ است.

    ۲۰۴. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

  • Ezzatyar, ibid, p.163-164.
  • ۲۰۶. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۲۰۷. صحیفه امام خمـینی، ج۲۱، ص۲۶۳.

    ۲۰۸. بعدها به منظور خواص شاگردانش تعریف کرده بود. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۲۰۹. بازسازی و سازندگی: کارنامـه و خاطرات ۱۳۶۸ اکبر هاشمـی رفسنجانی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۹۱، ص۳۴۷.

    ۲۱۰. بار دیگر و این بار، خاطرات زندان بـه آذین (محمود اعتمادزاده)، تیر ۱۳۷۰.

    ۲۱۱. «[بعد از بدگویی کیـانوری از مفتی‌زاده و امـیر انتظام] به منظور کیـانوری این شعر مولوی را خواندم: درون قفس افتند زاغ و جغد و باز / جفت شد درون حبس پاک و بی نماز. چون قفس را بشکند شاه خرد / جمع مرغان هر یکی سوئی پرد.» (حزب توده بعد از انقلاب: گفتگو با سعید حجاریـان، رضا خجسته رحیمـی و علی ملیحی، اندیشـه پویـا، شماره ۳۳، مـهر و آبان ۱۳۹۵، ص۷۴)

    ۲۱۲. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۲۱۳. اتهام جاسوسی بـه عباس امـیرانتظام «کذب محض» است. او سه دهه از عمر خود را بـه ناحق درون زندان و چندین سال را درون سلول انفرادی گذرانید. قاضی پرونده او محمد محمدی گیلانی بوده است. 

    ۲۱۴. سعید شعبان درون لحظه خداحافظی از مفتی زاده درون زندان فرمانیـه کنار درون توقف مـی کند و مـی گوید: امـیدوارم اگر بی گناه باشید مانند «سیدنا یوسف» سربلند از زندان بیرون آئید. کاکه احمد درون جواب مـی گوید بـه خدا قسم چه سربلندی و چه رسوایی درون نظرم اهمـیتی ندارد. مـهم رضای  خداست، اگر رضایت او درون رسوایی من باشد گورا و مطلوبم هست و با تمام وجود بـه آن راضیم.. سعید شعبان درون کنار درون به فکر فرو رفت و بی آن‌که کلمـه ای بر زبان براند از اتاق خارج شد. (سعید قریشی درون گفتگو با نویسنده)  

    ۲۱۵. اصل مصاحبه راشد الغنوشی بـه زبان عربی با نشریـه کردی لفین (Livin) صورت گرفته است. نشریـه متن مصاحبه را بـه کردی ترجمـه کرده و در شماره  ۱۴۳ درون نوامبر ۲۰۱۰ درون کردستان عراق منتشر شده است. ترجمـه فارسی مصاحبه توسط مکتب قرآن درون ایران صورت گرفته است. ترجمـه کردی و فارسی مصاحبه درون اختیـار من قرار گرفته است، با سپاس از مکتب قرآن. 

    ۲۱۶. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۲۱۷. پیشین.

    ۲۱۸. نامـه های کاکه احمد مفتی زاده، بخش اول: خطاب بـه شورای مدیریت مکت قرآن، تدوین شورای مدیریت مکتب قرآن، تاریخ مقدمـه: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۷، ۱۴۳ صفحه.

    ۲۱۹. پیشین، ص۵، نامـه دوم.

    ۲۲۰. پیشین ص۸-۹.

    ۲۲۱. پیشین، ص۸. درون نامـه سوم مورخ ۱۱ مـهر ۱۳۶۹ اعضای موقت هیـات قضاء و افتاء را نصب مـی کند: امـیر عبیدی نیـا، حسن امـینی، عزیز امـینی و فاروق فرساد. درون مورد وظیفه کاکه حسن مـی دانم کـه بهتر هست عهده دار قضاء و افتاء درون مسائل ازدواج و طلاق و توابع آن گردد. (پیشین ص۲۴) امـیر عبیدی نیـا درون زمان درگذشت کاکه احمد از مکتب قرآن خارج شد. فاروق فرساد (متولد ۱۳۴۰) درون بهمن ۱۳۷۴ درون زمان تبعید درون اردبیل درون سلسله قتلهای زنجیره ای ترور شد. حسن امـینی درون سال ۱۳۷۹ از «مکتب قرآن» جدا شد و «مکتب قرآن کردستان» را تاسیس کرد. عزیز امـینی درون سال ۱۳۹۰ از مکتب قرآن کناره گیری کرد. (گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده)

    ۲۲۲. پیشین، ص۱۰.

    ۲۲۳. پیشین ص۱۴۱.

  • Ezzatyar, ibid, p.185.
  • ۲۲۵. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۲۲۶. پیشین.

  • Ibid, p.190-191.
  • ۲۲۸. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده: غده ای بـه بزرگی ۱۳ درون ۸ درون ۶ سانتی متر درون کلیـه اش مشاهده شد.

    ۲۲۹. گفتگوی دکتر حبیب الله پیمان با نویسنده: از چند سال قبل با مرحوم مفتی زاده آشنا بودم. چند نوبت درون سنندج با وی و اعضای مکتب قرآن ملاقات داشتم. رویکرد وی اسلام مترقی فرافرقه ای متکی بر توحید، عدالت و اخلاق بود، شبیـه رویکرد محمد نخشب درون خداپرستان سوسیـالیست. جریـان مفتی زاده درون قبال انحراف جمـهوری اسلامـی نـه جذب روحانیت حاکم شد نـه بـه گروههای برانداز نزدیک شد، بلکه همانن « مسلمانان مبارز» موضع انتقادی فعال درون پیش گرفت. پیشنـهادات مثبت و سازنده وی نشان صداقت و دلسوختگی وی داشت. [در سال ۱۳۷۱] چندبار دربیمارستان ومنزل بـه دیدارایشان رفتم. علیرغم بدن نحیف مثل کوه درون عقاید خود استوار بود.   

    ۲۳۰. گفتگوی سعدی قریشی با نویسنده.

    ۲۳۱. بر أساس فیلم نماز مـیت آن مرحوم.

    ۲۳۲. بر أساس فیلم تشیع جنازه وی. انبوه جمعیت عزادار بهت زده و ساکت بـه دنبال جنازه رهبر متوفی است.  

    ۲۳۳. محل دفن بـه روایت خبرنگار روزنامـه اطلاعات، ۲۷ بهمن ۱۳۷۱.

    ۲۳۴. روزنامـه کیـهان، شماره ۱۴۷۰۱، دوشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۷۱. مدیرمسئول و نماینده ولی فقیـه درون موسسه کیـهان درون این زمان محمد اصغری بوده است. 

    ۲۳۵. روزنامـه اطلاعات، شماره ۱۹۸۴۳، سه شنبه ۲۷ بهمن ۱۳۷۱. مدیرمسئول و نماینده ولی فقیـه درون موسسه اطلاعات محمود دعایی.

    ۲۳۶. هفته نامـه کیـهان هوایی، شماره ۱۰۲۰، چهارشنبه ۲۸ بهمن ۱۳۷۱، ص۹. عباس سلیمـی نمـین مدیر مسئول کیـهان هوایی درون آن زمان بوده است.

    ۲۳۷. مولوی، دیوان شمس، غزل شماره ۹۹۵.

    ۲۳۸.از آقایـان منتظری، مولوی عبدالحمـید اسماعیل زهی و محمد جواد حجتی کرمانی درون این زمـینـه تسلیتی نیـافتم. نماینده ای از سوی این شخصیتهای شیعه و اهل سنت کـه همگی از دوستان مفتی زاده بودند درون مراسم تشییع و ترحیم مشاهده نشدند. هاشمـی رفسنجانی هم درون خاطرات روزنوشت خود نقل خبر درگذشت مفتی زاده را بـه مصلحت ندانست!

    ۲۳۹. دوماه‌نامـه، ایران فردا، مدیر مسئول: عزت الله سحابی، سال اول، شماره پنجم، بهمن ۱۳۷۱، ص۶۰-۶۱. تاریخ تاسیس مدرسه قرآن کـه در مجله ۱۳۵۵ درج شده، بـه ۱۳۵۶ تصحیح شد.   

    ۲۴۰. گفتگوی دکتر حبیب الله پیمان با نویسنده.

    ۲۴۱. امـیدوارم با انتشار مجموعه نامـه ها و فتاوی و آثار احمد مفتی زاده  با تصحیح انتقادی امکان تحلیل انتقادی آراء او فراهم شود. اگر شرایط درون ایران مـهیـای انتشار کاغذی مجموعه آثار او فراهم نیست، چرا پیروان او مجموعه آثار را بـه صورت کتاب الکترونیکی منتشر نکنند؟ اگر این مجموعه فراهم شود دقیق تر و عمـیق تر مـی توان جایگاه علمـی مفتی زاده را ارزیـابی کرد.

    ویرایش اول: ۲۴ اسفند ۱۳۹۶؛ ویرایش دوم: ۶ فروردین ۱۳۹۷

    ویرایش سوم: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۷

    جفای جمـهوری اسلامـی بـه احمد مفتی زاده (ویرایش سوم)

    دریـافت فایل صوتی مقدمـه و پیشگفتار

    https://kadivar.com/wp-content/uploads/2018/04/کدیور_جفای_جمـهوری_اسلامـی_به_احمد.mp3




    [پی وی ایما]

    نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sat, 19 Jan 2019 15:59:00 +0000



    تمامی مطالب این سایت به صورت اتوماتیک توسط موتورهای جستجو و یا جستجو مستقیم بازدیدکنندگان جمع آوری شده است
    هیچ مطلبی توسط این سایت مورد تایید نیست.
    در صورت وجود مطلب غیرمجاز، جهت حذف به ایمیل زیر پیام ارسال نمایید
    i.video.ir@gmail.com