ناوی تەواوم (هاوڕێ قادر رەسوڵ)ە.
لە رۆژی 28ی فێبریوەریی ساڵی 1966 لە گەڕەکی (گۆیژە)ی شاری سلێمانی لەدایکبووم.
هەر لە سلێمانی خوێندنی سەرەتایی و ئامادەیی – رشتەی وێژەییم تەواو کردووە.
ساڵی 1984 چوومەتە بەشی یـاسای کۆلیژی یـاسا و رامـیاریی زانکۆی موسڵی کوردستانی بندەستی داگیرکەری ئێڕاق. ریمی اهنگ نوش افرین به نام سلام ساڵی 1986 بەهۆی بەشدارینە لە راهێنانی هاوینەی سەربازیی داگیرکەری بەعس، ریمی اهنگ نوش افرین به نام سلام بۆماوەی 2 ساڵ لە زانکۆ دەردەکرێم و ساڵی 1988 دەستمکردەوە بە خوێندن و لە ساڵی 1990دا کۆلیژی یـاسام تەواوکردووە. ریمی اهنگ نوش افرین به نام سلام هەر لە هەمان ساڵیشدا بوومە پارێزەر و پاش ماوەیەکی کەم وازم لێهێنا.
لە تەمەنی منداڵیمەوە حەزم لە خوێندنەوە و نووسینی هەڵبەست کردووە، بەڵام تائێستا یەک دێڕە هۆنراوەم بڵاونەکردووەتەوە. هاوینی 1978 بەشێکی ماڵەکەمان سووتا و ئەوکاتیش دەفتەری شیعرەکەی منیش بووە خۆراکی ئاگر و ئیتر بەلای نووسینی هەڵبەستدا نەچوومەوە.
پاشتر دەستمکردە خوێندنەوەی چڕی مێژوویی و رامـیاری و یەکەمـین لێکۆڵینەوەی مێژووییی خۆمم ساڵی 1986 نووسی. ئەو لێکۆڵینەوەیەم لە دەمەدەمـی ئەنفالەکاندا لەگەڵ دەفتەری بیرەرەوەریی پێشمەرگایەتیم لە گوندی (شەمە)ی شارەزوور شاردەوە و بەڵام بەداخەوە پاشان لەناوچوون و هەرگیز دەستم نەکەوتنەوە.
لە ناوەڕاستی هەشتاکانەوە بوومەتە ئەندامـی پاسۆک، چ وەک رێکخستن، چ وەک پێشمەرگە. لە پاسۆکدا بەناوی (ئامانج)ەوە دەناسرام. هەندێک جار زۆر چالاک بووم و هەندێکجاریش سست. بەڵام پێش ئەوەی پاسۆک لەگەڵ هەندێک حیزبی تردا یەکبگرێت وازم لە پاسۆکایەتی هێنا.
رۆژی 5ی مارتی 1992 وڵاتم بەجێهێشت و بەرەو سووریـا و پاشان لوبنان کەوتمەڕێ و لەکۆتایی ئەوساڵەدا لە وڵاتی هۆڵاند گیرسامەوە. لەوکاتەوە لەگەڵ بەنازی هاوسەرم لەوێ دەژین و کوڕێک و کچێکمان بەناوی (مـیتان و ئارتین)ەوە هەیە.
ساڵانێکە کارمەندی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانم و ئێستا لە دادگای لاهای سەرۆکی بەشی پشتگیریی دادگام.
لە بڵاوکراوەکانم:
1: ریمی اهنگ نوش افرین به نام سلام لێکۆڵینەوەیەک لەسەر راپەڕینەکەی بەهاری 1991ی باشووری کوردستان - چاپی یەکەم - هۆڵندا - 1994.
2: پڕۆژەی پارتی نەتەوەیی کورد - چاپی یەکەم - هۆڵندا - 1994. چاپی دووەم - هۆڵندا - 1995. چاپی سێیەم - هەولێر - 2002 - لەبڵاوکراوەکانی رۆژنامەی مـیدیـا – چاپخانەی ئۆفسێتی هەولێر.
3: کوردستان... نیشتمانی یەکەمـینی سۆمەرییەکانە - چاپی یەکەم - هۆڵندا - 1996. چاپی دووەم – دەزگای چاپ و بڵاوەوەی ئاراس – کوردستان هەولێر – چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە – ژمارەی سپاردن: 91 - 2003.
4: هاوڕێنامە بۆ مێژووى کوردستان و کورد – چاپی یەکەم – بنکەى چاپ و پەخشی سەردەم - زنجیرە (16) - چاپخانەی روون – سلێمانى – 1999.
5: ئاڵای کورد - چاپی یەکەم - دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم - زنجیرە (117) - سلێمانی - 2001.
6: رۆژی شۆڕش یـان رۆژی تیرۆر - چاپی یەکەم – ئۆکتۆبەری 2003 – چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری – ژمارەی سپاردن: 301 - کوردستان – هەولێر.
7: وشە پەڕتەوازەکان – بەرگی یەکەم – سەرجەمـی 100 وتار و کورتە لێکۆڵینەوەیە کە لە نێوان ساڵانی 1995 و 2005دا لە گۆڤار و رۆژنامە و ماڵپەڕە کوردی و بێگانەکانی کوردستان و هەندەراندا بڵاوکراونەتەوە - ژمارەی سپاردنی (1994)ی ساڵی (2008)ی پێدراوە – چاپخانەی سیما - 2009 – کوردستان – سلێمانی.
8: ئەدەبیـاتی کاژیک – کۆکراوەی بڵاوکراوەکانی کاژیک – هێشتا چاپنەکراوە.
9: دەکانی ژیـان')">بەراووردەکانی ژیـان - پرس و رایەکی بەراووردکارییە بۆ بەرەو نەتەوەییبوون - 2009 - هێشتا چاپنەکراوە.
10: دەستوورم واهی خوێندەوە - کۆمەڵێک رەخنە و تێبینیی یـاسایی، زمانەوانی و لۆجیکییە لەسەر پڕۆژەی دەستووری هەرێمـی کوردستان - 2009 - هێشتا چاپنەکراوە.
هەروەها زۆرێک وتار و کورتە لێکۆڵینەوە کە لە رۆژنامە و گۆڤار و ماڵپەڕە کوردی و بیـانییەکاندا لە 1995ەوە تاوەکو ئێستا بڵاوکراونەتەوە.
ماڵپەڕی بڵاوکراوەکانی: http://www.bakhawan.com
ئیمێڵ: hawreh@bakhawan.com
سەرچاوە:کوەدیپیدیـا
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی شنبه سی و یکم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 2:39 |
ناوچه‌ی فه‌یزوڵڵابه‌گی یـه‌کێک له‌وناوچه‌به‌خێر وبه‌ره‌که‌تانـه‌ی مـه‌ڵبه‌ندی سه‌قزه که به‌رده‌وام کانگای هونـه‌رو هونـه‌رمـه‌ندانی په‌نجه‌ره‌نگین و به‌توانای به‌شـه‌جۆراوجۆره‌کانی هونـه‌روئه‌ده‌بیـات بوه‌و هه‌یـه ، یـه‌کێکی دیکه له‌و زاته پاک و بێگه‌ردانـه‌ی بواری ئه‌ده‌ب وهونـه‌ری ده‌ڤه‌ری سه‌قز خوالێخۆش بوو مامۆستا” مـه‌لا که‌ریم سائێب “ه که ده‌مانـه‌وێ چینـه خزمـه‌ت دیوانی شێعری ئه‌و شاعیره مـه‌زنـه و له‌گه‌ڵ سۆزی شـه‌ماڵ ی وه‌رزی خرمانانی گوندی ئاره‌بوغڵوو له خرمانی پڕخێروبه‌ره‌که‌تی “زاری”دا ، خرمان به‌ره‌که‌تێک بڵێین و وشـه‌ی ره‌سه‌ن وپاراوی کوردی و وێنـه‌و ته‌سویری جوان و ناسک خه‌یـاڵی ئه‌وشاعیره مـه‌زنـه کۆش کۆش بچنینـه‌وه.
مـه‌لا عه‌بدولکه‌ریمـی سائێب ناسراو به”زاری” ساڵی ۱۳۲۵کۆچی به‌رانبه‌ر ۱۹۰۵زاینی له گوندی “ئاره‌بوغڵوو”ی ناوچه‌ی فه‌یزوڵڵابه‌گی سه‌قز له‌دایک بوه له ۲۷ جۆزه‌ردانی ساڵی ۱۳۶۰هه‌تاوی به‌رانبه‌ر ۱۹۸۲زایینی کۆچی دوایی کردوه‌و هه‌رله گۆنده‌که‌ی خۆی واته “ئاره‌بوغڵووی سه‌رو” ئه‌سپه‌رده‌ی خاک کراوه.
مامۆستا له‌ژیـانی هابه‌شی دا دووجار ژنی هێناوه‌و خاوه‌نی شـه‌ش کوڕوکچێک به‌ناوه‌کانی : مـه‌رحووم مـه‌لاخالید،کاک عابید، کاک زاهید، کاک تاهیر، کاک ماجید، کاک سادق ، وخوشکه سه‌عدیـه که له بنـه‌ماڵه‌ی مامۆستا کوڕه‌زاکانی به‌ناوه‌کانی :سروه سائێب ، سه‌عیده سائێب له بواری هه‌نـه‌ری شێوه‌کاریدا چالاک هه‌ن وهه‌روه‌ها حه‌مـیده سائێب له فووتباڵی ژنان دا قاره‌مانێکی ناسراوه.
مامۆستا “زاری”دیوانـه شێعرێکی به۳۰۰ لاپه‌ڕه‌وه به‌جێهێشتوه که پێکهاتوه له هه‌شتاوهه‌شت غه‌زه‌ڵ و په‌نجاوشـه‌ش قه‌سیده و هه‌ڤده پێنج خشته‌کی و بیست ویـه‌ک مـه‌سنـه‌وی و چوارده شێعری نێشتمانی وشـه‌ست وشـه‌ش شێعری ئایینی وهه‌ڤده شێعریشی فارسی یـه ، هه‌روه‌ها به‌سه‌ره‌هاتی له‌یلێ ومـه‌جنوونی هه‌ربه‌ناوی”له‌یلێ ومـه‌جنوون” به داڕشتنێکی دیکه‌وه هۆنیوه‌ته‌وه که ئاماده‌ی چاپه و بنـه‌ماڵه‌ی مامۆستا زاری به‌تایبه‌ت کاک سادقی کوڕی له‌م دوایـانـه‌دا هه‌وڵێکی هه‌مـه‌لایـه‌نانـه‌یـان خستوه‌ته گه‌ڕ هه‌تا به‌ڵکوو بتوانن ئه‌وبه‌رهه‌مـه به‌نرخه ئه‌ده‌بی وهونـه‌ریـانـه پێش که‌ش به کتێبخانـه‌ی کورده‌واری بکه‌ن ، که به‌هیواین بهم زوانـه دره‌ختی هه‌وڵ وته‌قالایـان بێته به‌رو ئێمـه‌یش له سایـه‌یدا وچانێ بگرین.
له بابه‌ت ئه‌وه‌ی بۆچی “زاری”یـه خۆی له شێعرێکی فارسیدا ئاوه‌ها ده‌نووسێت:
دلی دارم بسان بوته درون تاب
وزوخون مـیچکدوزدیده خوناب
خلیده خارهجران درون رگ وجان
نشسته زاغ نومـیدی به بستان
لگدکوب ستم باشد وجودم
نمـیدانم از این سودا چه سودم
گل عمرم شده پژمرده از غم
تنم بی حس بسان مرده ازغم
چنان گشتم زبون وعاقبت شوم
دراین ویرانـه شد هم لانـه‌ام بوم
چنان آشفته وزارونزارم
که بر خود نام “زاری” مـیگزارم.
لێره‌دا چه‌ند شێعر وه‌ک نموونـه ئه‌خه‌ینـه به‌رسه‌رنجی خوێنـه‌رانی ئه‌م وتاره که‌م وکورته :
۱-
تا له‌به‌رچاوی ، مقامت سه‌رگلێنـه‌ی چاومـه
گه‌رله‌به‌رچاوم نـه‌بی، جێگه‌ت دڵی فه‌وتاومـه
گه‌ردی ئاهم بۆ ئه‌وه‌ی نـه‌گرێت دامانی که‌وات
ئاوپاشی رێ، وه‌زیفه‌ی چاوی پڕخوێناومـه
وامـه‌زانـه خادمێکی غایبم هه‌رجێ ئه‌چی
سایـه‌بانی سه‌روی قه‌ددت رۆحی لێقه‌وماومـه
دوێ له باغا تووشی گوڵ بووم وتی: چۆنی؟ وتم:
بولبولی تۆ مات، سۆزی خاتری شێواومـه
پی وتم بۆ واسه‌ری خۆڵاویـه دڵبه‌ر، وتم
وه‌ی له‌دووری شـه‌معی روخسارت قوڕه پێواومـه
له‌م بیـابانی فیراق وشاره‌زووری هیجره‌دا
روئیـه‌تی به‌رقی جه‌ماڵت شـه‌ربه‌ت وبه‌فراومـه
“زاری” شێوابوو وه‌لێ هوشیـاره ئیستاکه گه‌لێ
چونکه شـه‌وقت هه‌مده‌مـی ئه‌قڵی په‌ری لێ داومـه.
۲-
قوربانی ده‌مت بم کـه وه‌کوو کانی نـه‌باته
هه‌ی هه‌ی غه‌ڵه‌تم وت که قسه‌ی ئاوی حه‌یـاته
هه‌رنوکته که‌به‌ولێوه‌شـه‌که‌رباره‌ئه‌فه‌رمووی
سه‌دشادیـه بۆگوێگروسه‌دعیزز ونـه‌جاته
شابازی خه‌یـاڵم که شکا باڵی فڕینی
وه‌ک ته‌یری دڵم پابه‌سی گێسووی سیـاته
زه‌ڕڕاتی وجوودم له سه‌رم که تا به‌ری پێ
په‌روه‌رده به‌شیری شـه‌که‌ری مێهر و وه‌فاته
بڕوانـه که ئه‌م لاشـه زه‌عیفه قه‌فه‌سێکه
جێی بولبولی شـه‌وقی قه‌دو روخساری چراته
سه‌ر هه‌ڵبڕه بڕوانـه تماشاکه ببینـه
کوژراو وبرینداری موژه‌ت پڕ به وڵاته
ئه‌و گه‌رده له‌داوێنی که‌واکه‌ت که ئه‌نیشێ
گیـانی ئه‌منـه مایلی ماچی به‌ری پاته
بۆ ده‌فعی به‌ڵاو ئافه‌ت وئازاری جه‌ماڵت
دڵ هه‌روه‌ک‌وو رۆحم سپه‌ری تیری قه‌زاته
مێحرابی موناجاتی منی”زاری” یـه ئه‌برۆت
له‌و گومبه‌زه‌دا مـه‌وریدی سه‌د فه‌یزوبه‌راته.
۳-
تماشاکه سه‌فی په‌رچه‌م له‌سه‌ر کوڵمـی په‌رێشانـه
به قامـه‌ت سه‌روی بوستان وبه روو خورشیدی تابانـه
به باغی روویدا بولبول ئه‌گه‌رجارێ گوزه‌رکا
هه‌تا رۆژی قیـامـه‌ت دێت، ناڵان وغه‌زه‌ڵخانـه
به‌شیرینی جه‌ماڵی تۆیـه شیرین، تاڵی ئه‌وقاتم
له سایـه‌ی قامـه‌تی تۆیـه “قه‌به‌غڵوو” ئه‌رمـه‌نستانـه
به ره‌سمـی دڵبه‌ری ساده‌ی به شێوه‌ی وه‌ک زوڵه‌یخاوه
به کۆڵانا گوزارێ که هه‌تا شێخت له‌سه‌ربانـه
له چاوی مـه‌ست ومـه‌مکی پڕ چنگ وخاڵی ئاوێزی
پیـاڵه وقه‌ندوچا حازر بفه‌رموو”زاری” مـیوانـه.
۴-
به‌چاڵی گه‌ردنی تۆ هه‌رکه ئارامـی دڵ وگیـانـه
دڵ وگیـانم له تاوی ئه‌و باڵاته بریـانـه
به‌ده‌ستی په‌رچه‌م وغونچه‌ی دهم ونارنجی مـهم هه‌رسێ
له‌شـه‌وقی تۆ وه‌کوو شـه‌م من به‌شم گریـان وگڕیـانـه
به خاڵی دڵبه‌ری لێوی وه‌کوو له‌علی به‌ده‌خشانت
سه‌رو‌م به یـادی هه‌رده‌مێ سۆزێکی تریـانـه
نـه‌مامـی شـه‌وقی تۆ ریشـه‌ی وه‌ها مـه‌حکه‌م له‌دڵدایـه
نـه خۆفی بای شـه‌ماڵی هه‌س نـه باکێکی له‌زریـانـه
به‌تیپی زوڵف وسه‌ربازی موژه‌ت فه‌رموو که ره‌حمێ که‌ن
هه‌تاکه‌ی بۆ منی بێچاره ههر بکوژوببڕیـانـه
له قرچه‌ی قه‌لب برژه‌ی جه‌رگ وناڵه‌ی گوێ بگره
ئه‌زانی بێ چرای ئه‌ورووته هه‌نگامـه‌ی حه‌شریـانـه
خودا بیکه‌ی به‌خاتر سۆزی عیشقی عاشقانی خۆت
نـه‌جاتی خاتری”زاری” بده له‌م جۆشی گریـانـه.
۵ -
وه‌ته‌ن قوربانی ره‌نگی زه‌ردو حاڵه‌تی په‌شێوت بم
وه‌ته‌ن سه‌رگه‌ردی ناڵه‌وئاهی سه‌ردوباری لێوت بم
به‌دایم دیده خوێنینی وڵاتی شـه‌ڕ له‌نێوت بم
چ ده‌ردێ بوو شکانی قامـه‌تی دڵکێش ونازارت
له به‌رچی سه‌خت ئه‌بێ له‌حزه به‌له‌حزه ئێش وئازارت
جگه‌رسووتاوی مـیوه‌ی باغه‌کانی پڕ له‌دێوت بم
ده‌وایێ بۆ نـه‌بوو بۆ ده‌فعی ئازارونـه‌خۆشینت
نـه‌جاتت بۆنـه‌بوو وه‌ک من له غه‌م نۆشین وپۆشینت
خه‌فه‌تباری گوڵی بێ ئاو وسیسی ده‌شت وکێوت بم
ئه‌بێ که‌ی بێته‌وه ئه‌مجاره‌نۆبه‌ی نـه‌زم وئارامت
کوڕانی تۆ هه‌تاکه‌ی مـه‌رهه‌مێ نانێنـه سه‌رزامت
ئه‌سه‌ف خۆری هه‌تیوی خاکه‌که‌ی پڕ له‌زێڕوزێوت بم
له داوێنی ئه‌تۆدا ئه‌مکوڕانـه‌ت چونکه یـه‌ک نابن
خه‌یـاڵم وایـه که تا رۆژی قیـامـه‌ت هه‌ربه‌ته‌نـها من
خه‌ریکی شینی بێ ره‌نگی گوڵاڵه‌وسه‌رو سێوت بم
وه‌ته‌ن تائێش وژانی عه‌جزوناساغی له سه‌رتا بێ
لیباسی شۆڕشی وکۆتی په‌رێشانی له‌به‌رتابێ
وه‌کوو “زاری”ئه‌بێ هه‌رخاکه‌سارولیته پێوت بم.
۶ –” ئه‌م شێعره‌ی خواره‌وه له دیوانـه‌که‌یدا نـه‌هاتوه” و له ده‌فته‌ری بیره‌وه‌ری مامۆستا مـه‌لامحه‌‌دی عه‌لایی “سووتاو” دا بینیومانـه‌‌ته‌وه.
به‌سووڕه‌ت تۆده‌ڵێی حۆری به‌قامـه‌ت سه‌روی بوستانـه
به‌غه‌مزه قاتڵی عاشق به‌ته‌لعه‌ت مـه‌هی تابانـه”
به‌ئه‌گریجه‌ی سیـاه ره‌نگت که‌وه‌ک شکڵی خه‌تاوایـه
دڵی پڕئێش وبیمارم ئه‌نیسی قه‌یسی زیندانـه”
به‌دووزوڵفی که‌مـه‌ندئاساره‌گی دڵمت له‌بێخ هه‌ڵکه‌ند
ده‌سا ره‌حمێ که با نـه‌مرم دڵ ئینتیزاری ده‌رمانـه”
به‌دووئه‌برۆی هیلال ئاسا که‌وه‌ک شمشێری قه‌تتاعا
بڕیت ریشـه‌ی دڵی زارم له‌ژینی خۆی هه‌راسانـه”
له‌ده‌وری چاوی فه‌تتانت موژا خادیم وه‌کوو عه‌سکه‌ر
له‌سه‌رقه‌ڵبم په‌رێشانـه به‌دایم تیره‌بارانـه”
چ باکم هه‌س له‌شمشێری برۆ وپه‌یکانی موژگانت
که قیبله‌ی لێوی ره‌نگینت بۆمن وه‌ک ئاوی حه‌یوانـه”
ئه‌گه‌رله‌وئاوی حه‌یوانـه که‌سێک بخواته‌وه دووقووم
چ باکی هه‌س ئه‌گه‌ربێژن له‌عاله‌م تیره‌بارانـه”
زه‌کاتی مـه‌سکینی خه‌رمـین به‌مسکینان عه‌تافه‌رموو
خسووسه‌ن بۆیـه‌کێ وه‌ک من که‌بێ ماڵ وپه‌رێشانـه”
عه‌جه‌ب باغێکه گوڵزاری که‌پابه‌نده له‌وا “زاری”
له‌لایـه‌ک سێو ولیمۆیـه له‌لایـه‌ک ناروبوستانـه”
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی جمعه سی ام فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 3:19 |
له‌ناوچه‌ی سه‌رشیوی سه‌قزدوودۆستی دێرین وبه‌فرین، واته “نـه‌که‌رۆز”و”شاخی رووش” له‌نێوان خۆیـانداجۆلانـه‌یـه‌کی سه‌وزه‌چنی ژیـانیـان بۆگوندێکی شـه‌رمـه‌ون ودڵ پڕله‌هه‌ست وسۆز هه‌ڵخستوه که پێی ده‌ڵێن که‌س نـه‌زان،که‌س نـه‌زان ئه‌وگونده‌پڕجۆش وخورۆشـه‌یـه که به‌درێژایی مێژوو ئه‌دیب ومامۆستاوزاناوسه‌رداری مـه‌زنی وه‌ک شێغ ئه‌سعه‌دی له لانکه‌ی خۆیداپه‌روه‌رده‌کردوه که‌یـه‌کێکی دیکه له به‌ره‌ی دیمـه‌نی ئه‌وره‌زوباغ ووهه‌ردونزاره‌ی ئاوایی که‌س نـه‌زانی سه‌رشیوی سه‌قز به‌ڕێزمامۆستامـه‌لامحه‌‌دی “سووتاو”ه که خاوه‌ن هه‌ستێکی زه‌ریفی شاعیرانـه‌وخو وره‌وشتێکی پاک وبی خه‌ل وغه‌شی کورده‌واری یـه.
مـه‌لامحه‌‌دعه‌لایی”سووتاو”کوڕی مامۆستامـه‌لاشێخ نـه‌جمـه دینی که‌س نـه‌زانـه وساڵی ۱۳۲۴هه‌تاوی له گوندی که‌س نـه‌زان هاتوته دونیـاوه وه‌ک خۆی باسی ده‌کا بابی که‌له‌گه‌ڵ شاعیری سه‌قزی مـه‌رحووم مـه‌لاکه‌ریمـی زاری دۆست وبراده‌ری گیـانی گیـانی ئه‌بێت کاتێک مامۆستا له‌دایک ئه‌بێت مـه‌لاکه‌ریمـی زاری له‌پشت یـه‌کێک له کتێبه‌کانی باوکی مێژووی له‌دایک بوونی بهم شێوه‌ده‌نووسێته‌وه که‌ده‌ڵێت:
” چون له‌دایک بوو له‌قوربانـه‌دا
شێوه‌ی زه‌بێحی هه‌س له‌شانـه‌دا
خسووس که‌هاوناوفه‌خری عه‌ره‌ب بێ
ئه‌بێ سه‌رچاوه‌ی عیلم و‌ئه‌ده‌ب بێ
خاتربۆتاریخ واخه‌به‌ریدا
باخی ئومێدم به‌دڵ به‌ریدا”
که به‌حیسابی ئه‌بجه‌د ئه‌کاته ۱۳۶۱کۆچی مانگی به‌رانبه‌ربه۱۳۲۴هه‌تاوی.
مامۆستا دوای فه‌و‌تی یـه‌ک له‌دوای یـه‌کی دایک و باوکی بۆفێربوونی عیلم وزانین به‌پێی باوی سه‌رده‌م به‌تایبه‌ت بۆ منالانی هه‌ژاروبێ ده‌ره‌تان رووی کردوه‌ته حوجره‌ولای مامۆستایـان بوه‌ته فهقێ ویـه‌که‌م گوندی ده‌سپێکی ژیـانی فه‌قێه‌تی مامۆستا گوندی “پیرۆمـه‌ران” بوه له‌ناوچه‌ی گه‌ورکی سه‌قز پاشان چوه‌ته گوندی “مامـه‌شا”ودواترگونده‌کانی ناوچه‌ی بانـه‌وسه‌ر‌ده‌شت وته‌نانـه‌ت ئه‌ودیوکه‌کوردستانی عێراق بێت شاروناوچه‌کانی ئه‌وێش گه‌ڕاوه یـه‌ک له‌وانـه‌شاری کۆیـه بوه که‌له‌وێ له‌خزمـه‌ت زۆرمامۆستادا وه‌ک باوکی به‌ڕێزدوکتورفوادمـه‌عسووم وباوکی به‌رێزعه‌دنان موفتی داشانازی فه‌قێیـه‌تی بوه وپاشان له‌ساڵی ۱۳۴۴هه‌تاویداگه‌ڕاوه‌ته‌وه ناوچه‌ی سه‌رده‌شت له‌گوندی “قوڵتێ”له‌خزمـه‌ت مامۆستایـه‌ک به‌ناوی “حه‌یـاتی” بوه‌ته‌فه‌قێ وهه‌ستیشی به‌هه‌ستیـاری له‌خۆیدا کردوه هه‌ربۆیـه شێعری هۆنیوه‌ته‌وه هه‌تائێستادووده‌فته‌ری له گه‌نجینـه‌ی ماڵی خۆدائاماده‌وچاه‌وڕوانی چاپ داناوه‌ونازناوی سووتاویشی بۆخۆی هه‌ڵبژاردوه له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌ڵێ: له‌گوندی کوڵه‌سێی سه‌روو هاوین بوو حوجره‌کامان گواستبه‌وه‌سه‌ربانی ماڵێک له‌وێداچه‌ند فهقێ بووین که‌پرێکمان سازکردبوو رۆژێک له‌به‌رکه‌مته‌رخه‌مـی خۆمان ئاگری گرت ئه‌منیش کتێبه‌کانمـی تێدابوو به‌هه‌رشێوه‌یـه‌ک بوو هه‌ندێکیـانم رزگار کرد به‌ڵام هه‌ردووده‌ستم سووتا له‌ورۆژه‌وه‌هاوڕێیـانم بوومـه‌ته”سووتاو”!…دواتر له‌گونده‌کانی باسکی کۆڵێ فه‌قێیـه‌تیکردوه‌ومامۆستایش بو وه جیـا له‌مـه‌لایـه‌تی مامۆستا،بۆبژێوی ژیـانێکی سه‌ربه‌خۆ له‌ماڵه‌که‌ی خۆیدا ئێستایشی له‌گه‌ڵ بێت خه‌یـاتی کردوه‌له‌ساڵی ۱۳۵۷دا له‌لایـه‌ن براده‌رێکی زیندانی یـه‌وه فێری کڵاو چنینیش بوه ، له‌ساڵی ۱۳۵۱دا بۆدووهه‌مـین جار ژیـانی هاوبه‌شی پێک هێناوه‌وخاوه‌نی سێ کوڕوسێ کچه وبه‌خۆشی یـه‌وه ئێستایش هه‌رهه‌یـه وله‌گوندی “هێجانان” داده‌نیشێ ومامۆستای مزگه‌وه‌تی هه‌رئه‌وگوندی “هێجانان”یـه‌له‌بناری شاخی رووشی سه‌قز .
مامۆستا له‌بیره‌وه‌ریـه‌کانیداباسی ده‌کاوده‌ڵێ: له‌ساڵی ۱۳۴۵ داکه‌له‌گوندی “کۆڵه‌سێی ژووروو”بووم دۆستێکی براده‌رم بووکه قاوخانـه‌ی هه‌بوو وخه‌ڵک به‌تایبه‌ت غه‌ریبه‌هاتووچۆی ده‌کردوده‌چوونـه‌ئه‌وقاوه‌خانـه که خاوه‌نـه‌که‌ی ناوی شێخه‌ی حاجیله بوو تازه زه‌فت وگرامافۆن وشتی وابه وڵات داهاتبوو که ئه‌وشریتی گۆرانی وێژانی هێنابوو وبۆ خه‌ڵکی ئه‌گرت وگوێیـان لێ ده‌گرت ، رۆژێک کوڕێکی بوو منداڵ بوو به‌ناوی عومـه‌ر”که‌پێم وابێ ئێسته‌له‌وڵات دانـه‌بێت” ناردیـه شوێنم وگوتی: کاک محه‌‌دی ماملێ هاتوه ئه‌تۆیش که‌شێعران ده‌ڵێی یـان بۆخۆت وه‌ره یـان چه‌ند شێعرێکم پێ بده هه‌تا بۆێ ببه‌م… ئه‌منیش دووشێعرم پێ دا وبردیـه‌لای هونـه‌رمـه‌ند،خوالێخۆش بوو کاک محه‌‌دی ماملێ که دواتر هونـه‌رمـه‌ند سه‌ی عه‌لی سه‌رده‌شتی یـه‌کێکیـان به‌ناوی “کاروانی شادی” ده‌کاته گۆرانی وبڵاوی ده‌کاته‌وه وکاک محه‌‌دی ماملێش شێعره‌که‌ی دیکه به‌ناوی”یـاره‌که‌ی بێ مروه‌تم” ده‌کاته گۆرانی وبڵاوی ده‌کاته‌وه.
که شێعره‌که ی مامۆستا”سووتاو” بهم شێوه‌ی خواره‌وه‌یـه:
” یـاره‌که‌ی بێ مروه‌تم”
تابه‌که‌ی وه‌ک نـه‌ی بناڵێ ئه‌ودڵه‌ی بێ مروه‌تم
تۆخه‌ریکی عه‌یش ونۆش ومن دوچاری زیله‌تم
ناحه‌قت کرد دوێ شکاندت ئه‌ودڵه‌ی کوژراوی خۆت
تیری موژگانت به‌خوێنـه خوێنی جه‌رگی له‌ت له‌تم
گه‌ربه‌هیوای قه‌تڵی من بی هانێ خه‌نجه‌ر بمکوژه
خۆشتره مردن له‌ژینی پڕله‌جه‌ورومێحنـه‌تم
ته‌فره‌دان ودڵ فریودان به‌سیـه شۆخی دڵڕفێن
تابه‌که‌ی وه‌عده‌و وه‌عیدت رۆیی تاب وتاقه‌تم
لائه‌قه‌ل هه‌روه‌ک ره‌قیبم باله‌رووت بێ به‌ش نـه‌بم
جارێکی وه‌ک جاری جاران فه‌رمووهانێ روومـه‌تم
رۆژوشـه‌ودوژمن له‌باغت باده‌نۆش وگوڵ چنـه
من له‌جێی وسڵت نیشانـه‌ی تیروتانـه و ته‌عنـه‌تم
رۆح وه‌کووئه‌گریجه‌کانت واله ده‌وری رۆژی رووت
سه‌دئه‌وه‌نده‌یش بێ وه‌فابیت هه‌ربه‌هیوای ره‌حمـه‌تم
چی ده‌بێ “سووتاو”له ماچی کوڵمـی تۆ بێ به‌ش نـه‌بێ
بۆ به‌های ئه‌وماچه ئه‌یده‌م ماڵ ورۆح وسه‌روه‌تم.
پێنج خشته‌کی یـه‌کی مامۆستا”سووتاو”له‌سه‌رشێعرێکی مامۆستا مـه‌لاکه‌ریمـی زاری
فیدای قه‌یتانی ئه‌برۆت بم ده‌ڵێی تیغی نـه‌ریمانـه
به‌ڵاگه‌ردانی برژانگت به‌سه‌دخه‌نجێری تورکانـه
له بۆغاراتی جه‌رگ ودڵ هه‌موو تارێکی په‌یکانـه
“به‌سووڕه‌ت تۆده‌ڵێی حۆری به‌قامـه‌ت سه‌روی بوستانـه
به‌غه‌مزه قاتڵی عاشق به‌ته‌لعه‌ت مـه‌هی تابانـه”
له‌ته‌وقی ته‌لعه‌تی رووی تۆ که وه‌ک تیشکی قه‌مـه‌ر وایـه
ته‌واورووناک ده‌بێ م که‌وه‌ک زوڵمانی شـه‌و وایـه
به‌ره‌نگی تیشکی گوڵناری که‌وه‌ک تیشکی شـه‌فه‌ق وایـه
“به‌ئه‌گریجه‌ی سیـاه ره‌نگت که‌وه‌ک شکڵی خه‌تاوایـه
دڵی پڕئێش وبیمارم ئه‌نیسی قه‌یسی زیندانـه”
به‌نازوعیشوه‌وله‌نجه ره‌گی دڵمت له‌بن هه‌ڵقه‌ند
حه‌یـاتم چووله‌رێی عیشقت دڵم مابوو ئه‌ویشت سه‌ند
له عیشقی تۆ وه‌کوو مـه‌جنوون مـه‌کانم کێوه یـاده‌ربه‌ند
“به‌دووزوڵفی که‌مـه‌ندئاساره‌گی دڵمت له‌بێخ هه‌ڵکه‌ند
ده‌سا ره‌حمێ که با نـه‌مرم دڵ ئینتیزاری ده‌رمانـه”
دووماهی زوڵفی شـه‌وره‌نگت له‌ده‌وری روو ته مـه‌نناها
سه‌ری کوڵمت به‌چه‌شنی خۆرله‌ناوقه‌یدی به‌ئه‌شعاعا
یـه‌قین په‌روانـه‌هی رووتم دڵم تابیع به‌ئه‌شعاعا
“به‌دووئه‌برۆی هیلال ئاسا که‌وه‌ک شمشێری قه‌تتاعا
بڕیت ریشـه‌ی دڵی زارم له‌ژینی خۆی هه‌راسانـه”
مەکەن مـه‌نعم له‌ناڵینم سووتام سه‌رتاقه‌ده‌م یـه‌کسه‌ر
له‌په‌یمانی قه‌دیم ره‌هنـه دڵ وئیمانـه‌که‌م یـه‌کسه‌ر
له‌ترسی چاوی مـه‌ستی تۆ له‌بیرم قه‌ت نیـه که‌وسه‌ر
“له‌ده‌وری چاوی فه‌تتانت موژا خادیم وه‌کوو عه‌سکه‌ر
له‌سه‌رقه‌ڵبم په‌رێشانـه به‌دایم تیره‌بارانـه”
غولامـی راهیبه‌ی ده‌یرم له‌به‌رسه‌روی خه‌رامانت
که‌شیشی ئه‌وپه‌رستشگام ده‌ستم گرتوه به‌دامانت
له‌به‌رعیسا قه‌بووڵم که‌ی له‌ڕیز عه‌بدوغولامانت
“چ باکم هه‌س له‌شمشێری برۆ وپه‌یکانی موژگانت
که قیبله‌ی لێوی ره‌نگینت بۆمن وه‌ک ئاوی حه‌یوانـه”
به‌ناحه‌ق لێم به‌قین که‌وتووی ده‌ڕه‌نجێنی دڵی مـه‌عسووم
له‌بۆماچی له‌بی له‌علت موسلمان بووم وکافربووم
له‌ئایـه‌ی حوسنی تۆ دیومـه که وه‌ختێک قارینی ئه‌وبووم
“ئه‌گه‌رله‌وئاوی حه‌یوانـه که‌سێک بخواته‌وه دووقووم
چ باکی هه‌س ئه‌گه‌ربێژن له‌عاله‌م تیره‌بارانـه”
ئه‌گه‌رکوژرانی عاشق لات وه‌کوو فه‌ڕزه ده‌هافه‌رموو!
له‌باتی وه‌سلی روخسارت ده‌که‌ی قه‌تڵم ده‌نافه‌رموو
گه‌دام بۆوه‌سڵی رووت هاتووم بڵێ ساتیله ه‌رموو
“زه‌کاتی مـه‌سکینی خه‌رمـین به‌مسکینان عه‌تافه‌رموو
خسووسه‌ن بۆیـه‌کێ وه‌ک من که‌بێ ماڵ وپه‌رێشانـه”
له‌باغی ئیشقی پڕشۆرت “سووتاو”ده‌گری ده‌کازاری
به‌ئه‌شکی چاو وخوێنی دڵ ئه‌دێرێ باغ وگوڵزاری
هه‌دانادا دڵه‌ی به‌دبه‌خت هه‌تانـه‌مرێ له گوڵجاری
“عه‌جه‌ب باغێکه گوڵزاری که‌پابه‌نده له‌وا “زاری”
له‌لایـه‌ک سێو ولیمۆیـه له‌لایـه‌ک ناربوستانـه”
وه‌ته‌ن
ئه‌ی وه‌ته‌ن ئه‌ی رۆح وگیـان وسه‌روه‌ت وسامانی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن ئه‌ی جێی ئومێدی جه‌رگی هه‌ڵقرچاوی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن ئه‌ی خاک وخۆڵت سوورمـه‌یی چاوانی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن ئه‌ی دڕک وداڵت جه‌ننـه‌ت وره‌زوانی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن ئه‌ی مـه‌هدی ژین وروتبه‌هوئێقباڵی من ئه‌ی وه‌ته‌ن روخساری جوانت فه‌سڵی پاییزیـان به‌هار
خه‌مڕه‌وێنی ده‌ردی دڵمـه ده‌شت وشیو ولانزار
لووتکه‌یی کوێستانـه‌کانت نـه‌قشی ده‌ستی کردگار
ده‌شت وسه‌حرات جه‌ننـه‌ت و وشکه‌شیوت لاله‌زار
ئه‌ی وه‌ته‌ن تۆی تاج وته‌ختی به‌ختی سه‌رگه‌ردانی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن خاک و وڵاتت گه‌وهه‌ره یـا زێڕوسیم
ئه‌ی وه‌ته‌ن سۆزی شـه‌ماڵت دێ به‌چه‌شنی بای نـه‌سیم
ئه‌ی وه‌ته‌ن من بۆچ له‌خاک وئاوی جوانت بێبه‌ریم؟
ئه‌ی وه‌ته‌ن گه‌ربۆت نـه‌کۆشم شێت وئه‌بله‌وسه‌رسه‌ریم
ئه‌ی وه‌ته‌ن ناوت حه‌کیمـی ده‌ردی بێ ده‌رمانی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن هه‌رکات ئه‌بینم باغ وگوڵزارت به‌چاو
ئه‌ی وه‌ته‌ن بۆنامرادیت دێ له‌چاوم خوێن وئاو
ئه‌ی وه‌ته‌ن تۆی جێی ئومێدی کیژوپیروگه‌نج ولاو
ئه‌ی وه‌ته‌ن گوڵزاروباغت وشکه‌ئه‌یبینم به‌چاو
ئه‌ی وه‌ته‌ن یـاخوا له‌رێتا چێته خاک ئه‌ندامـی من
ئه‌ی وه‌ته‌ن قوربانی ناو وشۆره‌تی لاوانی تۆم
ئه‌ی وه‌ته‌ن قوربانی شیو ودۆڵی کوردستانی تۆم
ئه‌ی وه‌ته‌ن قوربانی ده‌ست وپه‌نجه‌که‌ی کوڕانی تۆم
ئه‌ی وه‌ته‌ن گه‌رلێم نـه‌ڕه‌نجێی رۆڵه‌که‌ی جارانی تۆم
ئه‌ی وه‌ته‌ن جێگه‌ی ئومێدوعه‌قره‌به‌وئه‌ولادی من
راسته به‌ینێکه زه‌لیلی دیلی ده‌ستی دوژمنی
به‌شکراو وبه‌شخوراوی ده‌ستی پیسی چڵکنی
دوژمنت خواردوویـه جه‌رگت واخه‌ریکی مردنی
ئه‌ما گه‌ررووکه‌یته سووتاو بێژی ئه‌ولادی منی
جا ده‌بینی رۆژی مـه‌یدان زه‌بری ده‌ست وقامـی من
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی پنجشنبه بیست و نـهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 0:54 |
داد مـی‌زد کهنـه قالی مـی‌خرم دست دوم جنس عالی مـی‌خرم؟؟
کاسه و ظرف سفالی مـی‌خرم گر نداری کوزه خالی مـی‌خرم
اشک درون چشمان بابا حلقه زد عاقبت آهی کشید بغضش شکست
اول ماه هست نان درون سفره نیست ای خدا شکرت ولی این زندگی‌ست؟؟
م بی‌روسری بیرون دوید گفت آقا سفره خالی مـی‌خری؟؟
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی چهارشنبه بیست و هشتم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 0:21 |
سه‌ر له‌به‌یـانی ڕۆژی پێنج شـه 14ی كانوونی دووه‌مـی ساڵی 2006 هونـه‌رمـه‌ندی گۆرانیبێژی کورد مامۆستا " ئیبراهیم فه‌تاحی" به هۆی وه‌ستانی دڵ له شاری بۆکان کۆچی دواییکرد.
هونـه‌رمـه‌ندی مـیللی ئیبراهیم فه‌تاحی دوای 40 ساڵ کارو خزمـه‌تی هونـه‌ری به‌بواری گۆرانی ڕه‌سه‌نی کوردی له ته‌مـه‌نی 74 ساڵیدا له ماڵی خۆی له کۆڵانی "سه‌رو" له گه‌ڕه‌کی ساحیلی شاری بۆکان ماڵئاوایی له ژیـان کرد.
هونـه‌رمـه‌ندی گۆرانیبێژ ئیبراهیم فه‌تاحی له ڕۆژی 23ی ئه‌یلوولی ساڵی 1932 له گوندی تورجانی سه‌ر به شاری سه‌قز له ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان هاته جیـهانـه‌وه. ههر له ته‌مـه‌نی گه‌نجیدا به بیستنی گۆرانییـه‌کانی هونـه‌رمـه‌ندی کورد مامۆستا " حه‌سه‌ن زیره‌ك"، که ئه‌و کات له ڕادیۆیی کوردی تاران و کرماشان بڵاوده‌بوونـه‌وه، خولیـای هونـه‌ری گۆرانی خوێندن بوو.
ساڵی 1966 بۆ یـه‌که‌م جار له ڕادیۆی سنـه ده‌نگی بڵاوکرایـه‌وه و چه‌ند گۆرانییـه‌کی له ڕادیۆ سنـه تۆمار کرد که به‌شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ په‌خش ده‌کرا.
هونـه‌رمـه‌ند ئیبراهیم فه‌تاحی به‌هاری ساڵی 1971 له ڕادیۆ مـه‌هاباد به هاوکاری هونـه‌رمـه‌ندی خوالێخۆشبوو " تۆفیق عه‌زیزی" ناسراو به تۆفیقی تارژه‌ن به ئامێری تار و دایره گرینگتیرین گۆرانییـه‌کانی له‌وانـه " تۆز ده‌کا، تۆز ده‌کا" ، " مریـه‌مێ چه‌نده جوانی" و " بهر قه‌ڵا مـه‌ڕۆ" ی تۆمار کرد که هه‌موویـان به‌رهه‌مـی خۆی بوون.
دوای بڵاوبوونـه‌وه‌ی ئه‌م گۆرانییـانـه له ڕادیۆ مـه‌هاباد ئیبراهیم فه‌تاحی له سه‌رانسه‌ری کوردستان ناسرا. به‌تایبه‌ت گۆرانی " تۆز ده‌کا، تۆز ده‌کا" له ناساندن و ناوبانگ ده‌ریدا ڕۆڵێکی به‌رچاوی هه‌بوو. ئه‌م گۆرانییـانـه له‌ماوه‌ی ساڵانی ڕابردوودا چهندین جار له ڕادیۆ کوردی بهغدا و ڕادیۆکانی مـه‌هاباد و کرماشان و قه‌سری شیرین بڵاوکرانـه‌وه.
ههر له‌و ساڵه‌دا له ڕادیۆ مـه‌هاباد به هاوکاری هونـه‌رمـه‌ندی موزیکژه‌ن "ڕه‌شید فه‌یزنیژاد" و تیپی مۆسیقای شاری مـه‌هاباد چهندین گۆرانی دیکه‌ی له به‌رهه‌مـه تایبه‌ته‌کانی خۆی تۆمار کرد.
ساڵی 1977 له ڕادیۆ کوردی کرماشان، که ئه‌وكات هونـه‌رمـه‌ندی ناودار "مـه‌زهه‌ری خالقی" به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌م ڕادیۆیـه بوو، چه‌ند گۆرانییـه‌کی به‌هاوکاری هونـه‌رمـه‌ندانی بۆکانی له‌وانـه شمشال ژه‌نی به توانا و هونـه‌رمـه‌ندی گه‌وره‌ی کورد مامۆستا " قادر عه‌بدوڵڵازاده" ناسراو به "قاله مـه‌ڕه" تۆمار کرد. ههر له‌و ساڵه‌دا هه‌مان به‌رنامـه‌ی له ڕادیۆ سنـه پێشکه‌شکرد.
ئیبراهیم فه‌تاحی بێجگه له تۆماری گۆرانی له ڕادیۆکان له كۆڕ و دانیشتنـه‌کانی ماڵان و له کۆبوونـه‌وه‌ی تایبه‌تی هونـه‌رمـه‌ندان به‌رهه‌م گه‌لێکی زۆری تۆمار کردووه، له‌وانـه له گه‌ڵ هونـه‌رمـه‌ندان: "حه‌سه‌ن زیره‌ک"، "ناسر ڕه‌زازی"، "عه‌به ده‌ڕژێ"، "عه‌لی خه‌ندان"، "سه‌ید ئیبراهیم سه‌قزی"، "ئیبراهیم قادری" و چه‌ندانی دیکه.
ساڵی 1993 له‌گه‌ڵ هونـه‌رمـه‌ند "مـیدیـا حوسێن" له شاری سلێمانی گۆرانییـه‌کانی "چنووری و چنووری" و " مـه‌ڕ مـه‌ڕ"ی پێشکه‌شکرد.
سه‌ره‌تای ساڵی 2005 هونـه‌رمـه‌ند ئیبراهیم فه‌تاحی له سه‌ر بانگه‌ێشتی که‌نالی ئاسمانی "KURD SAT" له‌گه‌ڵ هونـه‌رمـه‌ندی گۆرانیبێژ " ئیبراهیم قادری" به‌رنامـه‌یـه‌کی هاوبه‌شیـان پێشکه‌شکرد، که ئه‌مـه دوایین به‌رنامـه‌ی ته‌له‌فزیۆنی هونـه‌رمـه‌ند ئیبراهیم فه‌تاحی بوو.
مامۆستا ئیبراهیم فه‌تاحی له‌ماوه‌ی ساڵانی چالاکی و خزمـه‌تی هونـه‌ری به‌بواری مـه‌قام و گۆرانیبێژی، کۆمـه‌ڵێک به‌رهه‌مـی پڕ بایـه‌خ و گرینگی پێشکه‌ش به هونـه‌ری گۆرانی و موزیکی ڕه‌سه‌نی کوردی کرد. زۆربه‌ی گۆرانییـه‌کانی ئه‌م هونـه‌رمـه‌نده له‌لایـه‌ن هونـه‌رمـه‌ندانی دیکه‌وه دووپاتکراونـه‌وه، که ئه‌مـه کاریگه‌ری هونـه‌ری ئیبراهیم فه‌تاحی له سه‌ر هونـه‌رمـه‌ندانی دیکه ده‌رده‌خات. دوای تێپه‌ڕبوونی ساڵانێکی زۆر به سه‌ر پێشکه‌شی گۆرانییـه‌کانیدا، ئه‌م به‌رهه‌مانـه ئێستاش ههر له بیرو زه‌ینی خه‌ڵکی کوردستاندا ماون و له بیر ناچنـه‌وه. بۆ وێنـه گۆرانییـه‌کانی " تۆز ده‌کا، تۆز ده‌کا" و "مریـه‌مێ چه‌نده جوانی" پاش سه‌دان جار گوێگرتن، هێشتا ههر نوێین و مۆرکی هونـه‌ری ڕه‌سه‌نی کورده‌وارییـان پێوه دیـاره.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی سه شنبه بیست و هفتم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 22:2 |
وێنـه‌كێشی هونـه‌رمـه‌ندی بـه توانای شاری هه‌ولێری دێرین مامۆستا ئه‌سكه‌نده‌ر عوسمان جامباز، له ساڵی 1938دا له شاری ههولێر، چاوی ژیـانی هه‌ڵێناوه و له بنـه‌ماڵه‌یـه‌كی كاسبكاری جامباز په‌روه‌رده بوو.
خوێندنی قۆناغی سه‌ره‌تایی له‌ساڵی 1945دا له قوتابخانـه‌ی "ئیبن خه‌له‌كان"ی سه‌ره‌تایی ده‌ست پێكردووه‌و ئه‌و قۆناغه‌ی به‌زیره‌كی بڕیوه بۆ ته‌واوكردنی خوێندنـه‌كه‌ی چووه‌ته قوتابخانـه‌ی "ناوه‌ندیی ههولێر"، كه له دوای شۆڕشی 14ی ته‌مموزی 1958دا ناونرا "ناوه‌ندیی كۆماری" و ههر له‌و ساڵه‌شدا خوێندنی ناوه‌ندیشی ته‌واوكردووه‌و له پایزی 1958دا له خانـه‌ی مامۆستایـانی سه‌ره‌تایی له ههولێر وه‌رگیراوه و له‌سه‌ر ده‌ستی هونـه‌رمـه‌ندی ناوداری شێوه‌كاریی مامۆستا جه‌واد ڕه‌سووڵ ناجی بـه ته‌واوی ده‌ست و بازووی هونـه‌ری شێوه‌كاریی بـه هێزبووه گوندی "سیساوه"ی سه‌ر بـه ناوچه‌ی هه‌ریر كراوه بـه مامۆستا و دوای ساڵێك سه‌باره‌ت بـه لێهاتوویی له هونـه‌ری شێوه‌كاریی، گوێزراوهتهوه بۆ ناوشاری ههولێر و له قوتابخانـه‌ی "هه‌ولێری نموونـه‌یی" كراوه بـه مامۆستای وانـه‌كانی هونـه‌ری شێوه‌كاری له هه‌موو پۆله‌كانی ئه‌و قوتابخانـه‌ی نموونـه‌ییـه‌ی، كه كرا بووه مـه‌ڵبه‌ندی ڕاهێنانی قوتابیـانی خانـه‌ی مامۆستایـانی سه‌ره‌تایی له ههولێر.
مامۆستا ئه‌سكه‌نده‌ر جامباز كوڕێكی كه‌ڵه‌گه‌تی خوان و ڕێكوپێك بوو، تاكو سه‌ره‌تای نـه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو هه‌ستی به‌هیچ نـه‌خۆشیـه‌ك نـه‌ده‌كرد. به‌ڵام دوای ئه‌و مێژووه هه‌ستی بـه نـه‌خۆشییـه‌كی خراپ كرد و ڕۆژ بـه ڕۆژ ته‌ندروستی به‌ڕه‌و خراپی ده‌چوو، هیچ چاره‌سه‌رییـه‌ك دادی نـه‌دا تاكو ئه‌و هونـه‌رمـه‌نده بههرهداره له ڕۆژی 1994.08.18دا ههر له‌شاره شیرنـه‌كه‌ی خۆی كۆچی دوایی كرد و هه‌موو هونـه‌رمـه‌ندانی قه‌ڵا و مناره و مامۆستا و ڕۆشنبیره‌كان شاره‌كه له ڕێ و ناشتنی ته‌رمـه‌كه‌ی به‌شداریـان كرد.
ههر چه‌نده مامۆستا ئه‌سكه‌نده‌ر به‌ڕواڵه‌ت له‌به‌ر چاومان ونبوو، به‌ڵام تابلۆ و كه‌ڤاڵه‌كانی له به‌رچاومان ون نابن و كه‌سایـه‌تیـه‌كه‌یشی له دڵ وێژدانی دۆست و یـارانی ناسڕێته‌وه و سوپاس بۆ یـه‌زادن شوێن و پایـه‌ی هونـه‌ریی له‌ناو ڕۆڵه‌كانی بنـه‌ماڵه‌كه‌یدا به‌چۆڵی نـه‌ماوه‌ته‌وه، چونكه كچێك و كوڕێكی وه‌كو باوكیـان به‌هره‌ی هونـه‌ری وێنـه‌كێشانی و شێوه‌كارییـان هه‌یـه و نـه‌یـانـهێشتووه كاروانی هونـه‌ری شێوه‌كاری له بنـه‌ماڵه‌كه‌یـاندا بپسێته‌وه و بوه‌ستێ.
ئه‌سكه‌نده‌ر عوسمان و ژیـانی هونـه‌ریی
مامۆستا ئه‌سكه‌نده‌ر ئوسمان له‌سه‌رده‌مـی خوێندنی سه‌ره‌تاییـه‌وه به‌هره‌ی هونـه‌ری وێنـه‌كێشانی لێ به‌دی كراوه و له‌سه‌ره‌تادا لاسایی وێنـه‌كێشـه هونـه‌رمـه‌نده‌كانی هه‌ولێری وه‌ك مامۆستایـان "دانیـال قه‌ساب" و "جه‌واد ڕه‌سوول ناجی" كردۆته‌وه.
به‌ڵام كه گه‌یشتووه‌ته قۆناغی خوێندنی خانـه‌ی مامۆستایـان سوودێكی ڕاسته‌وخۆی له ئامۆژگاری و ڕێنماییـه‌كانی مامۆستای به‌هره‌داری شێوه‌كاریی جه‌واد ڕه‌سوول بگرێ و ڕووبكاته دیمـه ڕه‌سه‌نـه‌كانی ژیـانی كورده‌واری ده‌شته‌كی بـه تایبه‌تی ژیـانی كۆچه‌ریی و لادێ نشینی و ئاژه‌ڵداریی، چونكه بنـه‌ماڵه‌كه‌ی جامباز بووه و تێكه‌ڵاویی و په‌یوه‌ندیی بـه خه‌ڵكی لادێ و كۆچه‌رییـه‌وه هه‌بووه و ههر خه‌ریكی كڕین و فرۆشتنی وڵاغ بووه. بۆیـه ئه‌و لایـه‌نـه‌ی له تابلۆكانی دا زاڵه و، له هونـه‌ری وێنـه‌كێشانی پورتریتیش گه‌لێك ده‌ست ڕۆیشتوو بووه.
یـه‌كه‌مـین تابلۆی مامۆستا ئه‌سكه‌نده‌ر بـه ناوی "ژنـه بۆڵی" بووه، ئینجا تابلۆ نایـابه‌كانی "مانگادۆشین" و "ژنـه دۆم" و، ئه‌گه‌ر بمانـه‌وێت هه‌ندێك له تابلۆ هونـه‌رییـه‌كانی ئه‌م هونـه‌رمـه‌نده بههرهداره بدوێین، ئه‌وا ده‌بێ ئه‌م ڕاستیـانـه بڵێین كه له ماوه‌ی ژیـانی 56 ساڵیدا 300 تابلۆی نایـابی كێشاوه و جگه له‌مانـه‌ش مـه‌رگی ناوه‌ختی ماوه‌ی نـه‌داوه 16 تابلۆی بهر ده‌ستی ته‌واو بكات و، ئه‌و هونـه‌رمـه‌نده بههرهداره له‌ساڵی 1962دا له‌یـه‌كه‌م پێشانگای هونـه‌ریی به‌ڕێوبه‌رایـه‌تی په‌روه‌رده‌ی ههولێر بـه چه‌ند تابلۆیـه‌ك به‌شداریی كردووه و له ناو هه‌موواندا تابلۆی "ژنـه بۆڵی" سه‌ره‌نجی ته‌ماشاكارانی پێشانگاكه‌ی ڕاکێشاوه و هونـه‌ر ناسان و ڕه‌خنـه‌گران بـه تابلۆیـه‌كی نایـاب و سه‌ركه‌وتوویـان داناوه و پێشانگاكانی په‌روه‌رده‌ی ههولێر له‌ساڵانی 1965، 1966، 1967، 1968دا بـه تابلۆی نوێ و سه‌رنج ڕاكێش به‌شداریی كردووه و له‌ساڵی 1982، 1983شدا به‌شداری له فیستیڤاڵی ڕۆشنبیریی كوردی له هۆڵی مـیدیـا له‌شاری هه‌ولێردا كردووه‌و هونـه‌ر په‌روه‌ران بـه وێنـه‌كێشكی ڕیـالیستی مـه‌زنیـان داناوه. له‌و پێشانگایـانـه‌دا گه‌لێك تابلۆی مامۆستا ئه‌سكه‌نده‌ر په‌سنكراون و وه‌ك نمووه‌ی تابلۆی هونـه‌ری كوردی بردراون بۆ ده‌ره‌وه‌ی كوردستان و ئێراق، له‌وانـه ئێستا كه 3 تابلۆی له ئیتاڵیـا و 2 تابلۆشی له وڵاتی سوێدن و چه‌ند تابلۆیـه‌كێشی له شالیـارێتی ڕۆشنبیریی ئێراقه له شاری بهغدا و چه‌ندانی دیكه‌شی بوونـه‌ته خاوه‌نی هونـه‌ر دۆستان له ههولێر و سلێمانی و كه‌ركووك و شاره‌كانی دیكه‌ی كوردستان.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی دوشنبه بیست و ششم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 22:59 |
قادر زیره‌ك ناوی ته‌واوی قادر ئهحمـهد مسته‌فایـه له‌ساڵی 1954 له گوندی بێركۆت له‌دایكبووه، ههر له ته‌مـه‌نی مناڵییـه‌وه ئه‌وینی بۆ گۆرانی و مۆسیقای كوردی هه‌بوو، كه له قوتابخانـه‌ی سه‌ره‌تایـه‌وه ئه‌م به‌هره‌یـه‌ی تیدا به‌دی كراوه‌و توانیویـه‌تی له‌ڕێگه‌ی لاسایی كردنـه‌وه په‌ره به‌به‌هره‌كه‌ی بدات، ئه‌م لاسایی كردنـه‌وه‌ش به‌هونـه‌ر و ده‌نگی مامۆستای گه‌وره "حه‌سه‌ن زیره‌ك" ئه‌وه‌بوو، به‌ئه‌وینی ئه‌وه‌وه لاسایی كردۆته‌وه و ههر له زووه‌وه خولیـای گۆرانی و ده‌نگی "حه‌سه‌ن زیره‌ك" بووه، نازناوی زیره‌كیش ههر بۆ ئه‌و كاریگه‌رییـه هونـه‌رییـه ده‌گه‌ڕێته‌وه.
قادر زیره‌ك له‌قۆناغی سه‌ره‌تایی له بێركۆت ته‌واو كردووه، دواتر دێته شار و قۆناغی له شار ته‌واو ده‌كات، به‌هۆی بارودۆخی ژیـان ناتوانێ خوێندن ته‌واو بكات و تاكو سێی ناوه‌ندی ده‌خوێنی.
قادر زیره‌ك له‌ساڵی 1969دا ژیـانی خێزانداری پێكده‌هێنی و ماڵێك پڕ له‌ئه‌وین و هونـه‌ر له‌گه‌ڵ "نـه‌سرین ئهحمـهد" دروست ده‌كات. دوو منداڵییـان ده‌بێت به‌ناوه‌كانی "ئه‌یوب" و "ژیـان".
به‌ڵام مـه‌رگ ناهێڵێت قادر و نـه‌سرین به‌رده‌وامـی ژیـانیـان هه‌بێت دوای چوار ساڵ به‌یـه‌كه‌وه بوون، به‌هۆی كاره‌ساتی سووتان له‌ساڵی 1973دا "نـه‌سرین"ی خێزانی و "ژیـان"ی كچی ماڵئاوایی له‌ژیـان ده‌كه‌ن، دوای 3 ساڵ به‌ته‌نیـایی و خه‌م و گریـان ده‌ردوكه‌سه‌ر، ئه‌مجاره‌یـان هه‌وڵی ژیـانێكی نوێ ده‌دات.
له‌ساڵی 1976دا له‌گه‌ڵ خاتوو "ئاواز عه‌بدولعه‌زیز" ژیـانی هاوسه‌رێتی پێكده‌هێنێت و له‌م خێزانـه‌ش "ئومێد"، "ئاوات" و "ئه‌رده‌لان" له‌دایك ده‌بن.
قادر زیره‌ك یـه‌كه‌م گۆرانی له‌ساڵی 1977دا له ئێزگه‌ی كوردی لهبهغدا تۆمار كردووه به‌ناوی "دوورم له یـاران"، ئه‌م گۆرانییـه ده‌نگدانـه‌وه‌یـه‌كی باشی هونـه‌رمـه‌ند بوو له‌و كات و ساته‌دا و بووه مێژوویـه‌ك بۆ ئه‌رشیفی ناوبراو، كه که تا ئێستاش ئه‌م گۆرانییـه ههر بـه نـه‌مری ماوه‌ته‌وه و یـه‌كێكه له گۆرانییـه ڕه‌سه‌نـه‌كان، ئه‌وه‌ی ئاواز و تێكستی "ڕزگار خۆشناو"ه.
دواتر له‌ساڵی 1980دا توانی چه‌ند به‌رهه‌مێکی دیكه تۆمار بكات له‌وانـه "دوگمـه‌ی ، ئه‌مان ساقی، له‌بنـه‌وار، بازی كوێستان"، ئیتر قادر زیره‌ك له‌ماوه‌ی ئه‌و دوو ساڵه‌دا ناسراو خه‌ڵك به‌رهه‌مـه‌كه‌ی ئه‌وان وه‌رگرت، كه بۆنی ڕه‌سه‌نایـه‌تی و پاكی لێ ده‌هات.
له به‌رواری 17-18/07/1981 قادر زیره‌ك له‌گه‌ڵ چه‌ند براده‌رێكی له‌گه‌ڕانـه‌وه‌ی گه‌شتێك له بێخاڵ و گه‌لی عه‌لی به‌گ به‌ره‌و ههولێر له‌ڕێگای "خه‌لیفان-هه‌ریر" ئۆتۆمبیله‌كه‌یـان وه‌رده‌گه‌ڕێ و قادر زیره‌ك و هاوڕێیـه‌كی گیـان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن.
له‌و كاته‌وه قادر زیره‌ك ماڵئاوایی له‌جیـهانی گۆرانی و مۆسیقای كوردی ده‌كات و خۆری ته‌مـه‌نی ئاوا ده‌بێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگای به‌خته‌وه‌رییـه گۆرانییـه‌كانی چووه خانـه‌ی "نـه‌مری و ڕه‌سه‌نایـه‌تی"یـه‌وه.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی یکشنبه بیست و پنجم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 23:55 |
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی شنبه بیست و چهارم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 15:54 |
ئەگەرلاپه‌ڕه‌کانی مێژووی نووسراو ونـه‌نووسراوی گه‌له‌که‌مان هه‌ڵبده‌ینـه‌وه گه‌لێ زاناوبلیمـه‌ت بوونـه‌ته ئه‌ستێره‌ی پڕشنگداری فه‌رهه‌نگ وئه‌ده‌بی کورده‌واری و به‌رده‌وام ته‌نانـه‌ت له شـه‌وه ئه‌نگوسته چاوه‌کاندا ئه‌دره‌وشێنـه‌وه ، یـه‌کێک له‌و زانا و زاته پاک وبێگه‌ردانـه‌ی فه‌رهه‌نگ وئه‌ده‌بی کورده‌واری له‌ناوچه‌ی سه‌قز خوالێخۆش بوو مامۆستا مـه‌لاعه‌لی سه‌عدی ناسراو به "خه‌مـین" که له ناساندنی ئه‌م جاره‌ماندا سه‌ردانی حو‌جره‌ی هه‌ست وخه‌یـاڵی ئه‌که‌ین و شێعری ته‌ڕوپاراوی ئه‌ومامۆستایـه هه‌ست پێ ده‌که‌ین.
مامۆستا "مـه‌لا عه‌لی سه‌عدی خه‌مـین " ساڵ 1300 هه‌تاوی له گوندی "سڵێمان که‌ندی" له ناوچه‌ی فه‌یزوڵڵابه‌گی سه‌قز له‌دایک ده‌بێت ، مامۆستا له ته‌مـه‌نی 5 ساڵاندا دایک وبابی کۆچی دوایی ئه‌که‌ن وه‌ک ده‌ڵێن به هه‌تیوی له‌ئامۆزایـه‌کی به ناوی "مـه‌لا شێخ جه‌لاله‌دین "گه‌وره ئه‌بێت ، له ته‌مـه‌نی 7 ساڵیدا ئه‌چێته بهر خوێندن و کتێبه‌کانی باوی سه‌رده‌م وه‌ک بوستان وگوڵستان و دیوانی حافز ....له‌به‌رئه‌کات ههر به هۆی ئه‌و تایبه‌تمـه‌ندیـانـه‌ی که مامۆستا شێخ جه‌لاله‌دین له ژیـانی خۆیدا هه‌یبوو مامۆستا خه‌مـینیش له سایـه‌یدا ده‌بێته هۆگری کتێب و تامـه‌زرۆی خوێندنـه‌وه‌ی کتێبه کۆمـه‌ڵایـه‌تیـه‌کان و بابه‌ته ئه‌ده‌بی یـه‌کان که مامۆستا خه‌مـین له داوێنی چیـاوره‌زوباخی کورده‌واریدا چرۆی هه‌ستی ده‌پشکوێ و له ته‌مـه‌نی 10 ساڵیدا یـه‌که‌م هه‌ڵبه‌ستی هۆنیوه‌ته‌وه و به‌دوای ئه‌ودا ده‌ست ئه‌داته فێربوونی سه‌رف ونـه‌حوی عه‌ره‌بی و هاوکات له‌گه‌ڵ موتالای به‌رهه‌مـه‌ئه‌ده‌بیـه‌کانی شێعر کتێبه مێژوویی وجوگرافیـاکانیش ئه‌خوێنێته‌وه ، له ته‌مـه‌نی 18 ساڵیدا کتێبی "یوسف وزڵێخا " وه‌رده‌گێڕیته سه‌ر زمانی کوردی و له‌و وه‌رگێرانـه‌دا هۆنـه‌ر و ناسک خه‌یـاڵی مامۆستا خه‌مـین خۆ ئه‌نوێنێ و بۆ شاره‌زایـانی هونـه‌روئه‌ده‌بی کوردی زیـاتر ئاشکرا ئه‌بێت ، وه‌ک خۆی ده‌ڵێ : غه‌زه‌ڵه ته‌ڕوبه‌تازه‌کانی ده‌ورانی لاوی که له‌گه‌ڵ حه‌لاوه‌تی ئه‌وینێکی ئاگراوی وپاک تێکه‌ڵ ببوون ته‌راوه‌تێکی تایبه‌تی یـان داوه به شێعره‌کانم "
به‌داخه‌وه به‌شی زۆری ئه‌و به‌رهه‌مـه هونـه‌ریـانـه‌ی مامۆستا به‌تاڵان چون هه‌روه‌ک خۆی ده‌ڵێ : شـه‌وێک بۆره فه‌قێیـه‌کی رووره‌ش له لیباسی مـیوانێکی له مـه‌ردی بێ به‌ش بوه‌ته مـیوانی و له دڵپاکی مامۆستا که‌ڵکی وه‌رگرتوه و له‌گه‌ڵ چه‌ند کتێبی خه‌تی ونایـاب دا به‌دزیـه‌وه هه‌ڵی گرتوه‌و هه‌ڵاتوه ، هه‌رچه‌ند مامۆستا زۆر هه‌وڵی دا هه‌تا بیبینێته‌وه به‌ڵام بێ سوود بوو که ههر ئه‌م رووداوه شوێنـه‌وارێکی خراپی له‌سه‌ر رۆحیـه‌ی مامۆستا خه‌مـین دا دانابوو که هه‌تا ماوه‌ی چه‌ند ساڵێک وازی له نووسین وخوێندنـه‌وه هێنابوو .
شێعره‌کانی مامۆستا خه‌مـین پتر له ده‌هه‌زار دێڕن که زۆربه‌یـان کوردین و به شاره‌زابوون له ده‌ستوورزمانی فارسی شێعری فارسیشی هۆنیوه‌ته‌وه و به‌رهه‌مـی عه‌ره‌بیش له شێعره‌کانیدا دیوانـه‌که‌یـان بۆن خۆشتر کردوه .
له بابه‌ت زانستی ئاینیشـه‌وه مامۆستا دوای ئه‌وه‌ی له خزمـه‌ت مامۆستا شێخ جه‌لاله‌دین فێری بابه‌ته‌کانی ئه‌وسه‌ره‌ده‌مـه‌ده‌بێت له خزمـه‌ت مامۆستای به‌ناوبانگ حاجی مـه‌لا سه‌یفه‌دین خانی غه‌فاری به‌ته‌واوی ره‌وانی ده‌کات و هه‌رله‌خزمـه‌ت ئه‌ودا ئیجازه‌نامـه وه‌رده‌گرێ و پاشان له لایـه‌ن وه‌زاره‌تی فه‌رهه‌نگی ئه‌وکات مـه‌دره‌کی لیسانسی پێ ئه‌درێت .
مامۆستا دوای وه‌رگرتنی ئیجازه‌نامـه ئه‌چێته ئاوایی "باشبڵاغ" ی سه‌قز وله‌وێ چوار ساڵ به‌رنوێژی ئه‌کات و دواتر ئه‌چێته دێی "کوردکه‌ن" هه‌رله‌وناچه‌دا بۆماوه‌ی ساڵێک دواتر ده‌چێته گوندی مێژوویی "زێویـه" ودوای ماوه‌یـه‌ک له‌ویشـه‌وه ئه‌چێته گوندی "قوزڵوی سۆفیـان" به‌ڵام به هۆی ئه‌وه‌ی که حه‌سه‌ن خان وبرایم خانی که‌یخوسره‌وی که ئاغای گوندی زێویـه ده‌بن به‌رێزوحورمـه‌ته‌وه ئه‌چن به‌دوایـاو ده‌عوه‌تی لێ ده‌که‌ن ته‌نانـه‌ت له‌به‌ردڵی ئه‌و مزگه‌وتی کۆنی ئاوایی زێویـه سه‌رله‌نوێ تازه‌ئه‌که‌نـه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه گوندی زێویـه وماوه‌یـه‌کی زۆر له‌وێ ئه‌مێنێته‌وه . هه‌رله گوندی زێویـه مامۆستا له لایـه‌ن ئیداره‌ی سه‌بت وئه‌سناده‌وه‌ده‌فته‌ری ره‌سمـی سه‌بتی ئیزدواج وته‌ڵاق داه‌نێ و دوای ماوه‌یـه‌ک ده‌بێته موعه‌لیم وبۆ یـه‌که‌مجار قوتابخانـه ی ره‌سمـی له گوندی زێویـه به مامۆستایـه‌تی خه‌مـین ی شاعیر ده‌ستبه‌کار ده‌کات ، دیـاره ههر به‌هۆی ئه‌م تایبه‌تمـه‌ندیـانـه‌وه‌یـه که "ره‌شیدکه‌یخوسره‌وی"نووسه‌ری کتێبی ده‌وارنی بی خه‌به‌ری که باسی زێویـه‌ده‌کات چهندین جار به باشی ناوی مامۆستا ده‌بات .
مامۆستا ساڵی 1342هه‌تاوی ئه‌چێته گوندی "سوننـه‌ته" له سه‌ر جاده‌ی سه‌قز – سنـه که له‌ساڵی 1353دا له وێ تووشی نـه‌خۆشینی زه‌خمـی مـه‌عده ئه‌بێ و بۆ چاره‌سه‌ری گه‌رمێن وکوێستانی زۆرده‌کات له ساڵی 1362دا نیشته‌جێی شاری سه‌قز ده‌بێ و له گه‌ره‌کی خۆیـان مزگه‌وتی سه‌لاحه‌دینی ئه‌یوبی سازده‌کات و له زستانی ساڵی 1363 دا بۆ چاره‌سه‌ری نـه‌خۆشی یـه‌که‌ی ده‌چێته شاری ته‌ورێز که له گه‌ڕانـه‌وه‌دا له کاتژمێر چواری به‌یـانی له‌شاری بۆکان کۆچی دوایی ئه‌کات .
مامۆستا له سه‌رده‌مـی خۆیدا له گه‌ڵ زۆرێک له هاوه‌ڵانی شاعیری نامـه‌و چامـه‌ی هه‌یـه وه‌ک خوالخۆشبوان شێخ نافێع مـه‌زهه‌ر ، سه‌ی کامـیل ئیمامـی ، مـه‌لاعه‌بدول که‌ریمـی هیدایـه‌تی ، مـه‌لاکه‌ریمـی زاری ، سه‌ی برایم ئه‌فخه‌مـی و هه‌روه‌ها به‌ڕێزان مـه‌لا عومـه‌ر ساڵحی ساحێب ، سه‌عید نـه‌جاری ئاسۆ ....
مامۆستا خه‌مـین دیوانـه شێعرێکی له پاش خۆی به‌جێهێشتوه که هه‌تا ئێستا بڵاونـه‌بوه‌ته‌وه له شێعره کوردیـه‌کانیدا نازناوی "خه‌مـین " وله فارسیـه‌کانیدا "حه‌زین" ی بۆ خۆی داناوه ههر بۆیـه له فارسیـه کاندا ده‌فه‌رمێ:
بسی درد و بسی درمان چشیدم بسی هجر و بسی حرمان كشیدم
ندیدیم غیر حزن و ناله و اه تخلص را [حزین] من برگـــــزیدم
دیوانی شێعری مامۆستا به هۆی هه‌وڵی کاک ئه‌نوه‌رو کاک ناسێح وکاک فوئادی کوری وهه‌روه‌ها خه‌ته‌خۆشـه‌که‌ی کاک ناسری وسووقی زاوایـان که‌دووباره‌نووسی کردوه‌ته‌وه له‌فه‌وتان رزگاری بوه‌و چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ین بهم زوانـه له لایـه‌ن ئاغای ئه‌نیسی یـه‌وه به ویراستاری دوکتور شابازی موحسینی بێته بازاڕه‌وه
له کۆتایی دا دوونموونـه له شێعره کانی مامۆستاتان پێش که‌ش ده‌که‌ین که ده‌فه‌رمێ :
تاری گێسوت را مـه‌كێشـه چیـته تۆبــه‌م كاره‌وه
چـون بنـاغه‌ی قه‌لبی من به‌سراوه‌تۆ به‌و تـاره‌وه
رۆژی رووی خۆت دامـه‌پۆشـه تۆبه‌له‌یلی زولفه‌كه‌ت
به‌س دڵی من كه‌له‌دووری خۆت به كووره‌ی ناره‌وه
كـه‌م به بـه‌رقی جـازبه‌ی چاوت بسـووتـێـنـه دڵــم
ئـه‌م ره‌وشتـه عه‌یـبـه بۆ تۆ چیـتـه‌بـه‌م بـێچـاره‌وه
ئه‌و وه‌فاو عه‌هدو سه‌فای پێشـوته كوانێ بێ وه‌فا
ئـه‌و وه‌فـا حه‌یفه به زولماتی جـه‌فـا مــه‌یــشاره‌وه
تیری مــوژگانـت له رۆحم كاری كــردوه‌و رۆیـــوه
كـوَشتـه‌یی تـیــرم نـه‌مــا كارم بـه تیــروو تـاره‌وه
بــۆ په‌رێشان كـردنی زولفت په‌رێـشانم مـه‌كــــه
گێژی ئه‌فعی ده‌ردوو ره‌نجم چیمـه من به‌و ماره وه
گێژئه‌خۆم وه‌ك تاری‌هه‌ورێشم‌له‌دووری روویی تۆ
زۆر لــه‌مێژه نـه‌ك لـه پارۆ بـێ وه‌یـا پیــَـراره‌وه
باری غـه‌م باره لـه‌سـه‌ر شانـم بـه‌بارێ جــه‌وره‌وه
ئاه و ناڵیـنـمـه هه‌مـیـشـه من به‌ده‌س ئه‌م بـــاره‌وه
زه‌رده‌روخسارم له‌به‌ر‌جه‌وری‌ئه‌تۆو‌ته‌عنـه‌ی ره‌قیب
ده‌رخـه روخـسارت بنـێ مـه‌رهـه‌م بـه ئـه‌م بیــماره‌وه
دیده‌كه‌م خۆ دیــده‌كه‌ی من دیده‌بانی دیــده‌تــه
كه‌م حه‌زیـنــم كه لـه حه‌سـره‌ت دیــده‌ن و دیـــداره‌وه
گهر له ناڵینی[خه‌مـین]مـه‌حزوونی بۆ تۆروو ئه‌دا
جوابی ده‌و رای ده و ده‌ری كه‌و بیخه ئه‌و په‌ڕ شاره‌وه
ئه‌م شێعره‌یش له شێعره فارسی یـه‌کانی یـه‌تی :
بشنو ای ێرام جانم ناله های زار را
مویـه های جانگدازم چمن این اشعار را
پیری و زخم معده حمله‌ور بر تن شده
نا امـیدی زان دو بدتر سخت كرده كار را
زخم تیر گفته های مردمانی دد صفت
دم بـه دم افزون كنند این درد و این ێزار را
دیدن روی كریـه خائنان بد سرشت
محو بنموده است ژ‌وق جلوه دلدار را
گر به شـهر ێیم ز قیل و قال شـهر ێزرده‌ام
سر به سر در فسق بینم شارع و بازار را
ور روم درون روستا غرق است د ر جهل و الم
شرم دارم دیدن ێن وچع نا هنجار را
ور بصحرا سر نـهم صحرا پر از نیش هست وخار
بینم ێنجا لا ابالی مرد گندم كار را
پا به مسجد مـی نـهم تا فارغ از دنیـا شوم
بینم ێنجا دام گستر صوفی عیـار را
ترك گویم مسجد و سوی دبستان مـی روم
تا بیـابم مونسی با ژ‌وق و خوش اگوار را
دیدم استادش ز فرگ باده پیمایی خراب
درون كف ساقی نـهاده نام و ننگ و عار را
سوی زاهد مـی روم تا دل بیـاساید دمـی
بینمش جاهل به كنـهی معنی اسرار را
اهل دل را از كجا یـابم خدایـا از كجا
تا به خاك پاش سایم صورت و رخسار را
كاشكی مادر مرا هرگز نزادی ای دریغ
تا نمـی دیدم جهان و دهر افسون كار را
سر بـه سر عمر " حزین " بگژ‌شت درون حرمان وێه
نا چشیده نوش و دیده صد هزاران خار را
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی جمعه بیست و سوم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 23:57 |
ئازاد شـه‌وقی ژیـان چه‌ند ساتێكه ده‌بێ خۆشـه‌ویستی به‌جێبێنێ مامۆستا، تۆ عه‌شقی هه‌تاو و په‌روانـه‌ی ڕه‌نگی ته‌لیسماوی سروشتی كوردستان بوویت. تۆ هه‌مـیشـه په‌پوله‌یـه‌كی ڕه‌نگین و ئارام بوویت هه‌رده‌م له‌شـه‌قه‌ی باڵت ده‌دا و گوڵت ده‌چنی گوڵی ڕوومـه‌ته‌كانی نیشتیمانت ده‌نـه‌خشاند.
به‌خته‌وه‌ربوویت به‌وه‌ی، ئارهزووی دڵی خۆت، له‌ناخه‌وه گه‌شتت به‌هه‌موو لایـه‌كی كوردستاندا ده‌كرد، هه‌تاو و دیمـه‌نی سروشت، عه‌‌شق و جوانیی، ئه‌و هاوڕێ و هاورازانـه بوون، هه‌مـیشـه به‌ڕووی نازه‌وه داده‌بارینـه سه‌ر ی تابلۆكانت، نـه‌خشـه‌ی وڵاتێكیـان ده‌کێشا، كه لێوانلێوه له‌جوانی، پڕاوپڕه له‌خه‌م و دابڕان. ده‌ڵێن؛ ژیـان كورته و هونـه‌ر درێژه.
مامۆستا ئازاد شـه‌وقی 58 ساڵ له‌ته‌مـه‌نی بۆ به‌رژه‌وه‌ندنی (هونـه‌ر)ی ژیـا، ته‌مـه‌نی ئه‌و هونـه‌رمـه‌نده ته‌واوبوو، به‌ڵام هونـه‌ره‌كه‌ی ته‌مـه‌ن درێژه و به‌نـه‌مری ده‌مێنێته‌وه.
مامۆستا ئازاد شـه‌وقی له ساڵی 1929 له شاری ههولێر چاوی بۆ ژیـان هه‌ڵهێناوه، له‌بنـه‌ماڵه‌یـه‌كی ناسراو و دیـاری شاری سلێمانییـه، خوێندنی سه‌ره‌تایی له شاری دیوانییـه‌ی باشووری ئێراق تهواوكردووه و قۆناغی ناوه‌ندی و دواناوه‌ندیی له‌شاری كه‌ركووك و په‌یمانگای هونـه‌ره‌جوانـه‌كانی له‌شاری بهغدا ته‌واو كردووه، پاشان بۆماوه‌ی 13 ساڵ سه‌رپه‌شتیـاری په‌روه‌رده‌یی بووه له شاری سلێمانی.
سه‌ره‌تای كاری هونـه‌ریی له په‌یمانگای هونـه‌ره جوانـه‌كانی به‌غداوه ده‌ستیپێكردووه، له ژیـانی هونـه‌رییدا ده‌یـان پێشانگای نایـابی كردۆته‌وه، كه‌سه‌رجه‌مـی تابلۆكانی گوزراشت له‌جوانی كوردستان و كۆمـه‌ڵی كورده‌واری ده‌كه‌ن.
مامۆستا ئازاد شـه‌وقی له‌مانگی ئایـاری ساڵی 2000 تووشی نـه‌خۆشی (غوده‌ی لێمفاوی) بوو، ئه‌گه‌رچی دواتر نـه‌شته‌رگه‌ری و چاره‌سه‌ری بۆكرا، به‌ڵام به‌ئازار و كۆمـه‌ڵێك له هیوای هونـه‌ری و مرۆڤایـه‌تییـه‌وه له‌ناوه‌ڕ‌استی مانگی ئابی ساڵی 2002دا بۆ هه‌مـیشـه چاوه‌كانی لێكنا و گیـانی بووه تابلۆیـه‌ك و ده‌ستی ماندووی له‌ملی خاكی نیشتیمان كرد، كه ئاواتی بوو.
هه‌ندێك له پێشانگاكانی
- 1958 پێشانگای شێوه‌كاریی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ قوتابییـه‌كانیدا
- 1959 پێشانگای شێوه‌كاریی له‌گه‌ڵ هونـه‌رمـه‌ند خالید سه‌عید دا
- 1962 پێشانگای هاوبه‌ش له ئه‌ڵمانیـایی دیموكراتی، له ڤیستڤاڵه‌كانی دیموكراتی
- 1965 پێشانگای تایبه‌تی خۆی له زانكۆی ئه‌مـه‌ریكی له به‌یرووت
- 1973 پێشانگای تایبه‌ت له‌كۆمـه‌ڵه‌ی ڕۆشنبیری كوردی له بهغدا
- 1981 پێشانگای تایبه‌تی لهبهغدا
- 1992 پێشانگای تایبه‌تی له هۆڵی مۆزه‌خانـه‌ی سلێمانی
- 1993 پێشانگای ڕێزلێنانی په‌له‌مانی هه‌رێمـی كوردستان بۆ كاره هونـه‌رییـه‌كانی
- 1993 پێشانگای شێوه‌كاریی هاوبه‌ش له پاریس
- 1997 پێشانگای ڕێزلێنانی په‌رله‌مانی كوردستان
- 2000 پێشانگای تایبه‌تی له ههولێر
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی پنجشنبه بیست و دوم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 22:52 |
تقسيم بندي لهجه ها وگويشـهاي كوردي
۱- كرمانجي شمالي (بوتاني - باديناني– آشتياني – قوچاني – حكاري –بايزيدي(جلالي) - شمديناني – جزيره اي –هركي وشكاكي (در اروميه)
۲-كرمانجي جنوبي (سوراني- مكرياني – اردلاني – باباني – جافي-گروسي) ۳-زازا(اوراماني-گوران-زازاكي )
۴-كلهر(كليايي-پيروندي-فيلي-لكي-سنجابي)
۵-لري(فيلي- لكي -ممسني - بختياري)
حوزه ي جغرافيايي گويش كرمانجي شمال، درون مناطق كرد نشين:
لهجهء کورمانجی Kormancî
لهجهء کورمانجی زبان کوردی کـه تقریبأ شاید حدود بیش از 75% کوردها با این لهجه تکلم مـیکنند درون کشورهای ترکیـه، سوریـه، شمال غربی ایران (استان ارومـیه)، شمال شرقی ایران (شمال خراسان)، شمال و شمال غربی کردستان عراق، کشور ارمنستان (اطراف ایروان)، کشور گرجستان، کشور آذربایجان، مناطقی از استان مازندران، مناطقی از استان گیلان، اطراف ورامـین و فیروزکوه، و همچنین تهران و کرج تکلم مـی‌شود.
در خراسان :شـهرهای قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد، کلات، لایین، باجگیران، آشخانـه، چناران، فاروج، سملقان، درگز و درونگر، رادکان، و تقریبأ حدود 15% مردم ساکن مشـهد بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند.
در استان ارومـیه: شـهرهای ارومـیه، سلماس، خوی، ماکو، سیـه‌چشمـه، صومای‌برادوست، چالدران، و بازرگان بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند.
در استان مازندران: بخش راغمرز درون اطراف ساری، منطقه گلباد- محله درون اطراف گلوگاه، اطراف کردکوی، کلاردشت، نور، اطراف علی‌آباد کتول.
در استان گیلان: شـهرهای رودبار، دیلمان، منجیل، لوشان، رحمت‌آباد، سیـاهکل، حومـه شـهر ماسال.
در استان قزوین: بخش قاقزان درون اطراف قزوین، الموت، مـیانکوه، طارم.
اطراف تهران شـهرهای جابان سربندان سرخده
در کشور ترکیـه تقریبأ حدود 95% کوردهای آن بـه لهجهء کرمانجی صحبت مـیکنند. کلیـهء استانـهای جنوب شرقی ترکیـه کـه از جمله شـهرهای آن شامل: دیـاربکر(اميد)، آدی‌یـامان، مرعش، ملاطيه(مـه لاتيه)، اورفا (روها)، قارص (قه‌رس)، آغری،ايغدير- ارزروم، ، بتلیس، سیرت، سنجر، حکاری، شرناق، جزیره بوتان، ،غازي انتاپ (ئه‌نتاپ)، وان، باتمان، ارزنجان، ، ماردین، قیسری، الازق (ئه‌لازق) و همچنین رقم بسیـار بالایی از کوردهای ساکن شـهر استانبول بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند.
در کشور سوریـه استان حسكه، (حه‌سه‌که) شـهرهای قامـیشلو، کوبانی، افرین (ئه‌فرین)، جزیره، دریک (ده‌ریک)، ترپا سپی، آمودا و همچنین کوردهای ساکن حلب (حه‌له‌ب)و شـهر دمشق بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند. درون کشور لبنان کوردهای شـهر بیروت و حومـه بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند. درون کردستان عراق شـهرهای موصل، آکره، شیخان، دوهوک، زاخو، آمدیـا، شنگار،عقره،عماديه و قسمت غربی استان اربیل بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند. درون کشور آذربایجان شـهرهای کل‌باژار (که‌ل باژار - Kelbajar)، شوشـه (Shusha) ، زنگلی (Zengilan)، لاچین (Lachin)، قبادلی (Kubatli) و خانلیق (Khanliq) کـه در امتداد نوار غربی کشور مـی‌باشند (کردستان سرخ قبلی)، بـه لهجهء کرمانجی تکلم مـیکنند. کوردهای این دیـار درون سال 1937 با خشونت استالین مواجه شدند، تعدادی از آنان قتل‌عام (که اصطلاحأ ژنوساید سفید کوردها نامـیده شده است، Kurds' white genocide) و تعدادی نیز بـه منطقهء سیبری تبعید شدند.
در کشور ترکمنستان شـهر فیروزه و همچنین مناطق جنوبی شـهر عشق‌آباد و تعداد زیـادی از ساکنین خود شـهر عشق‌آباد بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند. همچنین کوردهای ساکن مناطق جوک‌تپه (Ciok-Tepe )، کاخکا (Kakhka)، قره قلعه (Kara-Kala) و تجن (Tejen) نیز با لهجهء کورمانجی صحبت مـیکنند.
در کشور قزاقستان نیز مناطق غربی شـهر آلماآتی (Almaty) ، شـهر زامبول [Jamboul (zambyl] و شـهر شیمکنت [Tchimkent (symkent] بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند. این کوردها درون سال 1937 مـیلادی مورد غضب و خشونت استبدادی نظام سوسیـالیستی استالین قرار گرفته و از آذربایجان و ارمنستان، و گرجستان (در زمان جنگ جهانی دوم) بـه قزاقستان فرستاده شدند. درون قسمت جنوبی شـهر زامبول یعنی درون آنطرف مرز درون داخل خاک قیرقیزستان کوردهای شـهر اوچه (Oche ) نیز بـه لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند.
در کشور روسیـه ( منطقهء سیبری) ساکنین شـهر نووسیبیسکی و حومـه بـه لهجهء کورمانجی صحبت مـیکنند.
در کشور ارمنستان حدود یک- سوم کوردهای این کشور ساکن ایروان(Erivan)، و بقیـه درون مناطق آلا(Alaguez)، آرارات(Ararat)، ماسیس(Masis ) و تالیین(Talinn) ساکن هستند کـه به لهجهء کورمانجی تکلم مـیکنند. این کوردها درون سال 1920 از کردستان ترکیـه بـه این دیـار کوچ اجباری شدند.
گويش كرمانجي شمال بيش از 22 ميليون گويشور كردي دارد كه بيشترين درصد گويشوران كرد را رغم مي زند و حدود 49% از جمعيت ملت كرد بـه اين گويش تكلم مي كنند .
حوزه جغرافيايي گويش كرمانجي جنوب ، درون مناطق كردنشين
سورانی Soranî
لهجهء سورانی درون کردستان ایران و عراق تکلم مـی‌شود. از جمله شـهرهایی کـه در ایران با لهجهء سورانی صحبت مـیکنند شامل: سنندج، مـهاباد، کامـیاران، قروه، نقده، بوکان، اشنویـه، سردشت، پیرانشـهر، بیجار، بانـه، سقز، دیواندره، جوانرود، روانسر، مریوان، و سروآباد مـی‌باشند. درون استان گیلان کوردهای منطقهء تالش با لهجهء سورانی تکلم مـیکنند. درون تهران و کرج نیز تعداد زیـادی بـه لهجهء سورانی تکلم مـیکنند.
شـهرهایی کـه در کردستان عراق با لهجهء سورانی صحبت مـیکنند شامل: سلیمانیـه، كويه ،چمچمال ، كفري ،دوكان،رانيه، رواندوز، مخمور، حلبچه، شقلاوه ، كلار، دربندخان ، رايات ، چوارته ،کرکوک، اربیل ( اربیل / ههولێر بعنوان پایتخت کردستان عراق دارای متکلمـین کورمانجی نیز مـیباشد).
گويش كرمانجي جنوب بيش از 10 ميليون گويشور كردي دارد و حدود 22% جمعيت ملت كرد بـه اين گويش تكلم مي كنند
زازا (هورامي ، گوران ، زازاكي)
لهجهء گورانی و یـا هورامـی درون کردستان ایران و عراق تکلم مـی‌شود. بعضی‌ها اینـها را دو لهجهء جداگانـه اطلاق مـیکنند اما از آنجائیکه بسیـار بـه هم شبیـه هستند درون واقع مـی‌شود کـه تحت یک لهجه آورد. شـهرهایی کـه در کردستان عراق با این لهجه صحبت مـیکنند شامل:رش، شـهر زور مـی‌باشند. شـهرهایی کـه در ایران با این لهجه صحبت مي كنند شامل :پاوه – نوسود – ژاورود – اورامان لهون – نودشـه – حلبچه – بياره – تويله – زنگنـه – كا كه اي – روژبياني – دزلي – پير شاليار – رزاو – نگل – ميانـه
زازاکی درون کردستان ترکیـه تکلم مـی‌شود. شـهرهایی کـه با این لهجه صحبت مـیکنند شامل: سیواس، درسيم (ده‌رسئ‌م)، بینگول، مووش،خارپوت ، و قسمتی از حومـه ارزنجان.
گويش گوراني – زازايي بيش از 5/2 ميليون گويشور كرد دارد كه بيش از 5 % درصد جمعيت ملت كرد بـه اين گويش تكلم مي كنند .
كلهر(كليايي-پيروندي-فيلي-لكي-سنجابي)حوزه جغرافيايي گويش كلهري – لري درون مناطق كردنشين : كرمانشاه – اسلام آباد – ايوان – صحنـه – كنگاور – كردهاي همدان – قصرشيرين – گيلان – سومار – شيروان چرداول – هليلان – زردلان – لومار – موسيان – ايلام – دهلران – آبدانان – سنقر كليائي – قروه –– مـهران – خانقين – مندلي – بيره ي – بدره – خرم آباد – كوهدشت – چوار – اركوازي – زرنـه – كارزان – سرپل ذهاب – ممسني – كرند – هرسين - تويسركان – اسد آباد – بيستون – سنجابي – دالاهو – پشت كوه و پيش كوه – ميش خاص – هفت چشمـه – دره شـهر – پهله زرين آباد – مورموري – سراوبازان – ماهيدشت – كامياران – خوران –صحنـه – چهارمحال بختياري ( شـهركرد ) – زرباتيه – خسروي – اركواز ملكشاهي –– دزفول – الشتر – دينور – بروجرد – اليگودرز – هفت گلي – سوسنگرد – پل – نيريز – كوت – كوه گلويي – تعدادي از كردهاي دشت شـهرزور كه از اهالي ايوان – گيلان – ملكشاهي و خزل مي باشند – ايل ملكشاهي – ايل كلهر – ايل سنجابي – ايل خزل – ايل اركوازي – ايل شوهان
لکی
این لهجه درون کردستان ایران تکلم مـی‌شود. لهجهء لکی و دیگر لهجه‌های این دیـار مثل لهجهء کرمانشاهی، لهجهء کلهری، لهجهء فعلی (feylî) کـه گاهأ لهجهء فعلی را پهله نیز مـی‌گویند، بسیـار به‌هم شبیـه هستند. شـهرهایی کـه با این لهجه (یـا لهجه‌ها) صحبت مـیکنند شامل: کرمانشاه، هرسین، صحنـه، کنگاور، سرپل‌ذهاب، کرند، شاه‌آباد، ایلام، قصرشیرین، گیلانغرب، خسروی، دهلران، تویسرکان و اسدآباد. درون کردستان عراق نیز شـهرهای جلولا، کلار، مندلی، خانقین و دیـاله مـی‌باشند.
فيلی(Feyli) ؛
كردي فيلي گويش عمده مردم استان ايلام از جمله طوايف عمده و قديمي آن هست و با اختلافاتي درون شـهرهاي ايلام، مـهران، شيروان‌چرداول ، بدره و بخش‌هاي قابل توجهي از جنوب استان مانند دهلران، دره‌شـهر، آبدانان و نيز مناطقي از كشور عراق نظير مندلي و خانقين و بدره رايج است. درون باب وجه تسميه اين گويش بـه «فيلي» ، گفتني هست كه اين عنوان درون بين مردم استان ايلام که تا سالهاي اخير چندان شناخته شده نبود. اين نام را كردهاي ساكن عراق بـه واسطه واليان لر موسوم بـه فيلي بر ايلام رواج داده‌اند و منظورشان از كردهاي فيلي،كردهاي ساكن درون مناطق تحت حكومت واليان موسوم بـه فيلي بوده است. شايد بتوان عنوان سنجيده‌تر براي كردي رايج درون ايلام يافت اما از آنجا كه اين عنوان شـهرت جهاني يافته و در همـه جا اين گويش را بدين نام مي شناسند، ما نيز همين عنوان رايج را بـه كار مي‌گيريم
گويش كلهري - لري بيش از 10 ميليون گويشور كرد دارد كه حدود 22% جمعيت ملت كرد بـه اين گويش تكلم مي كنند
لري(فيلي- لكي -ممسني – بختياري)
شامل لري لرستان و لري بختياري است. لرها درون استانـهاي چهارمحال و بختياري، كهكيلويه و بويراحمد و بخشـهايي از نواحي جنوب استان ايلام وشمال خوزستان ساكن هستند. لرها- چنانكه ذكر شد -به استناد روايات و كتب تاريخي همواره درون زمره كردها محسوب شده‌اند گرچه مطالعات زبان شناسي بر اختلاف گويشي آنان با كردها تأكيد دارد و به نظر مي‌رسد چنانچه لرها مستقل از كردها مطالعه شوند، پسنديده‌تر باشد.
از بین لهجه‌های کوردی دو لهجهء کورمانجی و سورانی بهم نزدیکند، و دو لهجهء هورامـی و زازاکی نیز تقریبأ بهم نزدیک مـی‌باشند. امروزه لهجهء سورانی با حروف الفبایی فرم عربی نوشته مـی‌شود و لهجهء کرمانجی با حروف الفبایی فرم لاتینی نوشته مـی‌شود. امـید هست که درون آینده همـهء لهجه‌های کوردی بتوانند نوشتار خود را بوسیلهء حروف الفبایی با فرم مشترکی ترسیم کنند، این مـهم فقط با کوشش کارشناسان ذیربط و همت مسئولین امر مـی‌تواند عملی شود.
به نظر مـی‌آید کـه مزیتهای استفاده و همچنین بکارگیری فرم لاتینی الفبای کوردی بطور کلی درون آینده بـه نفع ملت کورد باشد. به منظور مناطقی کـه از حروف الفبایی عربی استفاده مـیکنند، بایستی درون ابتداء بطور داوطلبانـه دروسی با حروف لاتینی را درون کنار دروس آنان آموزش داده، آنگاه کم کم و به مرور زمان طرح جایگزینی انجام و در نـهایت زبان کوردی با حروف لاتینی پایـه‌ریزی و بصورت مسالمت‌آمـیز عمومـیت خواهد یـافت.
با یکی فرم الفبایی زبان کوردی، درون واقع نقشـهء احتمالی درازمدت قدرتهای سیـاسی جهانی، [بالاخص قدرتهای پیر اروپا ( تفرقه بینداز و چپاول کن) و همچنین مخالفین درون منطقه] به منظور آیندهء ملت کورد نقش بر آب خواهد شد. مسئولان و روشنفکران ملی کورد بایستی شیوه‌ای را درون پیش بگیرند کـه اصولأ اشتیـاق، واگرایی و آزردگی ملت کورد را تبدیل بـه اشتیـاق، همگرایی و آزادگی ملت کورد نمایند.
لهجهء محاوره‌ای کوردی کـه در منطقهء بادینان و آمدیـا رایج است، درون واقع با توجه بـه اینکه درون مرکز جغرافیـایی هر چهار پارچهء کردستان بوده و محل تلاقی دو لهجه عمدهء کوردی یعنی سورانی و کورمانجی است، لذا درون واقع این لهجه (که مخلوطی از سورانی و کورمانجی است) شاید به منظور حدود بیش از 85% کوردها تقریبأ قابل فهم و تکلم باشد. بـه نظر مـیرسد کـه لهجه کوردی منطقهء بادینان و آمدیـا مناسب‌ترین لهجهء کوردی باشد کـه بعنوان زبان رسمـی ملت کورد رویش سرمایـه‌گذاری شود و آن را از طریق رسانـه‌های صوتی و تصویری و نوشتاری، آموزش و پرورش، و همچنین مراکز آموزش عالی و تحقیقاتی و غیرە عمومـیت و گسترش داد
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی چهارشنبه بیست و یکم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 21:47 |
ئه‌یـاز یوسف ئهحمـهد له شارۆچكه‌ی زاخۆ له ساڵی 1961 چاوی به‌ژیـان هه‌ڵێناوه، ههر له منداڵیـه‌وه خولیـای گۆرانی ڕه‌سه‌نی كوردی بووه و زۆربه‌ی كاتی له دیوه‌خانان به‌سه‌ر بردووه كه گۆرانی بێژه‌كانی تیـادا ده‌نیشتن و گۆرانیـان ده‌وته‌وه.
ئه‌یی ته‌واوكردنی خوێندنی قۆناغی ناوه‌ندنی ڕوو له ئاماده‌یی كشتوكاڵ ده‌كات و له‌ئاهه‌نگ و ڤیستڤاڵ و جه‌ژن و بۆنـه تایبه‌تیـه‌كاندا ده‌ست ده‌كات به‌چڕینی گۆرانی به‌شێوه‌یـه‌كی سه‌ركه‌وتووانـه ئاهه‌نگه‌كانی به‌ڕێوه‌بردووه.
ئه‌یـاز خاوه‌ن گه‌نجینـه‌یـه‌كی مـه‌زنی فۆلكلۆری و ڕه‌سه‌نی كوردی بوو، چهندین ستران و چیرۆك و په‌ندی پێشنیـان و داستانی له‌به‌ر بوو هه‌وڵی ده‌وڵه‌مـه‌ند كردنی زیـاتری گه‌نجینـه‌ی ده‌داو بـه دوای كه‌له‌پوور ده‌گه‌ڕا که تا زیـاتر ڕه‌سه‌نایـه‌تیـان لێ هه‌ڵبهێنجێنت و هونـه‌ره‌كه‌ی خۆی پێ ده‌وڵه‌مـه‌ند بكات.
ئه‌یـاز، خولیـای گۆرانی كوردی بووه‌وه بۆ یـه‌كه‌مجار به‌هاوكاری چه‌ند هاوڕێیـه‌كی سه‌ردانی ئێزگه‌ی كورد كرد له بهغدا و له‌وێ شاره‌زایـان گوێیـان له ده‌نگی گرت هه‌رزوو پاشـه ڕۆژێكی هونـه‌ری گه‌شیـان بۆ خواست، ئه‌م گۆرانیـانـه‌ی ئه‌یـازی له ئێزگه‌ی كوردی تۆماری كردوون ئه‌مانـه‌ن: "من دیت جارا عه‌ولی"، "لاندك"، "به‌س خۆ گرانكه"، "ئه‌ڤین دایێ"، "دێ بهه‌ژینـه"، "كه‌ڤۆك"، "چوخك"، "سرودانـه ڤرۆز"، "سرودا شـه‌هید"، "چیبكه‌م ئه‌ز"، "هیڤی" و "گۆڤه‌‌نده".
هه‌روه‌سا له‌گه‌ڵ چهندین شاعیركاری هاوبه‌شیـان ئه‌نجامداوه بۆ سازكردنی گۆڕانیـه‌كان له‌وانـه‌ش "عه‌بدولعه‌زیز سلێمان"، "به‌شار محه‌مـه‌د"، "سه‌گڤان عه‌بدول حه‌كیم"، "به‌درخان سندی"، "عه‌بدوڵڵا حوسێن" و ... هتد، جگه له‌م گۆرانیـانـه‌ی له‌گه‌ڵ تیپی دهۆك تۆماری كردوون سێ كاسێتی دیكه‌شی له تۆمارگه‌ی "تۆمار" تۆمار كردووه، هه‌روه‌ها چه‌ند گۆرانیـه‌كی بـه دوو قۆڵی له‌گه‌ڵ هونـه‌رمـه‌ند "ئه‌رده‌وان زاخۆلی" گوتووه، له ساڵی 1982دا، له زاخۆ كاسێتێكی تۆماركرد كه چه‌ند گۆرانیـه‌ك بوو له‌وانـه: "ئه‌گه‌ر دنیـا هه‌مـی گۆلبن، های به‌رده‌به‌رده‌ك، چ ته‌ڤنـه، مـه‌قامـی مێره‌مێ، به‌سته‌ی پازنیل...."
به‌ڵام زۆربه‌داخه‌وه بیست ساڵ بهر له‌ئێستا مـه‌رگ ڕێگه‌ی نـه‌داو ئه‌یـاز زاخۆلی له ڕوژی شـه ڕێکه‌وتی 1986.01.20دا، له‌شاری مووسڵ هه‌واڵی كۆچی دوایی ڕاگه‌یـه‌ندرا و بۆ هه‌مـیشـه چاوه‌گه‌شـه‌كانی لێكناو ماڵئاوایی له سه‌وزایی خاك كرد.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی سه شنبه بیستم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 2:49 |
ناوی ته‌واوی "ئهحمـهد مـه‌حموود"ه و به "ئه‌حه‌ی خوله‌سنـه‌یی" ناسراوه له ساڵی 1923 له گه‌ڕه‌كی سه‌رشـه‌قام له شاری سلێمانی له خێزانێكی هه‌ژار و ده‌ستكورتی له‌دایكبوو. له‌سه‌ره‌تادا ده‌خرێته حوجره بۆ خوێندنی قورئانی پیرۆز، كه ئه‌وكات حوجره‌كان بڕه‌وێكی زۆریـان هه‌بووه، له‌به‌ر هه‌ژاری وازی له خوێندن هێناوه و ده‌ستی به‌كاركردن كردووه و ئاواره‌ی شاران بووه، خه‌م و كه‌سه‌ر و مـه‌ینـه‌ت ده‌بێته به‌شێك، له‌ژیـانی ئه‌م كه‌ڵه‌هونـه‌رمـه‌نده ههر له سلێمانی ژنی هێناوه و چه‌ند منداڵێكی خستۆته‌وه، كه ئه‌وانیش "جه‌مال و جه‌لال و جه‌زا و شـه‌ماڵ و ناسك و به‌ناز"یـان ناوه.
له‌ساڵی 1953دا ده‌ستی به‌كاری هونـه‌ری كردووه، پاش ئه‌وه‌ی كه خه‌ڵك ورده ورده گوێبستی ده‌نگی ئه‌و هونـه‌رمـه‌نده ده‌بن وای لێ دێ خه‌ڵكانێكی زۆر خۆشیـان بووێت، له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی هونـه‌رمـه‌نده‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مـه گۆرانی گوتووه، وه‌ك خوالێخۆشبووان ماملێ و زیره‌ك و مـه‌ردان.
زۆرن ئه‌و كه‌سانـه‌ی، كه بـه ئامێره مۆسیقییـه‌كانیـان یـارمـه‌تیـانداوه، وه‌ك هونـه‌رمـه‌ندان سمكۆ و به‌ساز ئومێد ڕه‌‌‌حیم به نـه‌ی و ئیسماعیل به زه‌ڕب و عوسمان، كه به منظور هونـه‌رمـه‌نده، به‌لێدانی زه‌ڕب و ئێستا یـه‌كێكه له كه‌سایـه‌تیـه دیـاره‌كانی شاری سلێمانی و كه‌سێكی تێكۆشـه‌ر و كوردپه‌روه‌ره.
هونـه‌رمـه‌ند ئهحمـهد شـه‌ماڵ دۆستایـه‌تیـه‌كی نزیكی له‌گه‌ڵ هونـه‌رمـه‌ند حه‌سه‌ن زیره‌ك دا هه‌بووه و وه‌ك خۆی گوتوویـه‌تی ههر كاتێ زیره‌ك سه‌ردانی ئێراقی بكردایـه سه‌ری له ئێمـه‌ش ده‌دا و ماوه‌یـه‌ك له‌لامان ده‌مایـه‌وه و چهندین ئاهه‌نگمان به‌یـه‌كه‌وه ده‌گێڕا، به‌ڵام به‌داخه‌وه ئه‌و ئاهه‌نگانـه تۆمار نـه‌كراون.
شـه‌ماڵ له یـه‌كێك له ئاهه‌نگه‌كانیدا بهم شێوه‌یـه باسی هونـه‌ره‌كه‌ی زیره‌ك ده‌كات و ده‌ڵێت:
وه‌ره خه‌ڵكه پێم بڵێن هونـه‌ر شـه‌تڵه
قه‌ڵه‌مـه یـان تۆوه؟
ئه‌ی چییـه و ناوی چییـه ئه‌ی بۆچی چاكه؟
کێ دیبووی هونـه‌رێكی وه‌ك زیره‌ك
به‌دووچاو له‌م خاكه
ئه‌ی ئافه‌رین كه ئێستا مردووه
پێی ده‌ڵێن كاكه
ده‌توانین بڵێن، ئهحمـهد شـه‌ماڵ بۆشاییـه‌كی گه‌وره‌ی له هونـه‌ری كوردیدا پڕ كردۆته‌وه، تاكه هونـه‌رمـه‌ندیشـه، كه باسی ژیـانی خۆی ده‌كات و زۆر له گۆڕانییـه‌كانی ڕهنگدانـهوهی ژیـانی خۆیـه‌تی و چه‌ند چیرۆكێكی هه‌یـه و له شانۆی "مـه‌ته‌‌دا" ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت، حه‌یران بێژێكی زۆر كارمـه بووه، ههرچهنده ئه‌م هونـه‌رمـه‌نده له ژیـاندا گرنگی پێنـه‌دراوه و ده‌بینین له ماڵاندا كاره هونـه‌رییـه‌كانی ئه‌نجامداوه.
به‌ڵام به‌و شێوه‌یـه‌ش توانی ئه‌ستێره‌یـه‌كی گه‌ش بێت له ئاسمانی مۆسیقا و هونـه‌ری كوردیدا، ئه‌گه‌ر بۆ ساتێك گوێمان له‌ده‌نگی خۆشی و گۆرانییـه‌كانی ئه‌م هونـه‌رمـه‌نده گرتبێت، ئه‌وا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت، كه له‌چ ڕه‌وشێكدا ژیـاوه و چه‌نده هه‌ژار بووه و ههر ئه‌م هه‌ژارییـه‌ش وای كرد، كه گۆرانی بڵێ و هه‌مـیشـه گله‌یی له چاره‌نووسی خۆی و سكاڵای له چه‌رخی گه‌ردوون كردووه، وه‌ك ده‌ڵێ:
ئه‌ی گه‌ردوون قابیلی خۆته چه‌رخت بگێڕی
زۆر ناپیـاوت كرده پیـاو زۆر ناپیـاویشتت كرده خوێڕی
جگه له‌وه‌ی، كه گۆرانییـه‌كانی ڕهنگدانـهوهی ژیـانی خۆیـه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌مـه‌شدا گۆرانی بۆ ئه‌وینداران و سروشتی كوردستان گوتووه و كه‌سێكی نیشتمان په‌روه‌ر بووه، له ژیـانی دا گه‌لێ كاری وه‌ك توتنچێتی و كاروانچێتی و حه‌ماڵ و شوانی كردووه و ژیـانی هه‌مـیشـه پڕبووه له ده‌رد و كه‌سه‌رو ناخۆشی، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مـه‌شدا له‌نێو خه‌ڵكی بـه قسه‌خۆش ناوبانگی ده‌ركردووه و هه‌مـیشـه قسه‌ی خۆشی له‌سه‌ر زاری بووه، بۆیـه خه‌ڵكانێكی زۆر خۆشیـان ویستووه و هه‌مـیشـه سه‌ردانیـان كردووه، به‌ڵام له‌و سه‌رده‌مـه‌دا هونـه‌ر نرخی كه‌مبووه و به‌شێوه‌یـه‌كی زۆر ناشیرین سه‌یركراوه و به‌گۆرانیبێژ گوتراوه لۆتی، بۆیـه ئه‌مـه‌ش ئازاری زۆری ده‌روونی هونـهرمـهندیـان ده‌دا ههر بۆیـه شـه‌ماڵ ده‌ڵێ:
هونـه‌ر زۆر به‌نرخه، ئاخ نرخی نییـه
له‌ناو كوردی ئێمـه‌دا قیمـه‌تی نییـه
به‌ناشیرین بانگی ده‌كه‌نی پێی ده‌ڵێن
ئه‌و كابرایـه لۆتییـه
له‌و خراپتر كه فه‌قیر بوو پێی ده‌ڵێن كونییـه
به‌ڵام سه‌روه‌ت و ماڵێكی زۆری هه‌بێ
هه‌رچی جۆری بێ
ئه‌شـهه‌دواده‌كێشن پێی ده‌ڵێن
پیـاوی وا ههر نیـه
به‌ڵێ ئه‌مـه‌ش وه‌ڵامـی شـه‌ماڵ بوو بۆ ئه‌و كه‌سانـه‌ی، كه به‌و شێوه‌ی له هونـه‌ر و هونـهرمـهندیـان ده‌ڕوانی، به‌ڵام شـه‌ماڵ به قسه و قسه‌ڵۆكانـه‌ی خه‌ڵك سارد نـه‌بوویـه‌وه و هه‌روه‌ك خۆی ده‌ڵێ:
هه‌ركه‌سێ قسه‌م بۆ بكا گوێزم بۆ هه‌ڵده‌دا به‌سه‌ر گومـه‌زا
ئه‌م هونـه‌رمـه‌نده دوای ئه‌و هه‌موو ده‌ربه‌ده‌ری و نـه‌هامـه‌تییـه‌ی، كه له ژیـاندا چه‌شتی، كه هه‌مـیشـه له‌باوه‌شی قات و قڕی و برسێتیدا ژیـاوه، بۆیـه چیدی له‌شـه ماندوو و شـه‌كه‌ته‌كه‌ی نـه‌یتوانی به‌رگه‌ی ئه‌و باره سه‌خته‌ی ژیـان بگرێ له ڕۆژی 1997.04.03دا له شاری سلێمانی له‌دوای ململانێیـه‌كی زۆر له‌گه‌ڵ نـه‌خۆشیدا چاوی لێكناو بۆ یـه‌كجاری به‌جێی هێشتین، كه ههر له‌و شاره‌‌ش بـه ئاماده‌بوونی خه‌ڵكێك زۆر بـه خاك سپێردرا.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی یکشنبه هجدهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 2:40 |
مێژووی ڕه‌وتی شارستانی مرۆڤایـه‌تی له ههر ووڵاتێك، هی ههر نـه‌ته‌وه‌یـه‌ك، له قۆناغه جیـاجیـاكانی مرۆڤایـه‌تی، ژماره‌یـه‌ك مرۆی هه‌ره مـه‌زن ده‌ووری زێده كاریگه‌ری له دروست كردنیدا ده‌گێڕن، به‌ده‌گمـه‌ن جارێكی دیكه وێنـه‌ی ئه‌و چه‌شنـه مرۆیـانـه له‌هه‌ر بوارێكی ژیـانی كۆمـه‌ڵایـه‌تی، كه‌لتووری، ڕامـیاری، نـه‌ته‌وه‌یی... هتد دروست بێته‌وه، كه گه‌وره‌ترین به‌رژه‌وه‌ندی به نـه‌ته‌وه‌كه و مرۆڤایـه‌تیـان گه‌یـاندووه‌و هه‌رگیزاو هه‌رگیز واتا که تا دنیـا مابێ ئه‌و جۆره پیـاوانـه له‌ناو ویژدانی زیندووی نـه‌ته‌وه‌‌كه‌یـان، نیشتمانـه‌كه‌یـان، بگره مرۆڤایـه‌تیش ههر ده‌مێنن.
دیـاره یـه‌كێ له پیـاوه هه‌ره مـه‌زن و بلیمـه‌تانـه‌ی كورد، جه‌نابی "مـه‌لا عهبدولكهریمـی مودهریس"ه، كه نووسه‌ر و زانایـه‌كی هه‌ره گه‌وره‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌مـه .. كه زیـاتر له 60 په‌رتووكی زێده به‌نرخی ئایینی و وێژه‌ی و كۆمـه‌ڵایـه‌تی بڵاوكردۆته‌وه، ههر هه‌مووشیـان ده‌چنـه خانـه‌ی لێكۆڵینـه‌وه‌ی زانستی هه‌مـه‌لایـه‌نی، خوایی و دونیـایی، كه بریتین له ته‌فسیری قورئان به‌شێوه‌یـه‌كی ئێجگار فراوان و بهزمانی كوردی و عه‌ره‌بی، هه‌روه‌ها ساغكردنـه‌وه و شیكردنـه‌وه‌ی چهندین شاكاری شیعری مـه‌زنی كلاسیكی كوردی، نموونـه‌ی "مـه‌وله‌وی، نالی، مـهحوی، فهقێ قادری هه‌مـه‌وه‌ندی...هتد".
"مـه‌لا عهبدولكهریمـی مودهریس" له به‌هاری ساڵی 1901دا له گوندی ته‌كیـه‌ی سه‌ر به‌شارۆچكه‌ی خورماڵ هاتووه‌ته دنیـاوه و ناوی ته‌واویشی "عه‌بدولكه‌ریم محه‌مـه‌د فه‌تاح"ه و سه‌ره‌تای خوێندنیشی بـه قورئان و په‌رتوكه ئایینییـه‌كان ده‌ستپێكردووه و ساڵی 1913یش سه‌ره‌تاكانی "نـه‌حو سه‌رف"ی خوێندووه، له‌سه‌ره‌تای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی یـه‌كه‌مـی جیـهانیشدا له‌مزگه‌وتی مـه‌ڵكه‌ندی شاری سلێمانی نیشته‌جێبووه‌و ده‌ستی به‌خوێندنی په‌رتووكی "شـه‌رحی جامـی" كردووه و دواتر چووه‌ته مزگه‌وتی "مـه‌لا محه‌مـه‌د ئه‌مـین بالیكه‌ده‌ر"ی و له ساڵی 1924یشدا له ئاهه‌نگێكی فراواندا له‌شاری سلێمانی مۆڵه‌‌ی مـه‌لایـه‌تی وه‌رگرتووه.
له‌ساڵی 1960یشدا له مزگه‌وتی "شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانی" لهبهغدا به‌ناونیشانی "مودهریس" دامـه‌زراوه، زیـاتر له 50 فهقێ له‌سه‌رده‌ستی مۆڵه‌تی زانستییـان وه‌رگرتووه، ههر له‌و كاته‌وه به‌بێ پشوودان خه‌ریكی وانـه‌وتنـه‌وه بووه له زانسته شـه‌رعی و وێژه‌ی و عه‌ره‌بییـه‌كاندا. مـه‌لا عهبدولكهریمـی مودهریس چهندین په‌رتووك و به‌رهه‌مـی وه‌ك نوو‌وه‌ی ژیـان و به‌سه‌رهات و شیعری چهندین شاعیری وه‌ك "مـه‌ولانا خالید" و "شێخ عوسمان و سه‌راجه‌دین"ی بڵاوكردووته‌وه، هه‌روه‌ها چهندین شیعریشی له‌ژێر نازناوی "نامـی" بڵاوكردووه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ڕۆڵێكی گرنگی هه‌بووه له به‌كوردیكردنی فیقهی ئیسلامـی و ته‌فیسری قورئانی پیرۆز و ته‌جویده‌كه‌یدا.
نموونـه‌ی ژماره‌یـه‌ك له په‌رتووكه به‌نرخه‌كانی بهزمانی كوردی ئه‌مانـه‌ن: یـادی مـه‌ردان و دووبه‌رگ، بنـه‌ماڵه‌ی زانیـاران، ژماره‌یـه‌ك په‌رتووك له باره‌ی شـه‌ریعه‌ت و ئیسلامـه‌وه، كۆمـه‌ڵه شیعری فهقێ قادری هه‌مـه‌وه‌ند، ته‌فسیری نامـی حه‌وت به‌رگ، مـه‌كتوباتی كاك ئه‌حمـه‌دی شێخ چوار به‌رگ، عه‌قیده‌ی مـه‌رزیـه‌ی مـه‌وله‌وی، دیوانی نالی، دیوانی مـه‌وله‌وی، دیوانی مـهحوی و چهندین په‌رتووكی دیكه بهزمانی كوردی و عه‌ره‌بی و فارسی نووسیوه‌و بڵاویكردۆته‌وه.
دیـاره جه‌نابی مامۆستا "مـه‌لا عهبدولكهریمـی مودهریس"، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی عێراقیش بـه زانایـه‌كی گه‌وره ناسرابوو و خاوه‌ن فتوای ئایینی بووه، بۆیـه چهندین ساڵ پۆستی سه‌رۆكایـه‌تی "رابطه علماء العراق"ی به‌ده‌سته‌وه گرتبوو، له‌وه‌ش گرنگتر له‌م ساڵانـه‌ی دوایی 3 هه‌زار زانای ئایینی سوننی ڕێڕه‌و كه له هه‌موو پارێزگا‌كانی عێراق هاتبوون و له بهغدا كۆبوونـه‌وه، به‌بێ به‌شداریكردن و ئاگاداری خۆی جه‌نابی مـه‌لا عهبدولكهریمـی مودهریس بـه سه‌رۆكی (الامانـه العلیـا للافتاء و التدریس و البحوث و التصوف) هه‌ڵبژێراو، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باری ته‌ندروستی ناله‌باربووه ڕه‌تیكردبۆوه. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ماوه‌یـه‌ك ئه‌ندامـی كارای كۆڕی زانیـاری عێراق - د‌ه‌سته‌ی كورد - بووه، هه‌روه‌ها باو‌ه‌ڕپێكراوی كۆڕی زانیـاری وڵاتی ئوردون بووه.
كه‌سایـه‌تی گه‌وره‌ی ئایینی و ئه‌دیب و زانای گه‌له‌ی كورد مامۆستا "مـه‌لا عهبدولكهریمـی مودهریس" له‌ته‌مـه‌نی 104 ساڵیدا له كاژمێر 12ی شـه‌وی 29 له‌سه‌ر 2008.05.30 له شاری به‌غدای پایته‌ختی وڵاتی ئێراق كۆچی داوییكرد.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی شنبه هفدهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 10:38 |
شاعیر و زانای ئایینی كورد و كه‌سایـه‌تی ناودار و كوردستان قازی ڕه‌شاد موفتی كوڕی محه‌مـه‌د موفتی كوڕی مـه‌لا عوسمان كوڕی مـه‌لا ئه‌بوبكر ئه‌فه‌ندی ناسراو بـه "كچوك مـه‌لا" له‌ساڵی 1915دا له بنـه‌ماڵه‌یـه‌كی ناوداری ئایینی له قه‌ڵای دێرینی ههولێر چاوی ژیـانی هه‌ڵهێناوه.
له‌ته‌مـه‌نی حه‌وت ساڵان خراو‌‌ه‌ته به‌رخوێندن و له قوتابخانـه‌ی سه‌ره‌تایی ههولێر و تا پۆلی شـه‌شـه‌مـی خوێندووه، ئینجا له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی قه‌ڵاتباوكی وانـه‌ی نـه‌حوو و سه‌رف مـه‌نتیق و به‌یـان و ڕه‌وانبێژی و فێقهـ و ئووسووڵ و ته‌فسیری خوێندنـه‌ووه و له‌ساڵی 1934دا چووه‌ته مـیسر و دووساڵ له ئه‌زهه‌ر خوێندوویـه‌تی و بڕوانامـه‌ی ئه‌هلیـه‌تی وه‌رگرتووه و له‌ساڵی 1936دا گه‌ڕاو‌ه‌ته‌وه ههولێر و خوێندنی ئاینی له‌لای محه‌مـه‌د ئه‌فه‌ندی موفتی باوكی ته‌واو كردووه مۆڵه‌تی زانستی لێوه‌ر گرتووه.
ڕه‌شاد ئه‌فه‌ندی له زنجیره‌كان وانـه گوتنـه‌وه "مـه‌لا ئه‌فه‌ندی"ی ئامۆزای باوكی ئاماده بووه و سوودێكی زۆری لێ وه‌رگرتووه و له ساڵی 1944دا كاری وانـه گوتنـه‌وه‌ی پێش نوێژی و وتاری نوێژی هه‌ینی مزگه‌وتی گه‌وره‌ی قه‌ڵای پێ سپێردراوه و له‌پاش ئه‌م ئه‌ركه ئاینیـانـه‌ش له‌ساڵی 1956دا كراوه بـه قازی دادگای كه‌ركووك و له ساڵی 1957دا بۆ شاری سلێمانی گوێزراوهتهوه، له‌هه‌مان ساڵیشدا گوێزراوهتهوه بۆ دادگای شـه‌رعی ههولێر و دوای بیست و یـه‌ك ساڵ خزمـه‌تی شـه‌ریعه‌ت له‌ساڵی 1978دا خانـه‌نشین كراوه.
بهر له‌وه‌ی له كاردا بێت كراوه به‌ئه‌ندامـی ئه‌نجوومـه‌نی زانایـانی شاری ههولێر و كه خانـه‌نشین كراوه، سه‌رۆكایـه‌تی ئه‌و ئه‌نجوومـه‌نـه‌ی هه‌رپێ سپێردراوه. ڕه‌شاد موفتی یـه‌كه‌مـین وتارخوێن بووه له‌شاری ههولێر وتاری ڕۆژانی هه‌ینی بهزمانی كوردی بخوێنێته‌وه، كه جاران بـه زمانی عه‌ره‌بی ده‌خوێنرایـه‌وه.
تا ئه‌و ڕۆژه‌ی ماڵئاوایی له‌ژیـان كرد، هه‌موو ڕۆژانی هه‌ینی له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی قه‌ڵات وتاری هه‌ینی به‌شانازییـه‌وه بهزمانی كوردی ده‌خوێنده‌وه.
ڕه‌شاد موفتی نووسه‌ر و شاعیر
مامۆستا ڕه‌شاد موفتی نووسه‌رێكی لێهاتووی كورد و شاعیرێكی به‌توانا و به‌پێی ئه‌و چوارده‌وه‌ری كه تێدا په‌روه‌رده ببوو، ڕێبازێكی ئایینی له هۆنراوه نوسیندا گرتبوو.
هۆنراوه‌ی ئاینی
مامۆستا ڕه‌شاد موفتی كه‌ده‌یبینی مـه‌ولودنامـه‌ی پێغه‌مبه‌ر (د.خ) بهزمانی عه‌ره‌بی یـان توركی ده‌خوێندرێته‌وه، له ڕوو هه‌ستی نـه‌ته‌وه‌ییـه‌وه هه‌ستا مـه‌ولوودنامـه‌یـه‌كی بهزمانی كوردی هۆنیـه‌وه، تاكو هه‌موو كوردێك تێیبگه‌ن و له‌سه‌ره‌تاكه‌ی ئه‌و كاره وێژه‌ییـه ئایینـه‌یدا ده‌ڵێ:
به‌و زمانی كوردییـه شیرین زمان
به‌حسی گه‌وره‌ی هه‌ردوو عاله‌م كه‌م به‌یـان
یـان نـه‌ڵێن كوردی نیـه مـه‌دحی نـه‌بێ
من وه‌هام نووسی كه‌كه‌س قه‌دحی نـه‌بێ
ڕۆژ و شـه‌و زۆرم ده‌كرد فیكر و خه‌یـاڵ
مـه‌ولیدی كوردی بنوسم بێ مسال
به‌حسیی پێغه‌مبه‌ر بكه‌م بۆ ئۆ‌تی
تابنێرێ بۆ هه‌موو، خوا ڕه‌حمـه‌تی!
هۆنراوه‌ی ستایش
ڕه‌شاد ئه‌فه‌ندی هه‌روه‌ك له هۆنراوه‌ی ئاینی به‌توانا بوو، له هۆنراوه‌ی ستایشیش ده‌ست ڕۆیشتوو بووه. ڕه‌شاد ئه‌فه‌ندی له ستایشی "جه‌بار ئاغای كانی"ی شاعیردا ده‌ڵێت:
كانی له‌به‌ر ئه‌شعاری سوخه‌ن سه‌نج و ئه‌دیبه
قه‌ولی هه‌موو پڕ له‌زه‌ت و زۆر خۆش و له‌بیبه!!
ههر شیعری ێ كه ده‌یڵێت و ده‌یخوێنێته‌وه بۆ خه‌ڵق
گوێ ده‌گرن و ده‌یلێنـه‌وه شیعرێكی عه‌ریبه!
دیسانـه‌وه موفتی له‌یـادی كۆچی دوایی "كانی"ی شاعیردا ئه‌م هۆنراوه‌یـه‌ی خواره‌وه له كۆڕێكی یـه‌كێتی نووسه‌رانی كورد - لقی ههولێر خوێنده‌وه، كه بۆ یـادی كۆچی دوایی "كانی"ی شاعیر سازیـان كردبوو.
بیر له مێژووی كۆچی شاعیر واجبی ئنسانیته
با له بۆ هه‌مووی بنێرین فاتیحه‌ی ڕه‌حما نیـه
كۆڕه‌كه‌ی ئیمرۆكه‌مان و بۆ شاعیرێكه زۆر به‌ناو
جه‌بری نـه‌فسی شیعره و جه‌ببارو ته‌خه‌لووس (كانی)یـه
وه‌ك چیـا بوو هیمـه‌تی، نـه‌فسێكی زۆر به‌رزی هه‌بوو
ڕۆحی نوا له‌و كۆڕه‌یـه، جیسمـی ئه‌گه‌ر چی فانیحه!
شاعیرێكی كورد بوو، كورد په‌روه‌ر وه‌كو ئه‌م كه‌م هه‌بوو
قسه‌كانی نـه‌سته‌قی زار شاهیدی و جیدا نیـه!
باوك و باپیر و عه‌شیره‌ت باله‌لایـه‌ك ندابێن
گه‌وره‌یی هه‌ركه‌س به‌عیلم و خزمـه‌تی مـه‌یدانییـه
ڕه‌شاد ئه‌فه‌ندی موفتی له‌گه‌ڵ دامـه‌زراندنی یـه‌كێتی نووسه‌رانی كورد له‌ساڵی 1970دا بووه ئه‌ندامێكی چالاكی ئه‌م ڕێكخراوه وێژه‌ییـه‌ی كورد و له‌ساڵی 1973شدا كرایـه ئه‌ندامـی یـاریده‌ده‌ری كۆڕی زانیـاریی كورد له بهغدا و دوای خزمـه‌تێكی زۆری ئاین و وێژه و زمانی كوردی له ته‌مـه‌نی 77ساڵیدا له ڕۆژی شـه‌‌ی ڕێكه‌وتی 12ی ئه‌یلوولی 1992دا له شاری ههولێر كۆچی دوایی كرد و به‌ڕێزێكی زۆره‌وه ته‌رمـی پیرۆزی له گۆڕستانی بنـه‌مـه‌ڵه‌كه‌یـان له "باداوه"ی ههولێر به‌خاك سپارد.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی جمعه شانزدهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 13:0 |
سيّد محمّد‌صادق حسيني قلعه‌گاهي1 پارسانياني2 متخلّص بـه «هيبت» ابن سيّد‌رضا ابن‌سيّد‌محمود ابن سيّدحسين ابن سيّد‌خليل ابن سيّد صمدي ابن سيّد‌نظامي ابن سيّدصمدي ابن سيّد علي ابن امامزاده سيّدشكرالله شـهير بـه «كه‌وص زه‌رد»، كه مدفنش درون قريه‌ي «پارسانيان» بخش زيويه‌ي شـهرستان سقز درون استان كردستان مي‌باشد. سيّد‌عبدالصمد توداري درون كتاب نور‌الانوار كه بسال 1099 هـ . ق تأليف كرده از سيّدشكرالله نام اما درون مورد شجره‌ي ايشان مطلبي ننوشته است3. اما بر طبق شجره‌نامـه‌اي كه درون قريه‌ي پارسانيان موجود هست وتوسط اجداد سيّدشكرالله و فرزندان وي نوشته شده، سلسله نسب امامزاده سيّدشكرالله بـه امام محمّدباقر (ع) مي‌رسد4.
تاريخ حيات مرحوم سيّدشكرالله با توجه بـه تاريخي كه فرزندش سيّد‌علي درون كتاب خود، موسوم بـه «دعاي سيفي5» (978 هـ . ق) ذكر كرده با تاريخ حكومت خاندان صفوي درايران مطابقت دارد. علّت مـهاجرت و تاريخ سكونت سيّدشكرالله درون قريه‌ي پارسانيان بـه يقين معلوم نيست، اما بـه گواهي تاريخ قبل از تشكيل حكومت منسجم و منظم صفوي، درون ايران حكومت‌هاي ملوك‌الطّوايفي رواج داشته و مغولان و تيموريان درون خراسان كه موطن اصلي سادات بوده، فجايع بسيار مرتكب شده‌اند و به نظر مي‌رسد كه سيّدشكرالله و اجداد وي درون زمان استيلاي مغولان بر خراسان مجبور بـه كوج شده باشند. و اصل آنان از بيهق يا سبزوار بوده است 6.
اجداد سيّدمحمّدصادق بعد از آمدن بـه كُردستان، اهل و ساكن قريه‌ي پارسانيان بوده‌اند اما بـه دلايلي نامعلوم سيّدحسين جدّ سوم سيّدمحمّدصادق درون حوالي سال 1230 هجري قمري بـه قريه‌ي قلعه‌گاه منطقه‌ي سارال درون اطراف شـهرستان ديواندره كوچ مي‌نمايد و با ابتياع آب و ملكي محدود درون قريه‌ي مذكور رخت اقامت هميشكي مي‌افكند. وي بعد از مدتي بواسطه‌ي اينكه انساني خردمند و اهل فضل و معتمد و در ميان مردم از اعتبار و احترام خاصي برخوردار بوده، مورد توجه حاكمان كردستان قرار مي‌گيرد و تيولدار آنـها مي‌شود، و در ابتداسه دانگ‌بقيه‌ي قريه‌ي قلعه‌گاه رابه عنوان‌تيول‌ازحاكمان كردستان‌اجاره مي‌كندوپس‌ازگذشت نزديك بـه 25سال فرزندان ونوادگان وي‌سه‌دانگ قریـه مذكور و دو آبادي ديگر را خريداري مي‌كنند و از مالكان مشـهور آن منطقه مي‌شوند سيّد‌رضا7 از پسران سيّدمحمود8 در حوالي سال 1280 هجري قمري با جواهر خانم9 عباس ميرزابيگ از خوانين مشـهور منطقه‌ي سارال ازدواج ميكند كه ثمره‌ي اين ازدواج چهار پسر بـه نام‌هاي سيّدشكرالله، سيّدمحمود، سيّدمحمّدسعيد، سيّدمحمّدصادق و يك بـه اسم رابعه بوده است. از ميان پسران سيّد‌رضا فقط سيّدمحمّدصادق و سيّدمحمّدسعيد بـه تحصيل علوم وكسب فضايل مي‌پردازند و بقيه فقط بـه علوم ابتدايي اكتفا مي‌نمايند.
مرحوم سيّدمحمّدصادق درون فاصله‌ي سالهاي 1296 ـ 1294 هجري قمري، درون قريه‌ي قلعه‌گاه منطقه‌ي سارال درون اطراف شـهر ديواندره درون غرب شـهر سنندج بدنيا آمده، و طبق رسم آن روزگاران علوم ابتدايي را درون زادگاهش مي‌خواند و بعد بواسطه‌ي اين كه پدرش از مقام و موقعيت اجتماعي و اقتصادي مناسبي برخوردار بوده، درون سال 1307 هجري قمري او را بـه همراه برادر بزرگترش سيّدمحمّدسعيد رهسپار شـهر سنندج ـ كه درون آن روزگار از مراكز مـهم علم و ادب بوده ، ميكند. از سالهاي آغازين اقامت هيبت درون سنندج، كه نوجواني بيش نبوده و نيز از استادان او اطلاعي دقيق درون دست نيست، اما بر طبق دستنوشتههاي بازمانده از ايشان، وي که تا سال 1317 هـ . ق، بـه تناوب درون مدارس امامزاده پيرعمر، دارالسّلام و مسجد وزير بـه تحصيل علوم عربي پرداخته، و مدتي نـه چندان طولاني درون نزد شيخ عبدالحميد سنندجي و ملّا احمد سقزي بـه قرائت متون نظم و نثر فارسي و عربي مشغول بوده است. وي همچنين درون سنندج بـه مدت سه سال درون مدرسه‌ي شيخ‌سليم مردوخي سنندجي10به تحصيل علوم و فنون ادبي مي‌پرداخته و مخصوصاً درون نزد شيخ بـه تحصيل علم عروض كه درون آن يد طولائی داشته، پرداخته و رسالات متعددي را درون اين علم درون نزد وي خوانده است. علاوه بر اين، وي قصايد عربي، ملمّعات و مثلثّات سعدي و معلّقات سبعه و لاميه العجم طغرايي را نزد شيخ قرائت كرده است.
وي درون اطراف سنندج، درون روستاي «كوچكه‌چه‌رمگ» (سنگ‌سفيد)، و قريه‌ي «كس‌نزان» درون اطراف شـهر ديواندره نزد ملّاعبدالعزيز رخزادي11 علوم منطق و كلام و فلسفه و حلّ معما را فرا گرفته، و در اواخر سال 1323 هجري قمري رخت سفر مي‌بندد و عازم شـهر بانـه مي‌شود و به مدت نزديك بـه سه سال درون مدارس «يونس‌خان» و «محمّد‌خان»12 در نزد حاج شيخ يحيي كاژاوي13 كه از مدرسان مشـهور آن سامان بوده بـه تحصيل علوم فقه و فرائض مي‌پردازد. و در اواخر سال 1325 هـ . ق، عازم شـهر ساوجبلاغ، «مـهاباد» فعلي درون استان آذربايجان غربي مي‌شود و در «مسجد سرخ14 در نزد مولانا ملّاعبدالرحمان15 به تحصيل علوم نجوم و هيات و اسطرلاب و تقويم مي‌پردازد.
اقامت وي درون مـهاباد نزديك بـه دو سال طول مي‌كشد و بعد از اين مدت بار ديگر بـه اطراف سنندج بر مي‌گردد و پس از مدتي عازم كردستان عراق و از آنجا بـه شـهر «نـهري» درون كردستان تركيه مي‌رود و به تحصيل علوم غريبه مي‌پردازد. وي سرانجام بـه كردستان عراق برمي‌گردد و در مناطق شـهرزور، و هلبجه بـه تحصيل پرداخته و عاقبه‌الامر بـه قريه‌ي «بياره» مي‌رود و در مدرسه‌ي خانقاه شيخ عمر ضياءالدّين وارد حلقه‌ي درس شاگردان مولانا ملّا عبداقادر كاني‌كبودي16، مدرّس مشـهور خانقاه شيخ مي‌شود و در نـهايت درون سال 1332 هـ . ق، اجازه افتا و تدريس را از دست ملّاعبدالقادر دريافت مي‌دارد. لازم بـه يادآوري هست كه هيبت، سفرهاي زيادي بـه شـهر ايروان درون جمـهوري ارمنستان داشته و علاقه و دلبستگي وي بـه اين شـهر درون اشعارش بخوبي هويداست. اما براي نگارنده بـه وضوح روشن نشد كه آيا درون آنجا بـه تحصيل پرداخته يا نـه؟ اما ظن قريب بـه يقين نگارنده براين هست كه رفت و آمد وي بـه ايروان، براي خريد كتاب و ديگر ملزومات بوده همچنان‌كه دستنوشتههاي بازمانده از هيبت اين مطلب را تأييد ميكند. ما متن اجازه‌نامـه‌ي هيبت را كه درون نوع خود كم‌نظير و متضمن فوائدي نيز هست درون بخش اسناد و مدارك نقل كرده‌ايم، که تا مشخص شود كه روحانيون كُرد درون چه سطحي از دانش دين قرار داشته‌اند.
علّت اشتهار بـه «هيبت»
همانطور كه درون سطور گذشته ذكر شد. سيّدمحمّدصادق درون سنندج اقامتي طولاني داشته است، وي علاوه بر اينكه داراي ذهني خلاق و هوش سرشاري بوده، از نظر هيكل و وضع جسماني نيز آدمي خوش‌اندام و تنومند بوده است، وي درون سالهاي پاياني اقامت درون سنندج با يكي از پهلوانان سنندجي كشتي «زؤران17» مي‌گيرد وي را بر زمين مي‌زند و اين ماجرا باعث مي‌شود که تا به سيّدمحمّدصادق هيبت مشـهور شود، چون اين عنوان از سال 1323 هـ . ق درون يادداشتهاي ايشان بچشم مي‌‌خورد، ماجرا بايد مربوط بـه سالهاي 1320 ـ 1323 هـ . ق بوده باشد. عنوان شاعري سيّدمحمّدصادق، «هيبت» است. اما درون اشعارش گاهي، «صادق» نيز تخلّص كرده است.
زندگي بعد از اتمام تحصيلات
هيبت، بعد از دريافت اجازه‌ي افتا و تدريس از محضر ملّاعبدالقادر كاني‌كبودي و بازگشت بـه ايران، درون مسير رجوع بـه زادگاهش مدتي درون شـهرستان «ديواندره» كه درون آن روزگار قريه‌اي بيش نبوده توقف ميكند. درون اين مدت كوتاه وي بـه تدريس و افاده و استفاده مي‌پردازد. بعد از رجوع بـه زادگاهش (قريه قلعه‌گاه) علي‌الظّاهر که تا سال 1336 هـ . ق (فوت مادرش) درون آنجا ساكن بوده ولي از اين تاريخ بـه بعد بـه علت فوت بستگان نزديك (پدر، مادر، برادر) املّاك پدري را بـه مردم اجاره مي‌دهد18 و خود بـه اتفاق خانواده بـه روستاهاي اطراف قلعه‌گاه كوچ ميكند و مدتي نـه‌چندان طولاني درون روستاهاي كس‌نزان19 و دره‌سفته20 به تدريس و انجام امور محوله‌ي مذهبي مي‌پردازد. درون اواسط سال 1343 هـ . ق. بنابه دعوت مسعود‌السّلطنـه كردستاني كه از مالكان بزرگ و منسوبين خاندان حكومتي كردستان بوده بـه عنوان معلّم دروس فارسي و عربي پسرانش بـه قريه‌ي كرفتو21، كه مركزاملّاك ايشان بوده دعوت مي‌شود. سيّد محمّد‌صادق كه ابتدا با عنوان معلّم مكتب و مدرسه بـه كرفتو مي‌رود بعد از مدتي ملّا و مدرّس رسمي آنجا مي‌شود.
در آن موقع كه هيبت ملّاي جواني بوده و به عنوان معلم ساكن كرفتو مي‌گردد، يكي از عالمان مشـهور منطقه‌ي سقز بـه نام ملّا محمّدمشـهور بـه «ملّاي بزرگ» مدرس و ملّاي آنجا بوده است. درون مورد چگونگي ملّا و مدرس شدن هيبت درون كرفتو مرحوم حاج‌ملّا سيّد بهاءالدين غفاري22 كه برادرزاده‌ي هيبت و از علماي مشـهور اطراف سقز بوده و قسمت اعظم‌تحصيلاتشان درون نزد هيبت بوده نقل كرده هست كه : من طلبه‌ا‌ي نوجوان بودم و در مسجد كرفتو درون خدمت مرحوم عمويم دروس عربي و فارسي را مي‌خواندم طلبه‌هاي مرحوم ملّا محمّد «ملّاي بزرگ» كه غالباً درون شرف فارغ‌التحصيلي و گرفتن اجازه بودند با نخوت و بي‌اعتنايي با ما (مرحوم عمويم و من) بر خورد مي‌كردند و مرحوم عمويم را كه معمولاً عمامـه‌ي سبز‌رنگ بر سر مي‌گذاشت بـه عنوان يك ميرزا و معلّم مكتب نگاه مي‌كردند، که تا اينكه بر اثر حس كنجكاوي بـه ما كه درون گوشـه‌ي مسجد مشغول درس بوديم نزديك مي‌شدند و بيشتر بـه اين منظور كه ببينند آيا اين سيّد عربي هم بلد هست و چه مي‌گويد؟ بـه تدريس مرحوم عمويم گوش مي‌دادند، رفته رفته علاقمند استماع تدريس ايشان شدند که تا بالأخره وقتي فهميدند كه اين سيّد از دانش بالايي برخوردار هست است رسماً بـه سماع درس وي مي‌نشستند و در نـهايت وقتي بـه عمق و عظمت دانش و تبّحر ايشان درون همـه‌ي علوم مخصوصاً درون فقه و ادبيات فارسي و عربي پي بردند رسماً از ايشان درخواست تعليم و تدريس نمودند و مشكلات خويش را نزد ايشان رفع مي‌كردند، مرحوم حاج ملّاسيّد‌بهاءالدين مي‌گفت: يك روز مرحوم ملّاي بزرگ درس فقه مبحث «فاره» از كتاب فتح‌المعين23 را تدريس مي‌كرد. گويا خوب ازعهده‌ي تشريح آن بر نمي‌آمد و در تقرير مسأله هم خسته شده بود و طلبه‌‌ها قانع نمي‌شدند که تا اينكه ملّاي بزرگ خطاب بـه مرحوم عمويم گفتند: جناب سيّد تو چه نظري داري؟ مرحوم عمويم هم با كمال احترام، في‌البداهه و بدون مراجعه بـه كتاب مسأله را بـه طور مستوفي و روشن توضيح داد و رفع اشكال كرد، مرحوم ملّاي بزرگ كه مؤمني منصف بود گفت: سيّد خدا جزاي خيرت دهد. بـه خدا من بارها و بارها اين مسأله و اين كتاب را تدريس كرده‌ام ولي عمق مسأله و حقيقت آنرا مثل الآن نفهميده‌ام. ولله! با بودن شما درون اين‌جا، من زيادي هستم و پس از مدتي از كرفتو كوچ كردند و مرحوم عمويم سيّد محمّد‌صادق را ملّا و مدرّس آنجا نمودند و رسماً بـه عنوان مدرّس كرفتو مشـهور شد. اقامت هيبت، درون كرفتو نزديك بـه ده سال طول مي‌كشد و اين ده سال پربارترين دوران عمر هيبت از نظر تحقيق و تدريس و تأليف بوده است، درون اين زمان مدرسه‌ي كرفتو رونقي بيش از پيش مي‌گيرد و طلبه‌هاي فراواني از جاي‌جاي كردستان براي تحصيل روي بدان‌جا مي‌نـهند.
نووسەر:مامۆستا سەباح حسەینی-سەقز
1. منسوب بـه قريه‌ي قلعه‌گاه، زادگاه سيّدمحمّدصادق درون منطقه‌ي سارال.
2. منسوب بـه روستاي پارسانيان درون 45 كيلومتري شرق شـهرستان سقز كه اجداد هيبت اصالتاً ساكن و اهل آنجا بوده‌اند.
3. توداري، سيّد عبدالصّمد، «نور‌الانوار»، 1ج. حسيني نسب، چاپ اول، سنندج، 1361، ص 111.
4. سيّد شكرالله ابن سيّد شاه‌كرم ابن سيّد شاه‌حسين ابن سيّد ابوالقاسم، ابن سيّد فتح‌الله ابن سيّد نعمت‌الله ابن سيّد برهان ابن سيّد حسين ابن سيّد علي ابن سيّد داود ابن سيّد محمّدابن سيّد علي ابن سيّد سليمان ابن سيّد احمد ابن سيّد محمود ابن سيّد داود ابن سيّد ابراهيم ابن سيّد خليل ابن سيّد ابراهيم السّمين ابن سيّد تاج‌الدّين محمّدابن سيّد عز‌الدّين ابن سيّد عبدالرّحيم ابن سيّد قاسم ابن سيّد ابراهيم ابن سيّد يحيي ابن سيّد ابراهيم ابن سيّد محمود ابن امام محمّدباقر، اين شجره‌نامـه بـه دو زبان فارسي و عربي نوشته شده قسمت ابتدايي آن درون مورد تاريخ اجداد پيغمبر و فرزندان ايشان و اهل بيت وي صحبت ميكند و قسمت دوّم آن درون مورد ماجراهاي سادات درون هنگام روبرو شدن با يكي از طوايف كُرد، درون زمان حجّاج ابن يوسف بحث ميكند. آنچه مسلّم هست اين شجره بعد از مـهاجرت سادات بـه ايران از روي نسخه‌ي اصلي آن نوشته شده، كه اكنون اطلاعي از آن درون دست نيست.
5. اين كتاب بـه سبك صحيفه‌ي سجاديه است.
6. فاروقي، عمر، «تذكره سادات و صلحا»، 1 ج. مؤلف، چاپ اوّل، سقز، 1377، صص 24، 26.
7. متوفي 1324 هـ . ق.
8. سيّد محمود صاحب سه پسر بوده است.
9. متوفي 1336 هـ . ق.
10. شيخ محمّدسليم متخلص بـه «سالم» فرزند شيخ‌احمد ابن شيخ عبدالكريم ابن شيخ عبدالغفّار بـه سال 1274 هـ . ق درون قريه‌ي «تخته» از روستاهاي اطراف سنندج متولد شده است، وي بعد از اتمام تحصيلات درون سلك مريدان شيخ عمر ضياءالدّين (متوفي 1318 هـ . ق) درآمده و پس از كسب اجازه‌ي ارشاد بـه سنندج برگشته و بقيه‌ي عمر را بـه تدريس علوم و تعليم طريقت مشغول بوده، و سرانجام درون سن 63 سالگي درون سال 1337 هـ . ق وفات يافته است. وي داراي طبعي روان و ذوقي سليم بوده و اشعار فراواني بـه عربي و فارسي و كردي سروده هست كه بيشتر جنبه‌ي عرفاني دارد. و بر بسياري از كتب ادبي نيز حواشي و تعليقاتي نوشته هست (روحاني، بابامردوخ، «تاريخ مشاهير كرد»، 2 ج. سروش. چاپ دوّم، تهران 1364، ج 2، ص 145، و محمّد، عبدالكريم، «علمائنا في خدمـه‌العلم و الدين»، ج 2. عني‌بنشره، محمّد علي القره‌داغي، دار‌الحريه، چاپ اوّل بغداد، 1403، ص 223 ـ 225).
11. ملّا عبدالعزيز رخزادي از اساتيد بزرگ كلام و فلسفه و منطق كه تحصيلات خود را درون كردستان عراق و در نزد ملّاعبدالقادر كاني‌كبودي بـه پايان هست (1316 هـ . ق) وي بر «برهان گلنبوي» تعليقاتي دارد، كه نسخه‌ي آن نزد نگارنده موجود مي‌باشد.
12. يونس خان پدر محمّد‌خان حاكم شـهر بانـه بوده است.
13. حاج شيخ يحيي كاژاوي، فرزند سيّد‌عبدالله از اهالي قريه‌ي «كاژاو» درون كردستان عراق بوده، كه بعد از اتمام تحصيلات بـه همراه برادرش شيخ محمّدبه شـهر مـهاباد درون استان آذربايجان‌غربي مـهاجرت ميكند، وي بعد از مدتي درون مسير بازگشت بـه زادگاهش درون عراق درون شـهر بانـه مورد استقبال يونس‌خان حاكم آنجا قرار مي‌گيرد و به درخواست حاكم درون آنجا بـه تدريس و تعليم مي‌پردازد. وي درون سال 1335 هـ . ق، هنگام رجعت بـه عراق درون راه فوت ميكند. (همان صص 627 و 628).
14. از مساجد قديمي شـهر مـهاباد.
15. تلميذ ملّاعلي قزلجي (متوفي 1295 هـ . ق) از نوابغ كُرد. (افخمي، ابراهيم، «تاريخ فرهنگ و ادب موكريان» ج 1. محمّدي، چاپ اوّل، سقز 1370 ص 248).
16. عالم جليل ملّا عبدالقادر فرزند ملّاعبدالرحمان ابن ملّايوسف درون سال 1280 هـ . ق (برخي 1272 هـ . ق را ذكر كرده‌اند) درون روستاي «كاني‌كبود» درون ناحيه‌ي بازيان عراق تولد يافته است، وي بعد از اتمام تحصيلات مدتي درون قريه‌ي «سنگ‌سفيد» از توابع سنندج بـه تدريس و تعليم پرداخته و پس از اين مدت از طرف شيخ عمرضياءالدين بـه قريه‌ي بيارده دعوت مي شود و تا آخر عمر درون آنجا مي‌ماند و در نـهايت درون سال 1338 هـ . ق بـه ديار ديگر مي شتابد. (تاريخ مشاهير كرد، ج 2، ص 149 علماونا في خدمة العلم و الدين صص 307 و 308).
17. نوعي كشتي كه درون مناطق كُردنشين مرسوم است.
18. بيشتر اين املّاك بعد از فوت هيبت غصب مي‌شود.
19. درون اطراف شـهرستان ديواندره.
20. از توابع شـهرستان ديواندره.
21. از توابع شـهرستان ديواندره كه بواسطه‌ي غار باستانيش شـهره‌ي عالم است.
22. متولد 1325 هـ . ق متوفي 1372 هـ . ش.
23. فتح‌المعين بشرح قرةالعين تصنيف علامـه شيخ زين‌الدين ابن عبدالعزيز المليباري.
سەرچاوە:کۆڕی فه‌رهه‌نگی ئه‌ده‌بی مـه‌وله‌وی کوردی سەقز
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی پنجشنبه پانزدهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 9:13 |
موسته‌فا بارزانی یـه‌کێک بوو له سه‌رکرده نـه‌ته‌وه‌ییـه هه‌ره ناسراوه‌کانی کوردو ، سه‌رۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو ، کاتێ کۆچی دوایی کرد له 1/3/1979 له نـه‌خۆشخانـه‌ی جۆرج تاون له واشنتۆن دی سی .
ملیۆنـه‌ها کوردو غه‌یره کورد به گریـان و ڕۆڕۆ خوداحافیزییـان له ته‌رمـی پیرۆزی کرد ، یـادگارییـه‌کانی له دڵی هه‌موو کوردێک ده‌مێنێته‌وه ئه‌وانـه‌ی که پشتگیریی له‌و ئامانجانـه ده‌که‌ن که بارزانی نـه‌مر به درێژی ژیـانی خۆی بۆی تێده‌کۆشین ، بارزانی هه‌تا هه‌تایـه وه‌ک که‌سایـه‌تییـه‌کی به‌رز و ناودار له مێژووی کورددا ده‌مێنێته‌وه ، ئه‌و ههر وه‌ک سه‌رچاوه‌ی ئیلهام و نموونـه‌ی که‌ڵه پیـاوێک ده‌مێنێته‌وه بۆ گه‌نجی ئه‌مڕۆی کورد که پشت قایمن به گیـان و کۆڵنـه‌دان و نـه‌رمـی ئه‌و ئه‌فسانـه‌یـه که هیچ کاتێک له په‌یوه‌ست بوونی خۆی به تێکۆشانی کورد بۆ وه‌ده‌ست هێنانی ئاشتی و ئازادی و دیموکراتی درێغی نـه‌کردووه‌و نـه‌هه‌ژاوه · له ڕێکه‌وتی 14/03/1903 له گوندی بارزان هاتۆته دنیـاوه.
· له ساڵی 1906 له ته‌مـه‌نی سێ ساڵیدا ، له به‌ندیخانـه‌ی موصڵ له‌گه‌ڵ دایکیدا زیندانی کراوه .
له نێوان ساڵی 1917-1919 شێخ ئهحمـهد بارزانیی برا گه‌وره‌ی له‌گه‌ڵ شێخ عبدالرحمن شـه‌رناخی دا ، بۆ کاروباری شؤڕش ده‌ینێرێته کوردستانی تورکیـا و ، له‌وێ له ( موش ) چاوی به شێخ عبدالقاهری نـه‌هری و شێخ سه‌عیدی پیران ده‌که‌وێ .
· له ساڵی 1919 به‌فه‌رمانی شێخ ئهحمـهد به سه‌رۆکایـه‌تی هێزێکه‌وه ده‌چێته هاواری شؤڕشی شێخ مـه‌حموودی نـه‌مر ، به‌شێک له هێزه‌که له دۆڵی ( بیـاو ) وه به‌شـه‌که‌ی دیکه‌ی له ناوچه‌ی ( باڵه‌که ) وه ده‌ڕۆن . له‌ڕێگا تووشی شـه‌ڕ و شۆڕی عه‌شیره‌ته دۆسته‌کانی ئینگلیز ده‌بێ و چهندین شـه‌هید ده‌ده‌ن ، که تا به‌رایی هێزه‌کانی ده‌گاته ناوچه‌ی سلێمانی ، شۆڕش کۆتایی دێت و شێخ مـه‌حموود خۆیشی به دیل ده‌گیرێت .
· له نێوان ساڵی 1920-1921 دا له‌گه‌ڵ هێزێکدا ده‌چێته هاواری ( ئه‌ندارێک ) پاشای ئه‌رمـه‌نیـه‌کان له تورکیـا و پاشاو چهندین ئه‌رمـه‌نیش له کوشتاره‌که‌ی ئه‌رمـه‌نیـه‌کانی تورکیـا ڕزگار ده‌که‌ن و ئه‌ندارێک پاشاو خێزانـه‌که‌شی ده‌گه‌یـه‌ننـه سوریـاو خۆشیـان که تا ده‌گه‌نـه‌وه زاخۆ ( 14 ) شـه‌هید ده‌ده‌ن .
· 09/12/1931 له ڕاپه‌ڕینی یـه‌که‌مـی بارزان دا ، له شـه‌ڕی ( به‌رقی به‌گ ) دا ، به هه‌شتا بارزانیـه‌وه سوپای ده‌وڵه‌تی شکاند و زیـانی ( 126 ) کوژراوی به دوژمن گه‌یـاند به‌رامبه‌ر به پێنج شـه‌هید .
· 22/06/1933 دا که حکومـه‌تی تورکیـا شێخ ئهحمـهد بارزانی دهگیرێ و ته‌سلیم به حکومـه‌تی عێراقی ده‌کاته‌وه ، مسته‌فا بارزانی نـه‌مر به‌خۆی و خێزانـه بارزانییـه‌کانـه‌وه ، به یـارمـه‌تی برا کورده‌کانی تورکیـا خۆی ده‌رباز ده‌کاو ده‌گه‌ڕێته‌وه ناوچه‌ی بارزان ، حکومـه‌تی عێراقیش ناچار ده‌کا له کۆتایی ئابی 1933 دا شێخ ئه‌حمـه‌دی بارزانی یش ئازاد بکات و بیگێڕێته‌وه بارزان .
· له ناوه‌ڕاستی ساڵی 1936 دا ، که بۆ ووتوێژ ده‌چێته موصڵ له‌وێ ده‌ست به‌سه‌ر ده‌کرێ و له‌لای موته‌سه‌ریفی ئه‌وسای موصڵ ده‌مان خوارد ده‌کرێ ، به موعجیزه له مـه‌رگ ڕزگاری ده‌بێ پاش دوو هه‌فته‌ی بێهۆشی ، ههر له کۆتایی ئه‌و ساڵه‌دا خۆی و شێخ ه‌حمـه‌دی برا گه‌وره‌ی و هه‌موو خێزانـه بارزانیـه‌کان ده‌گوێزرێنـه‌وه بۆ بهغدا و شاره‌کانی دیکه‌و له‌وێ ده‌ست به‌سه‌ر ده‌کرێن .
· 12/07/1943 بارزانی نـه‌مر پاش چه‌ندی ساڵ ده‌ربه‌ده‌ری و ده‌ست به‌سه‌ری ، به یـارمـه‌تی حیزبی هیوا و چه‌ند که‌سانێکی نیشتمان په‌روه‌ر له سلێمانی ده‌رباز ده‌بێ و ده‌گاته ( شنۆ ) ی کوردستانی ئێران . هه‌ردوو حکومـه‌تی عێراق و ئێران ، هه‌ریـه‌که‌یـان ( 50.000 ) هه‌زار دینار پاداشت بۆ سه‌ری بارزانی نـه‌مر ته‌رخان ده‌که‌ن ، به‌ڵام بارزانی له 28/07/1943 ده‌گه‌ڕێته‌وه ناوچه‌ی بارزان و له ماوه‌ی دوو مانگ دا پتر له دوو هه‌زار پێشمـه‌رگه‌ی لێ کۆده‌بێته‌وه و شۆڕشی 1943-1945 بارزان ده‌ستی پێکرد.
· 02/10/1943 شـه‌ڕی به‌ناوبانگی ( شانـه‌ده‌ر ) .
· 12/10/1943 شـه‌ڕی به‌ناوبانگی ( خێرۆزۆک ) .
· 06/11/1943 شـه‌ڕی به‌ناوبانگی ( گۆڕه‌توو ) .
· 10/11/1943 شـه‌ڕی به‌ناوبانگی (مـه‌زنـه ) .
· 29/11/1943 ده‌ستپێی ووتووێژ له‌گه‌ڵ حکومـه‌ت .
· 15/01/ 1945 لیژنـه‌ی ( ئازادی ) پێکدێنی .
· 25/08/1945 شـه‌ڕ ده‌ست پێ ده‌کاته‌وه .
· 05/09/1945 شـه‌ڕی به‌ناوبانگی ( مـه‌یدان مۆریک ) له‌م شـه‌ڕه‌دا به‌رامبه‌ر به پێنج شـه‌هید ، ده‌وڵه‌ت ( 80 ) دیل و (480) کوژراو به‌جێ ده‌هێڵێت .
· 11/10/1945 کشانـه‌وه بۆ کوردستانی ئێران .
· 29/04/1946 شـه‌ڕی به‌ناوبانگی ( قاراوا ) له ناوچه‌ی سه‌قز و به‌رگری له کۆماری کوردستان ، له‌م شـه‌ڕه‌دا (80) سه‌رباز و ئه‌فسه‌ری سوپای ئێرانی کوژران و (120) یشیـان لێ به‌دیل گیرا به‌بێ ئه‌وه‌ی هێزه‌کانی بارزانی هیچ زیـانێکیـان لێ بکه‌وێت .
· 15/05/1946 شـه‌ڕی گه‌وره‌ی ( مل قه‌ره‌نی ) یـا ( مامـه شاه ) .
· 16/08/1946 پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراقی دامـه‌زراند .
· هه‌فته‌ی یـه‌که‌مـی 03/1947 شـه‌ڕی ( نـه‌لۆس ) .
· 13/03/1947 شـه‌ڕی به‌ره‌ی ( شنۆ و نـه‌غه‌ده ) .
· 24/03/1947 شـه‌ڕی ( قارنـه ) له ناوچه‌ی خانـه.
· 25/03/1947 شـه‌ڕی _ هه‌ڤرس- هه‌له‌ج ) ناوچه‌ی مـه‌رگه‌وه‌ڕ .
· 03/04/1947 شـه‌ڕی نێرگێ ( به‌ری زهر ) . بارزانی نـه‌مر خۆی به سووکی بریندار بوو .
· 19/04/1947 دێته‌وه ناو خاکی عێراق .
· 25/05/1947 ده‌گاته گوندی ( با ) له کوردستانی تورکیـا .
· 27/05/1947 ده‌گاته گوندی ( جێرمێ ) له کوردستانی ێران .
· 09-11/06/1947 شـه‌ڕی چیـای ( سوسز ) و ده‌شتی ( ماکۆ ) ، ئه‌م شـه‌ڕه سێ شـه‌وو سێ ڕۆژ به‌رده‌وام بوو به‌بێ وه‌ستان سوپای ئێران تۆپ و فڕۆکه و تانکیـان تێدا به‌کار هێنا ، سوپای ئێران ده‌مێک پێشتر خۆیـان بۆ ئاماده کردبوو ، به‌ڵام بارزانییـه‌کان شکاندیـانن و جگه له سه‌دان کوژراو ( 271 ) که‌سیشیـان به‌دیل گرتن .
· له ڕۆژی 18/06/1947 دا ، بارزانی نـه‌مر دوا که‌سی هێزه‌که‌ی بوو له ئاوی ( ئاراس ) په‌ڕیـه‌وه چووه نێو خاکی سۆڤێته‌وه .
· 29/09/1947 بارزانی نـه‌مر له شاری ( نـه‌خچه‌وان ) ی که‌ناری ه‌رمـینیـاوه گوێزرایـه‌وه بۆ شاری ( ماکۆ ) ی پایته‌ختی کۆماری ئازه‌رباینجان .
· 19/01/1948 له کۆنفرانسێکی گشتیدا که هه‌موو کورده ئاواره‌کانی کوردستانی عێراق و ئێران ئاماده‌ی ببون ، سه‌رکردایـه‌تی سیـاسی هاوبه‌ش بۆ بزوتنـه‌وه‌ی کوردایـه‌تی هڵبژێردراو بارزانی به سه‌رۆکی ه‌و سه‌رکردایـه‌تییـه هه‌ڵبژێردرا .
· 29/08/1948 خۆی و هه‌ڤاڵانی له ( باکۆ ) وه ده‌گوێزرێنـه‌وه بۆ شاری ( تاشقه‌ندی ) پایته‌ختی کۆماری ئۆزبه‌گستان .
· 13/03/1949 بارزانی نـه‌مر له هه‌ڤاڵانی داده‌بڕن و خۆی و ته‌نـها دوو هه‌ڤاڵی ده‌به‌ن بۆ شاری ( چه‌مبای ) له‌سه‌ر ده‌ریـاچه‌ی ۆرال و له‌وێ ده‌سبه‌سه‌ر ده‌کرێ .
· 01/10/1951 ده‌گه‌ڕێته‌ه‌وه تاشقه‌ند .
· له مانگی ایـاری 1953 ( ستالین ) ده‌مرێ و ( خرۆشۆف ) دێته سه‌رکار ، بارزانیی ده‌گوێزرێته‌وه ( مۆسکۆ ) و چه‌ند جارێکیش چاوی به ( خرۆشۆف ) ده‌که‌وێ .
· 06/10/1958 پاش شۆڕشی ته‌مووز و ، پتر له دوانزه ساڵ ده‌ربه‌ده‌ری گه‌یشته‌وه بهغدا .
· له سه‌ره‌تای 1960 به‌یـه‌کجاری گه‌ڕایـه‌وه بارزان .
· 11/09/1961 شۆڕشی مـه‌زنی ئه‌یلوول ده‌ستی پێ کرد .
· 11/03/1970 دا ئۆتۆنۆمـی بۆ کوردستانی عێراق به‌ده‌ست هێنا .
· 29/09/1971 ناحه‌زانی کورد و کوردستان پیلانێکی مکۆم و نـه‌خشـه بۆ کێشراوی وردیـان بۆ نایـه‌وه ، به موعجیزه لێ ی ڕزگار بوو .
· له ئاداری 1974 ده‌ستی دایـه‌وه شـه‌ڕی به‌رگری .
· له ئاداری 1975 له ئه‌نجامـی ڕێکه‌وتنـه ناوزڕاوه‌که‌ی جه‌زایر و ئه‌و پیلانـه نێوده‌وڵه‌تییـه‌ی که دژ به شؤڕشی ئه‌یلوولی مـه‌زن کرا ، به خۆی و سه‌دان هه‌زار کوردی عێراقه‌وه چووه‌وه کوردستانی ئێران .
· 01/03/1979 له ووڵاته یـه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا به نـه‌خۆشی شێرپه‌نجه کۆچی دوایی کرد .
· 05/03/1979 له‌سه‌ر وه‌سیـه‌تی خۆی له کوردستانی ئێران له شاری ( شنۆ ) له‌سه‌ر سنووری کوردستانی عێراق و کوردستانی تورکیـا ئه‌سپه‌رده‌ی خاکی پیرۆزی کوردستان کرا .
· 06/10/1993 هێنانـه‌وه‌ی ته‌رمـی نـه‌مران بارزانی نـه‌مر و ئیدریسی هه‌مـیشـه زیندوو له ڕێوڕه‌سمێکی شکۆدار بۆ کوردستانی عێراق ، که له پێنجوێنـه‌وه که تا سلێمانی و ههولێر و ناو په‌رله‌مانی کوردستان و تا به‌خاک سپارنیـان له بارزان ، به سه‌دان هه‌زار که‌س له هه‌موو چین و توێژ و که‌رتی کۆمـه‌ڵایـه‌تی و پیـاوانی ئایینی و که‌سایـه‌تی کورد تورکمان و ئاشووری و عه‌ره‌ب له پێشوازیدا بوون
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی چهارشنبه چهاردهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 13:44 |
منطقه ی زیبای سقز، این نقطه ی آراسته و کوهستانی کـه قسمتی از کردستان سربلند و بخشی از ایران اسلامـی است، جایگاه شاعران و نویسندگانی بزرگ بوده هست که که تا ابد نام آنان از اتریخ و عرفان ایران و جهان پاک نخواهد شد و همچون ستاره ی پر فروغی درون آسمان ادب مـی درخشند. بزرگ مردانی کـه علاوه بر آشنایی بـه زبان و فرهنگ و ادبیـات سرزمـین مادریشان و سرودن اشعار کردی، بـه زبان های دیگری چون فارسی، عربی، ترکی و ... شعر سروده اند و در این راستا تسلط و مـهارت خود را بـه ثبوت رسانیده اند.
یکی از این ستارگان قدر اول آسمان ادب و عرفان و هنر کـه پایـه ی نظم بلند را بر چنان فرازی نـهادند کـه دانشمندان و فضلای هم عصر وی ، لقب ، ملک الکلام را درباره ی ایشان تصدیق نمودند ، مـیرزا عبدالمجید متخلص بـه مجدی سقزی مـی باشد کـه شمـه ای از داستان زندگی پر بارش را درون این مقاله تقدیم ادب دوستان مـی نمایم که تا چه پسند افتد و چه درون نظر آید:
تولد و زندگی مجدی:
مـیرزا عبدالمجید فرزند مـیرزا عبدالکریم و متخلص بـه مجدی و ملقب بـه ملک الکلام درون سال 1268 هجری قمری درون سقز درون خانواده ای متدین و با فرهنگ ، دیده بـه جهان گشود.
مـیرزا عبدالحمـید فرزند مـیرزا عبدالمجید ملک الکلام ملقب بـه امـیر الکتاب و مشـهور بـه ملک الکلامـی درون مقدمـه ی دیوان پدرش چنین نوشته است:
« حضرت ولی النعم و خداوند گارم مجدالدین1 ملک الکلام مـیرزا عبدالمجید متخلص بـه مجدی بن عارف ربانی مـیرزا کریم قدس سره شرح نژاد و سرگذشت زندگانی خودشان را با قلم معجزنگار نگاشته اند و مجملی از آن این هست که چنانچه بهاءالدین محمد برادر کهتر نگارنده گفته اند:
ای یگانـه حضرت مجدی کـه از فیض ازل
سعد اکبر بنده باشد تخت مسعود ترا
شد زبانت ترجمان روح القدس را زین سبب
فیض روح قدس تاریخ هست مولود ترا
ولادت ایشان درون سنـه 1268 درون قصبه ی سقز از توابع ولایت اردلان مطابق با فیض روح القدس مـی باشد.»
مرحوم ملک الکلام مجدی تحصیلات خویش را درون زادگاهش نزد علماء زمان همچون مرحوم ملا ابراهیم مدرس مشـهور سقزی و مرحوم شیخ محمود فراگرفته و با تمام رسانیده هست و درون شعر و خوشنویسی بـه مرحله ی استادی رسیده و در دیوان حاکم سقز بـه کتابت و گری پرداخته است.
پس از مدتی کـه در مقر فرمانروایی مجید خان اردلان بوده ، آوازه ی دانشش درون همـه جا پیچیده و خطّ زیبایش حکام و سلاطین ایران را بـه شگفتی واداشته است.
1. « مجدالدین » گویـا نام دوم ملک الکلام بوده است.
2. «فیض روح قدس» بـه حساب ابجد مـی شود 1268ه.ق کـه تاریخ ولادت با سعادت آن جناب است.
از این رو وی را بـه سنندج دعوت نموده و کاتب و جکومتی کردستان و از جمله کاتب امـیر نظام گروسی گشته کـه ایشان نیز از بزرگان ادب و خوشنویسان دوره ی خود بودند.
مرحوم مجدی درون سال 1298ه. ق بـه منظورعزیمت بـه حجاز و زیـارت خانـه خدا ، از سقز بـه سنندج رفت ولی یکی از مردان متقی آن دیـار بـه نام حاج شیخ شکرالله سنندجی از وی خواست کـه این سفر را بـه بعد موکول سازد که تا در آینده باهم بـه زیـارت خانـه ی خدا بروند. مجدی این پیشنـهاد را پذیرفت و نزد حاج ظفر الملک کـه سمت نیـابت کردستان را داشت بـه عنوان سرگرم کار شد و در سنندج ماندگار گشت و در همان شـهر ازدواج نمود.
در سال 1305ه. ق چون نتوانسته بود با حاج شیخ شکرالله بـه سفر مکه برود ، همراه با همسر و تنـها فرزندش عبدالحمـید کـه در آن هنگام سه ساله بوده هست از راه بغداد بـه مکه رفت و به زیـارت خانـه ی خدا نائل گردید. درباره ی این سفر خود چنین گفته است:
بر این عزیمتم اکنون کز این دیـار بروم
به ملک دیگر با جمله بستگان و عیـال
هر آنچه قرعه زدم از به منظور هجرت خویش
مرا بجز سفر مکه برنیـامد فسال
به راه کعبه اگر پای من بفرساید
همـی بـه پهلو غلطم چو قرعه رمسال
در این سفر با مفتی زهاوی ملاقات نمود کـه یکی از خاطرات شیرین این سفر وی بود. درون پایـان سفر حج مجدی بـه هنوان دارالحکومـه ی کردستان ، درون سنندج ماندگار شد.
در سال 1309 ه. ق حسن علی خان امـیرنظام گروسی ریـاست دارالانشای حکومت کردستان را بـه مجدی تفویض نمود. مدتی بعد از این انتصاب ، ناصرالدین شاه قاجار ، آثار نظم و نثر مجدی را دید و چنان شیفته ی گفتارش شد کـه وی را « ملک الکلام »1 لقب داد.
در سال 1318 نیز کـه ابوالقاسم خان ناصر الملک قراگوزلو همودانی حکمران کردستان شد، کماکان ریـاست دارالانشای کردستان را بـه ملک الکلام واگذار کرد و بدین ترتیب ملک الکلام سالها درون این سمت باقی ماند.
مرحوم مجدی دارای فرزندان زیـادی بوده کـه قصد داشته جهت فذاگیری علم و ادامـه ی تحصیل آنـها را بـه خارج از کشور بفرستد اما بـه علت وقوع جنگ جهانی اول نتوانست بـه این آرزوی خویش جامـه ی عمل بپوشاند مـیرزا عبدالحمـید درون ادامـه ی مقدمـه ی دیوان پدرش درون این مورد چنین نوشته است:
« ... درون سنـه ی 1331 بعد از سی و چهار سال سه روز کم اقامت درون سنندج بقصد اینکه فرزندان خود رابرای تحصیل علوم بـه اسلامبول و خود درون حرمـین مجاور شوند با عیـال و اطفال بـه تهران آمدند قضا را بـه سبب حدوث « طوفان آتش »2 یعنی جنگ عالمسوز دول متحده عثمانی و آلمان و اطریش و دول موتلفه انگلیس و فرانسه و روس از حرکت بازمانده و در سن شصت و شش سالگی بجمع و تدوین نظم و نثر خویش کـه افزون از شصت هزار بیت هست پرداختند...»
1.ملک الکلام یعنی شاه سخن و این بـه سبب شیوایی کلامش بوده است. از: مقاله ی ماموستا نافع مظهر
2.طوفان آتش: جنگ جهان سوز اول ، از سال 1914 آغاز و در سال 1918 پایـان یـافت.
همانطور کـه مـیرزا عبدالحمـید درون مقدمـه ی دیوان پدرش اشاره نموده، مجدی درون تهران بـه تدوین آثار نظم و نثر خویش پرداخت و تا پایـان عمر پر برکتش درون تهران اقامت نموده و به مطالعه درون علوم و فنون و تصحیح کتب دواوین شعرا و تدوین آثار دلکش فکر و قلم خویش پرداخته و عاقبت درون یـال 1342 ه. ق درون سن هفتاد و شش سالگی شمـه وجودش کـه روشن کننده ی راه پیروانش و راهنمای طریقت شیفتگان ادب و عرفا سرزمـینش بود بـه خاموشی گرایید و گفتار شیوای ملک الکلام ، اشعار زیبا و دلنشینش ، خط زیبا و ذوق هنری بی نظیرش ، عشق و علاقه ی وافر بـه سرزمـین و علو مقام اخلاقی و عرفانی درون آثارش ، به منظور همـیشـه درون قلبهای رهروانش ماندگار گردید.
مـیرزا عبدالحمـید مـیرالکتاب درون سال 1337ه . ق دیوان پدرش را درون 59 صفحه و یک ضمـیمـه ی دو برگی درون پایـان دیوان مجدی درون مورد توصیف کیمـیای سعادت و مناقب امام محمد غزالی1، بـه چاپ رسانید. ایشان هرچند درون مقدمـه ی دیوان وعده ی چاپ آثار دیگر پدرش را داده بود، ولی پیچکدام بـه طبع نرسید.
دیوان شعر ملک الکلام نایـاب بوده و نسخه ای از آن درون کتابخانـه ی ملی ایران تحت عنوان دیوان مجدالدین ملک الکلام نگهداری مـی شود کـه متاسفانـه صفحاتی از این مجموعه ناقص است.
آثار مجدی:
مرحوم ملک الکلام، شاعر، نویسنده و ادیبی بزرگ مرتبه بوده کـه نـه تنـها درون ادبیـات فارسی استاد بوده بلکه بـه زبان های عربی ، کردی ، ترکی نیز تسلط داشته و به همـه ی آنـها شعر مـی سروده است. درون اقسام شعر ازغزل ، قصیده و مثنوی و رباعی و قطعه مـهارت داشته و از بهترین گویندگان عصر خویش بـه شمار مـی رفته است. درون نثر قلمـی متین و نگارشی شیوا داشته است.
ملک الکلام درون طول زندگی پربارش آثار ذیقیمتی را تقدیم ادب دوستان سرزمـینش نمود کـه قسمتی از این آثار عبارتند از:
1.شرح زندگانی و سوانح عمر خود کـه شاکل مطالب و نکات تاریخی،ادبی،علمـی و فکاهی است.
2.دیوان مفصل نظم ، از قصاید غرای حکمت آیز ، غزلیـات شوق انگیز عاشقانـه و عارفانـه ، مثنویـات ، ترجیعات ، مراثی ، رباعیـات و ماده تاریخهای بدیع،که پاره ای از آنـها بـه طبع رسیده است.
3.سفرنامـه حجاز کـه در مورد خاطرات سفر ایشان بـه مکه هست و از مـهمترین آثار نثر وی مـی باشد کـه در هنگام مسافرت بـه حج تالیف کرده است.
4.منشات و مقالات و رسالات مختلفه درون توحید و اخلاقیـات و عرفان.
5.تحقیقات حکیمانـه وپند واندرزهای مـهم اجتماعی واخلاقی از هر نوع وهرمقوله.
6.رساله ای درون یک مقدمـه و دوازده فصل کوتاه درون مورد عشیره ی جاف و شرح جغرافیـایی و مراتع و معابر احشام جاف.
7.مقدمـه ی مجدی برنسخه ی‌مصحح منطق الطیرشیخ فریدالدین عطار نیشابوری.
8.قصیده ی 127 بیتی درون وصف کالسکه ی بخار کـه در روزنامـه تربیت شماره ی 191 آن زمان چاپ شده است.
سرودن قصیده ای درون توصیف کیمـیای سعادت و مناقب امام محمد غزالی «ره» کـه بنا بـه استناد بـه یـادداشت مرحوم مجدی درون آخر دیوان شعر او ، خواسته درون آخر دیباچه ی کتاب کیمـیای سعادت بـه طبع برساند اما بنا بـه مصلحتی درون خاتمـه ی دیوان و مختصر خودش طبع نموده هست «1337»
مرحوم مجدی علاوه بر داشتن افکار بدیع و ذوق هنری بـه کار تحقیق نیز علاقه ی وافر داشت چنانچه مقدمـه ای بر « کیمـیای سعادت» افاضه حجت الاسلام امام محمد غزالی ( ره) کـه در واقع تفسیری بر این کتاب پر مایـه ی فارسی هست سروده کـه این کار تحقیقی فیضی مـی دانسته هست و از فرزندش درخواست کـه آن را درون آخر دیباپه ی کتاب کیمـیای سعادت بـه طبع برساند اما بنا بـه مصلحتی درون آخر دیوان مجدی بـه مشاطه ی طبع آراسته شد. مجدی خود درون حاشیـه ی دیوانش بـه این موضوع اشاره فرموده و با خط زیبای خویش مرقوم فرموده است.
اینک چند بیت از این تفسیر:
فیضی کـه کیمـیای سعادت بود بنام
صد کیمـیاست هر دم از وی نثار دل
آن کیمـیا کـه ناسخ اکسیر اعظم است
بنموده چون محک بـه تمامـی عیـار دل
مصباح روح و مرگ فنا زندگی بقا
مفتاح غیب و هادی عقل و مدار دل
بعد از نبی و قول نبی درون جهان حس
حقا کـه نیست بهتر از آن حقگذار دل
بازدید از ابنیـه ی تاریخی و آثار فرهنگی ، علاقه ی و عشق مجدی را بـه وطن و فرهنگ و گذشته ی سرزمـینش بیشتر مـی نمایـاند. چنانکه درون صدد بازدید از ابنیـه ی تاریخی و فرهنگی زادگاه و سرزمـینش برآمد. از جمله این کـه غار کرفتو یـا کاخ هوخشتره1 را درون سال 1301 ه. ق بازدید نموده و رساله ای درون باب آن نوشته کـه اکنون هم موجود و سندی بذای اهل تحقیق و کاوشگران که تا بیشتر بـه هویت مـیراث فرهنگی خود پی ببرند. همچنین با نوشته ای مربوط بـه باباگرگر و آب معدنی آنجا خاطرات سفر سال 1314 ه. ق وی بدانجاست.
اشعار مجدی:
مرحوم ملک الکلام مجدی شاعری توانا و ادیبی بزرگ بوده هست که درون اقسام مـهارت داشته و به سوردن انواع شعر پرداخته و در این راستا تسلط مـهرت خویش را ثابت نموده است.
مـیرزا عبدالحمـید درون مورد آغاز شعر سرودن پدرش درون مقدمـه ی دیوان وی چنین نوشته است:
« ... ایشان از زمان مزاهقت بـه گفتن اشعار شیوا مایل بوده است. چنانکه درون یکی از قصایدش مـی فرماید»
من آن پیمبرم اندر سخنوری کـه مرا
به جای وحی فرود آمده هست سحر حلال
ز بس چو معدن و دریـا گهر بر افشاندم
شده هست دامن و جیب زمانـه مالامال
درون پرده ی فکر من ازاد هنر
هزار شاهد معنی نـهفته اند جمال
غار کرفتو درون خاک هوبه تو یـا اوباتو درون 21 کیلومتری جنوب غربی تکاب بین اقشار و خاک سقز کردستان واقع شده هست و قدمتی تاریخی دارد. از کتاب: تکاب افشار نوشته ی علی محمدی
اشعار ملک الکلام عموماً حاوی مضامـین اخلاقی ، عرفانی و اجتماعی مـی باشد. وی موضوعات اخلاقی و اجتماعی و عرفانی را با چنان روانی و سادگی و در عین حال زیبائی بیـان نموده کـه همـه ی طبقات جامعه تحت تاثیر آن قرار مـی گیرند و به قول دکتر محمد مکری: « ... صفای باطن ، لطافت طبع ، رقت معانی ، زیبائی الفاظ ، جودت دهن و احاطه ی کامل بر تمام علوم عصر همراه با خیرخواهی و نوع پرستی و علو مقام روحی و فکری و اخلاقی ، ملک الکلام را درون مـیان دانشمندان و بزرگان عصر خود بی همال ساخته بود.عشق به‌خدا،عشق و علاقه ی وافر بـه زادگاه و سرزمـینش و عشق و محبت و نوعدوستی بـه مردم درون تمامـی ابیـات و اشعارش هویدا و آشکار است. آنجا کـه عشق بـه خدا و خالق یکتا ، امـید دهنده و مونس جانش مـی شود مـی گوید:
نام تو همان ورد زبانست کـه بود
یـاد تو همان مونس جانست کـه بود
گر نا بـه ابد حاجت من برناری
بازم بـه تو امـید همانست کـه بود
و درون بازگشت بـه سوی محبوب چنین مـی سراید:
گر سوی نشیب یـا ببالا برویم
از سوی تو سوی تست هر جا برویم
بی پای بدام تو بسر آمده ایم 1
سر درون ره تو باخته بی پا برویم2
غزلیـات و رباعیـات عاشقانـه نیز درون دیوان مجدی بـه چشم مـیخورد ولی که تا حد یک تنوع شاعرانـه ، بـه این گونـه شعر پرداخته است.
مجدی سی سال از بهترین سال های عمر خود را درون زادگاهش سقز گذرانده هست و عشق و علاقه ی بسیـار او بـه زادگاهش همواره همراه و مونس وی بوده و در دوری از سقز قطعه شعری کردی سروده هست که متاسفانـه از آن فقط این بیت باقی مانده است:
جه‌رگم له‌ت له‌ته خۆزگا بمدیـایێ
چاره چه‌قیله‌ی ناری قه‌ڵایێ3
1- بـه جهان آمدن درون زمان ولادت
2- از جهان رفتن مرده کـه پای رفتن ندارد
3- ترجمـه: جگرم هست کاش دگرباره انبوه شقایق ناری قلعه را مـی دیدم. « پاره چه قیله» نوعی شقایق درون کردستان مـی باشد کـه دارای گلبرگ های بسیـار لطیف و ریزی مـی باشد. ناری قلعه ، قلعه ای قدیمـی درون مرکز شـهر سقز بوده کـه اکنون از بین رفته است.« آقای مصطفی کیوان»
از اشعار کردی مجدی تنـها یک قطعه ی مشـهور باقی مانده کـه مـهارت و استادی وی را درون این رشته بـه اثبات مـی رساند کـه چنین است:
له دوولا زوڵفی لاولاوه له سه‌روی قامـه‌ت ئاڵاوه
خه‌م و پێچی هه‌موو داوه، چ له‌م لاوه، چ له‌و لاوه
موژه‌ی وه‌ک نیشی په‌یکانـه، هه‌مـیشـه کاری پێکانـه
دڵی ههر خوێش و بێگانـه، به ئه‌م په‌یکانـه پێکاوه
له جه‌وری غه‌مزه‌کانی تۆ، که بێچاره کوژه و جادوو
چ خوێنی بوو، چ جه‌رگی بوو که نـه‌ڕژاوه و نـه پرژاوه
سه‌با بێنێ ئه‌گه‌ر بێنێ له زوڵفت دین و دڵ دێنێ
وه‌لیکن که‌ی دڵ دێنێ له بۆ عوششاقی تۆماوه
نـه یـاقووته به ره‌نگێنی له نێوی کان که ده‌ی بینی
له ره‌شکی لێوی تۆ خوێنی دڵی کانـه‌که گیرساوه
له داوی ته‌ڕڕه و په‌رچه‌م دڵی ئاشوفته ناکارم
که ئازادی له قه‌یدی غه‌م خودا له‌مداوه پێداوه
وه‌ره به‌ڵکه نـه‌جاتم ده‌ی له مـه‌وجی قوڵزمـی بێ‌په‌ی
ل مـه‌جدی غافڵی تاکه‌ی که بێ تۆ غه‌رقی گیژاوه
* کتابنامـه:
1- افشار- ایرج: نامواره ی دکتر محمود افشار، « مقاله ی آقای مصطفی کیوان» ، چاپ اول شماره ی 37 مجموعه ی انتشارات ادبی و تاریخی موقوفه ی دکتر محمود افشار یزدی – پاچخانـه بهمن، تهران، 1370ه. ش
2- خاکی – خالد: نظری بـه کردستان ودیداره با شعرای کرد، چاپ اول، انتشارات شرق، تهران 1356 ه.ش « مقاله ی سقز و ملک الکلام مجدی بـه قلم ماموستا نافع مظهر»
3- صفی زاده«بۆره کـه یی» و صدیق: پارسی گویـان کرد، چاپ اولو چاپخانـه ی حیدری، تهران، 1366 ه.ش
4- فاروقی – عمر: نظری بـه تاریخ و فرهنگ سقز کردستان، چاپ اول، انتشارات محمدی، سقز 1369 ه.ش
5- محمدی – علی: تکاب افشار، چاپ اول ، چاپخانـه ی حیدری، ناشر مولف، تهران، اردیبهشت 1369 ه.ش
6- مـیرزا عبدالحمـید ملک الکلام « امـیر الکتاب» : دیوان ملک الکلام مجدی، چاپ اول ، ناشر: مـیرزا علیخان ، مطبعه ی آقا مـیرزا علی اصغر، طهران 1337ه. ق
نووسەر:« فاطمـه حجازی »-سقز
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی سه شنبه سیزدهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 0:34 |
ملا کریم پسر اسماعیل و آمان خانم مـیباشدکه اصل و نسب پدرش بـه طایفة (بامـه ره) ومادرش بـه طایفة (جاف) مـیرسد. سال (1348ه ق 1307ش) درون روستای (سی سێر) یکی ازروستاهای منطقة سردشت چشم بـه جهان گشود. استاد فدایی با خانوادة پدریش بـه روستای (کانی ره ش) یکی از روستاهای (گه ورکایـه تی) مـهاباد کوچ مـیکنند. درون این روستا بدلیل بوجود آمدن اختلاف با صاحب زمـین مجبور بـه اسباب کشی مـیشوند. استاد فدایی درون این روستا نزد (ملا عەبدوڵڵا خندانی) قرآن را فرامـی گیرد. سپس کتابهای (جرم بخش، اسماعیل نامـه، ناگهان، عقیده و باب اول گلستان سعدی) را نزد ملا عەبدوڵڵا مـیخواند. سپس بدلیل اختلاف با یکی ازخانوادەهای روستا و برای جلوگیری از تشدید اختلاف بار دیگر مجبور بـه کوچ شدند، این بار بـه موطن اصلی خود روستای (سی سێر) برگشتند.
در روستای (سی سێر) نزد مدرس حجره (ملا سید حسین حسینی) رفته و کتاب گلستان سعدی را تمام کرد. آنگاه خواندن درس علمـی و عربی را نزد استاد آغاود.
ایشان کتابهای (تصریف زنجانی) و (عوامل) و (انموضج) را تمام کرد.
اماهنوز کتاب (انموضج) را تمام نکرده بود کـه پدر بزرگوار ایشان دار فانی را وداع فرمودند و کریم و برادرش (قادر) و مادر و تنـها ش (عایشـه) را درون این دنیـای وانفسا تنـها گذاشتند.
ولی استاد فدایی با عنایت بـه علاقة وافری کـه به فراگیری داشت، دست ازتحصیل علم برنداشت و کتابهای (اظهار) و (تصریف ملا علی) و (وضع و استعارة جامـی) را تمام کرد و آنگاه خواندن کتاب (سیوط) را شروع کرد ولی همـیشـه آرزوداشت به منظور فراگیری بیشتر از روستای (سی سێر) بـه جاهای دیگری برود. به منظور همـین منظور بـه روستای (سیوچ) یکی از روستاهای شـهرستان بانـه مـیرود و در آنجانزد (ملا ابراهیم) (سیوط) را تمام کرد. درون جریـان آتش سوزی شـهرستان بانـه و هرج ومرج روستاهای دور و بر بـه دلیل آمدن (محەمەد رشید خان) بـه بانـه، ناچار بـه بازگشت بـه روستای (سی سێر) شد و نزد (ملا عەبدولڕەحمان سی سێری) اکثر کتابهای علمـی راتمام کرد.
آنگاه بـه روستای (هند آباد) یکی از روستاهای (که ڵۆی) سردشت مـیرود ومدتی درون خدمت (ملا حسن حزینی) مانده و سپس نزد (قاضی علی) درون سردشت مـیرود و مدت 6 ماه نزد ایشان تلمـیذی مـیکند.
بار دیگر استاد فدایی به منظور افزایش علم و دانش خود روش حرکت و تجربه راسر لوحة کار خود قرار مـیدهد. این بار راه روستای (تورجان) یکی از روستای مکریـان را درون مـینوردد و نزد (ملا عەبدوڵڵا محەمەدی سوتویی)کتاب (گه له نبه وی برهان) را تمام کرد.
در همانموقع چون حجره (نمـه شیر) از روستای اطراف بانـه، تقریباً خالی شده بود، نزد مدرس حجره (ملا ئەحمەد حیدری) مـیرود و کتابهای (جمع الجوامع)
و(تشریح) و (رساله حساب و تذهیب) را نزد ایشان مـیخواند. و در همانجا اجازة (افتا) و ارشاد را گرفته و در سال (1373 ه ق 1332 ش) یعنی درون سن 25 سالگی بصورت رسمـی کارنامة افتا را از دست (ملا ئەحمەد حیدری) مـیگیرد و به موطن خودروستای (سی سێر) برگشتم و از انجا بـه روستای (نستان) کـه در همسایگی زادگاهش بود، مـیرود و مدت 5 سال درون این روستا پیشنماز و مدرس روستای (نستان) بوده است.
آنگاه به منظور آخرین بار اسباب کشی مـیکند و به روستای (کاولان علیـا) کـه درست وسط جاده سردشت مـهاباد مـیباشد، مـیرود. اسباب این بزرگوار کلاً کتابهای ایشان بودند و لاغیر این بزرگوار که تا آخر عمر خود درون این روستا ماند و مشغول تدریس، تحقیق، کارهای ادبی و... شد.
استاد فدایی بعد از یکسال تحمل رنج ناشی از سرطان ریـه، ساعت 11:30 شب پنج شنبه پنجم فروردین ماه سال 1372 شمسی، شب عید سعید فطر (رمضان) سال 1372 شمسی چشم از جهان فرو بست. مقبرة این ادیب و استاد عالی مقام درروستای (کاولان علیـا) مـیباشد.
این بزرگوار مدت 30 سال درون روستای (کاولان علیـا) ماندگار شده و در آنجاازدواج نموده هست که حاصل این ازدواج 4 پسر و 2 مـیباشد. از این عزیز آثارگرانقیمت زیـادی مانده و متأسفانـه بـه اعتراف خودش بسیـاری از آنـها درون طول زندگیش از بین رفتەاند از جمله 300 شعر کـه ایشان روی آن کار کرده و بدلایلی نابود شدەاند.
حاصل عمر ادبی استاد،موارد زیر هستند کـه هر یک درون چند سطر که تا اندازه ای معرفی مـی شوند و نمونـه ای از اشعار آورده مـی شوند:
1-لاس و خزال: یک داستان فلکولوری کردی هست در 3 دفتر و 4750 بیت شعر سروده شده است.برای آشنایی بیشترخواننده گان این داستان چند سطری را از صفحات 32تا35(خاطرات یک مترجم) اثر استاد بزرگوار جناب محەمەد قاضی عیناً نقل مـی کنیم:
یک وقت مرحوم دکتر جواد قاضی ضمن یـادی از ماجراهای جوانی و تاسف و حسرت بر آن روزگاران خوش زندگانی چنین نقل کرد:روزی کـه با مرحوم اسکارمان و راوی مشـهور و خوش آوازی بـه نام مـیرزا اسکندر درون بیشـه سبز و خرمـی درون کنار رودخانـه ی مـهاباد گرد هم نشسته بودیم و یـادداشت های مربوط بـه بیت(لاس و خه زال) را تلفیق و تدوین مـی کردیم،مـیرزا اسکندر گاه گاه تکه های زیبایی از آغاز داستان لاس و خه زال و از گفت و گوی عاشق و معشوق را با آن صدای گرم و دلنشین خود زمزمـه مـی کرد.
ان روز داستان بسته شدن نطفه لاس بر پشت شیر را کـه بی اغراق یکی از شاهکارهای حساس ادبیـات جهان هست به آهنگ (حه یران) خواند و سپس چند بیتی ازگفت و گوهای عاشقانـه بین لاس و خزال را بـه همان آهنگ ادا کرد.خوش صدایی راوی و زیبایی شعرها درون آن حال خوش فراغ بال و صفای آب و هوا و دلنشینی منظره بیشـه و رودخانـه چنان درآن غربی آشنا با روح شرقی کارگر افتاد کـه بی اختیـار از جا بر جست و شروع بـه پایکوبی و دست افشانی کرد و سوگند خورد کـه زیباتر و نغزتز از این حماسه عشقی را درون آثار هیچیک از بزرگان ادب اروپا، از دانته گرفته که تا شکسپیر و گوته و غیره ندیده است...
استاد فدایی بعد از ده سال تمام پیگیری چند و چون این داستان زیبا و ارزشمند،در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (آهنگ مشـهور ای نام تو بهترین سر آغاز)در بیش از 4750بیت بـه شعر کردی سروده اند،که درون نوع خود کم نظیر است.نیـایش سرآغاز داستان یکی از زیباترین و شیواترین نیـایشـهای شعر کردی است.نظر با اینکه درون منابع ذکر شده درون اول مقاله مقداری از آن نیـایش ها را آورده ام درون اینجا از تکرار آنـها خودداری مـیکنم.در قسمتی از شروع داستان مـی فرماید:
2ـ تاریخ زندگینامة فدایی:
سرگذشت استاد فدایی از دورة طفولیت که تا سال 1357 شمسی مـیباشد کـه در قالب 1000 بیت شعر آمده است. درون آغاز کتاب،پس از یک نیـایش دلنشین مـیگوید:
3ـ دمدم نامـه:
کـه داستان تاریخی قلعه دمدم جنگ بین امـیر خان برادوست ولشکریـان شاه عباس صفوی درون بیشتر 7000 بیت شعر سروده است. کـه توسط استادگرامـی جناب آقای سید محەمەد صمدی با مقدمـه و تصحیح این بزرگوار بـه چاپ رسیده است.
4 کلیـات فدایی: مجموعه اشعار (غزلیـات بـه ترتیب حروف الفبا درون حرف آخرتا قافیـه) تخمـیس، ، ملمح و... بـه زبانـهای فارسی و کردی. این دیوان شامل 4000 بیت شعر مـیباشد.
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی دوشنبه دوازدهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 6:34 |
وه‌سێتنامـه‌ی پێشـه‌وا قازی محه‌‌د و وەرگێڕانی بە فارسی
بسم الله الرحمن الرحیم
نـه‌ته‌وه‌ی زۆر لێ‌كراو، بێ‌به‌ش‌و چه‌وساوه‌ی كورد! برایـانی به‌ڕێز! له دوایین ساته‌كانی ژیـاندا بابه‌تگه‌لێتان وه‌ك ئامۆژگاری پێ ده‌ڵێم.
ملت مظلوم، محروم و ستمدیده کرد! برادران عزیزم! درون آخرین لحظات زندگی مطالبی را بعنوان نصیحت عرض مـیکنم.
شەهید قازی محەممەد دامەزرێنەری کۆماری مەهاباد
بۆ ره‌زامـه‌ندیی خودا ده‌ست له دوژمنیی یـه‌كتر هه‌ڵ‌گرن، یـه‌ك بگرن‌و بۆ پشتیوانی له یـه‌كتر هه‌ڵ‌سن، له به‌رابه‌ر دوژمن‌دا راوه‌ستن، خۆتان به نرخێكی كه‌م به دوژمنـه‌كان مـه‌فرۆشن. دوژمن ته‌نیـا بۆ گه‌یشتن به قازانجه‌كانی ئێوه‌ی ده‌وێ. پاش ئه‌وه ئیتر زیـاتر له تڵپه‌یـه‌ك نین.
بخاطر خدا از دشمنی یکدیگر دست بردارید، متحد شوید و به حمایت یکدیگر برخیزید. درون برابر دشمن بایستید، خود را بـه ثمن بحس بـه دشمنان نفروشید. دشمن تنـها به منظور دستیـابی بـه منافع خود شما را مـی‌خواهد. بعد از آن شما دیگر تفاله‌ای بیش نیستید.
دوژمنانی نـه‌ته‌وه‌ی كورد زۆرن، زۆردان، نامـه‌رد‌و بێ‌ویژدانن، رازی سه‌ركه‌وتنی ههر نـه‌ته‌وه‌یـه‌ك یـه‌كیـه‌تیی‌‌و پێكه‌وه بوونـه. ئازادیی نـه‌ته‌وه‌یـه‌ك پێویستی به پشتیوانیی گشت نـه‌ته‌وه‌كه‌یـه، نـه‌ته‌وه‌ی یـه‌كنـه‌گرتوو هه‌مـیشـه له ژێر ده‌سه‌ڵات‌دایـه.
دشمنان ملت کرد بسیـارند، ظالمند، بی مروت و بی‌وجدانند. رمز سربلندی هر ملتی اتحاد و با هم بودن است. آزادی یک ملت، مستلزم پشتیبانی آحاد ملت است. ملت بدون اتحاد، همواره تحت سلطه خواهد بود.
ئێوه نـه‌ته‌وه‌ی كورد شتێكتان له نـه‌ته‌وه‌كانی دیكه كه‌م نیـه. به پێچه‌وانـه‌شـه‌وه پیـاوه‌تی، غیره‌ت‌و ئازایـه‌تیی ئێوه فره زۆرتره.ئه‌و نـه‌ته‌وانـه‌ی له به‌ندی دیلی رزگاریـان بووه یـه‌كگرتوو بوون‌و ته‌واو.
شما ملت کرد چیزی از ملتهای دیگر کم ندارید، اتفاقاً مردانگی، غیرت و شجاعت شما بسی بیشتر است. ملتهایی کـه از بند اسارت رسته‌اند، متحد بوده‌اند و بس
ئێوه‌ش ده‌توانن به یـه‌كگرتوویی‌‌و هاوپێوه‌ندی زه‌نجیری دیلێتی پچڕێنن. ئێره‌یی، خه‌یـانـه‌ت‌و خۆفرۆشی وه‌لانێن. ئیتر فریوی دوژمنان مـه‌خۆن. دوژمنی نـه‌ته‌وه‌ی كورد له ههر تاقم‌و گرووپ‌و ره‌نگ‌و ره‌گه‌زێك، ههر دوژمنـه، بێ به‌زه‌یی‌و ویژدانـه.ئێوه له‌گیـان یـه‌ك به‌رده‌دا که تا به قازانجه‌كانی خۆی بگا، به به‌ڵێنیگه‌لی درۆزنانـه، ئێوه ده‌خڵه‌تێنێ.
شما نیز مـی‌توانید با اتحاد و همبستگی زنجیر اسارت را پاره کنید. حسودی، خیـانت و خودفروشی را کنار بگذارید. دیگر فریب دشمنان را نخورید. دشمن ملت کرد از هر دسته و گروه و رنگ و نژاد، باز هم دشمن است، بی‌رحم هست وجدان ندارد، شما را بجان هم مـی‌اندازد که تا به منافع خود دست یـابد، با وعده‌های دروغین، شما را مـی‌فریبد.
له ئیسماعیل ئاغای شكاك تا جه‌وهه‌رئاغای برای‌‌و حه‌مزه‌ئاغای مـه‌نگوڕ‌و چه‌ندین‌و چه‌ند قاره‌مانێكی دیكه، فریوی ئه‌م زۆرداره مـه‌لعونانـه‌یـان خوارد‌و ناپیـاوانـه شـه‌هیدكران. هه‌موویـانیـان به قورئان‌و سوێند فریودا، ئاخر ئه‌مانـه كه‌ی له قورئان‌و سوێند تێ‌ده‌گه‌ن، وه‌فا له لای ئه‌م كۆمـه‌ڵه، شمـه‌كی بازاڕه.
از اسماعیل آقا شکاک که تا جوهر آقا برادرش و همزه آقا منگور و چندین و چند قهرمان دیگر، فریب این ظالمان ملعون را خوردند و نامردانـه بـه شـهادت رسیدند. همـه آنـها را با قرآن و قسم فریب دادند آخر اینـها کی قرآن و قسم حالیشان است، وفا نزد این جماعت، کالای بازار است.
له رێگه‌ی خوداو بۆ ره‌زامـه‌ندیی ئه‌و پشتی یـه‌كتر چۆڵ مـه‌كه‌ن‌و یـه‌كگرتوو بن، دڵنیـا بن ئه‌گه‌ر دوژمن هه‌نگوێنتان پێ‌بدا، تێكه‌ڵ به‌ژه‌هره. فریوی سوێنده درۆزنـه‌كانی مـه‌خۆن. ئه‌گه‌ر هه‌زار جار سوێند بخۆن دووباره هیچ ئامانجێكیـان جیـا له له‌نێوبردنی ئێوه نیـه.
در راه خدا و بخاطر او پشت یکدیگر را خالی نکنید و متحد شوید مطمئن باشید اگر دشمن بـه شما عسل بدهد، آلوده بـه زهر است. فریب سوگندهای دروغین را نخورید. اگر هزار بار هم بـه قرآن، سوگند یـاد کنند باز هم هدفی جز نابودی شما ندارند.
له دوایین كاتژمێره‌كانی ژیـانم‌‌دا خودا به شایـه‌تی ده‌گرم كه له رێگای ئازادی‌‌و به‌خته‌وه‌ریی ئێوه‌دا گیـان‌و ماڵی خۆم به‌خت كرد‌و له هیچ هه‌وڵێك كۆتاییم نـه‌كرد. له لای ئه‌مانـه، كوردبوونی ئێوه تاوانـه، سه‌رو گیـان‌و ماڵ‌و شـه‌ره‌فی ئێوه له لایـان حه‌ڵاڵه.
در آخرین ساعات زندگی خود، خدا را شاهد مـی‌گیرم کـه در راه آزادی و بختیـاری شما جان و مال خود را فدا نمودم و از هیچ تلاشی فروگذار نکردم. نزد ایشان، کرد بودن شما جرم است، سر و جان و مال و ناموس شما نزد آنـها حلال است.
ئه‌وان چونكه له گۆڕه‌پانی شـه‌ڕدا ناتوانن له به‌رانبه‌ر ئێوه‌دا راوه‌ستن، هه‌مـیشـه هانا بۆ فێڵ‌و ته‌ڵه‌كه ده‌به‌ن. شا‌و ده‌ست‌و پێوه‌ندییـه‌كانی به جاران په‌یـامـیان نارد كه بۆ وتووێژ ئاماده‌ن‌و مـه‌یلی خوێن رشتنیـان نیـه، به‌ڵام من ده‌مزانی ئه‌وان درۆده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر خه‌یـانـه‌ت، خۆفرۆشی‌و فریوخواردوویی هێندێ له سه‌رۆك عه‌شیره‌كان نـه‌بووایـه، كۆمار هیچكات شكستی نـه‌ده‌خوارد.
آنـها چون درون مـیدان نبرد نمـی‌توانند رو درون روی شما بایستند همواره بـه حیله روی مـی‌آورند. شاه و ایـادی او بارها پیغام فرستادند کـه برای مذاکره آماده هستند و تمایل بـه خونریزی ندارند اما من مـی‌دانستم آنـها دروغ مـی‌گویند. اگر نبود خیـانت، خودفروشی و فریب‌خوردگی برخی سران عشایر، جمـهوری هرگز شکست نمـی‌خورد.
وه‌سیـه‌ت ده‌كه‌م منداڵه‌كانتان فێری زانست‌و عیلم بكه‌ن. نـه‌ته‌وه‌ی ئێمـه شتێكی له نـه‌ته‌وه‌كانی تری جیـهان كه‌م نیـه، جیـا له زانست‌و عیلم.فێری زانست بن که تا له كاروانی مرۆڤایـه‌تی دوا نـه‌كه‌ون. زانست، چه‌كی له‌نێوبردنی دوژمنانـه، دڵنیـابن ئه‌گه‌ر به دوو چه‌كی یـهكیـهتیو زانست پۆشته ببن، دوژمنان كارێكیـان بۆ ناچێته پێش.
وصیت مـیکنم فرزندانتان را دانش و علم بیـاموزید. ملت ما از دیگر ملل جهان، چیزی کم ندارد الا دانش و علم، دانش بیـاموزید که تا از کاروان بشریت عقب نمانید. دانش، سلاح نابودی دشمنان است.مطمئن باشید اگر بـه دو اسلحه اتحاد و دانش مسلح شوید، دشمنان کاری از پیش نخواهند برد.
ئێوه نابێ به مردنی من‌و براكان‌و ئامۆزاكانم ترس بچێته دڵتانـه‌وه. هێشتا قاره‌مانگه‌لێكی زۆر ده‌بێ گیـان فیدا بكه‌ن که تا داری ئازادیی كوردستان بگاته به‌رهه‌م. دڵنیـام پاش ئێمـه‌ش قاره‌مانگه‌لێكی دیكه هه‌ن كه فریوبخۆن، به‌ڵام هیوادارم مـه‌رگی ئێمـه ببێته ده‌رسی عیبره‌ت بۆ سه‌رجه‌م خه‌باتگیڕانی ئازادیی كوردستان.
شما نباید با مرگ من و برادران و پسرعموهایم ترسی بدل راه دهید. هنوز قهرمانان بسیـاری حتما جان فدا کنند که تا درخت آزادی کردستان بـه ثمر بنشیند. مطمئن هستم بعد از ما نیز هستند قهرمانان دیگری کـه فریب بخورند، اما امـیدوارم مرگ ما درس عبرتی به منظور تمامـی مبارزان رهایی کردستان شود.
وه‌سیـه‌تێكی دیكه‌م بۆدڵسۆزانی نـه‌ته‌وه‌ی كورد هه‌یـه. له خودای گه‌وره داوای ئازادیی نـه‌ته‌وه‌ی خۆتان بكه‌ن.
وصیت دیگری به منظور دلسوزان ملت کرد دارم. از خدای بزرگ، رهایی ملت خود را طلب کنید.
شایـه‌ت له خۆتان بپرسن بۆ من سه‌رنـه‌كه‌وتم؟ له وه‌ڵام‌دا ده‌بێ بڵێم به خودا سه‌ركه‌وتووی راسته‌قینـه منم. چ نێ‌تێك له‌وه سه‌رتره كه سه‌رو ماڵ‌و گیـانم له رێگای نـه‌ته‌وه‌‌و نیشتمانم‌دا به‌خت بكه‌م.
شاید از خود بپرسید من چرا پیروز نشدم؟ درون پاسخ حتما بگویم بخدا پیروز واقعی من هستم. چه نعمتی بالاتر از این کـه در راه ملت و سرزمـینم، سر و مال و جان فدا کنم.
باوه‌ڕ بكه‌ن من جاران داوام له خودا كردوه ئه‌گه‌ر بمرم به شێوه‌یـه‌ك گیـان له‌ده‌ست بده‌م كه به روومـه‌تی سووره‌وه له لای خوداو پێغه‌مبه‌ر‌و نـه‌ته‌وه‌كه‌م دا ئاماده بم. وه‌ها مردنێك سه‌ركه‌وتنی راسته‌قینـه‌یـه.
باور کنید من بارها از خدا خواسته‌ام اگر قرار هست بمـیرم بگونـه‌ای جان بسپارم کـه با روی سرخ درون محضر خدا و رسول و ملتم حاضر شوم. چنین مرگی فتح واقعی است.
خۆشـه‌ویستانم! كوردستان، نیشتمانی كورد‌و ماڵیـه‌تی.
هیچ كه‌سێك مافی ئێره‌یی‌‌و به‌خێڵی نیـه هه‌موو له ماڵی خۆیـان‌دا ئازادن. هه‌رچی له ده‌ستتان دێ بۆ ئازادیی كورد كۆتایی مـه‌كه‌ن. ئیتر نابێ له‌سه‌ر رێگای ئه‌و كه‌سانـه‌دا كه به‌رپرسایـه‌تی ده‌گرنـه ئه‌ستۆ راوه‌ستن. له به‌رد خستنـه رێگه ده‌ست هه‌ل‌َگرن‌و ئه‌ركه‌كانتان به باشترین شێوه به‌ڕێوه‌ببه‌ن.
عزیزانم! کردستان، سرزمـین ملت کرد و خانـه اوست.
هیچحق حسادت و بخل ندارد همـه درون خانـه خود آزادند. هر چه از دستتان برمـی‌آید به منظور رهایی کرد دریغ نکنید. دیگر نباید بر سر راهانی کـه مسئولیت برعهده قرار بگیرید از سنگ‌پرانی دست بردارید و وظایف خود را بنحو احسن بـه انجام رسانید.
دڵنیـابن براكورده‌كه‌تان له دوژمنی بێگانـه زۆر باشتر. ئه‌گه‌ر من به‌پرسایـه‌تیم وه‌ئه‌ستۆ نـه‌گرتبایـه ئێستا له پای چێوه‌ی داردا نـه‌بووم و له‌بنـه‌ماڵه‌كه‌م رۆژه‌كانم ده‌برده‌سه‌ر، به‌ڵام ئه‌ركی من، به‌رزترین ئامانجم بوو و، که تا پێی گیـان راوه‌ستام. به هیوای خوداوه‌ندی گه‌وره، له ئاكام‌دا به‌سه‌ر دوژمنان‌دا سه‌رده‌كه‌ون.
مطمئن باشید برادر کرد شما بمراتب از دشمن بیگانـه بهتر است. من اگر مسئولیت قبول نمـی‌کردم اکنون درون پای چوبه دار نبودم و در کنار خانواده خود ایـام مـی‌گذراندم، اما وظیفه من، بالاترین هدف من بود و تا پای جان ایستادم. بـه امـید خداوند متعال، سرانجام بر دشمنان پیروز خواهیم شد.
١-بڕواتان به خوداو ماجا‌و من عندالله و پێغه‌مبه‌ری ئه‌كره‌م 'ص' هه‌بێ‌‌و ئه‌ركه دینییـه‌كانی خۆتان به باشترین شێوه به‌ڕێوه ببه‌ن.
1ـ بـه خدا و ما جاء من عندالله و پیـامبر اکرم (ص) ایمان داشته باشید و وظایف دینی خود را بنحو احسن بجا آورید.
٢- یـهكیـهتیو هاوپێوه‌ندی، ره‌مزی سه‌ركه‌وتنـه. ئێره‌یی‌‌و خۆفریودان وه‌لابنێن‌و له وه‌رگرتنی به‌رپرسایـه‌تی‌‌و خزمـه‌تكردن‌‌دا له‌گه‌ڵ یـه‌كتر كێ‌به‌ركێ بكه‌ن.
2ـ اتحاد و همبستگی، رمز پیروزی است. حسادت و خودفریبی را کنار بگذارید و در پذیرش مسئولیت و خدمتگذاری با یکدیگر رقابت کنید.
٣- زانست‌و ئاگایی خۆتان به‌رنـه‌سه‌رێ که تا فریوی دوژمنان نـه‌خۆن.
3ـ دانش و آگاهی خود را ارتقاء دهید که تا فریب دشمنان را نخورید.
٤- هیچ كات دوژمن به دۆست مـه‌زانن چونكه دوژمنی نـه‌ته‌وه‌‌و نیشتمان‌و دینتانـه.
4ـ هرگز دشمن را دوست مپندارید چرا کـه و خصم ملت و مـیهن و دین شماست.
٥- خۆتان بۆ چه‌ند رۆژ ژیـان له‌م دنیـا له‌ناوچووه‌دا مـه‌فرۆشن. مێژوو سه‌لماندوویـه كه دوژمن به چووكه‌ترین بیـانوویـه‌ك، ده‌ست بۆ كوشتار‌و سه‌ركوت ده‌با.
5ـ به منظور چند روزه زندگی درون این دنیـای فانی خود را مفروشید. تاریخ ثابت نموده هست که دشمن بـه کوچکترین بهانـه‌ای، مبادرت بـه کشتار و سرکوب مـیکند.
٦-خه‌یـانـه‌ت به یـه‌كتر مـه‌كه‌ن نـه خه‌یـانـه‌تی سیـاسی‌و نـه خه‌یـانـه‌تی ماڵی‌‌و گیـانی‌‌و نامووسی خه‌یـانـه‌تكار له لای خوداو گه‌ل رووڕه‌شـه‌‌و خه‌یـانـه‌ت، له ئاكام‌دا بۆ خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه.
6ـ بـه یکدیگر خیـانت نکنید نـه خیـانت سیـاسی و نـه خیـانت مالی و ناموسی، خیـانتکار نزد خدا و خلق رو سیـاه هست و خیـانت، سرانجام بـه خود او باز مـی‌گردد.
٧-له‌ته‌ك ئه‌و كه‌سانـه‌ی دا، بێ خه‌یـانـه‌ت ئه‌رك به‌ڕێوه‌بردن هاوكاری بكه‌ن. خودای نـه‌خواسته هیچكات مـه‌بنـه سیخۆڕی بێگانـه.
7ـ باانی کـه بدون خیـانت، انجام وظیفه مـیکنند همکاری نمایید. خدای نکرده هرگز جاسوس بیگانـه نشوید.
٨- ئه‌و شوێنانـه‌ی له وه‌سیـه‌تنامـه‌كه‌دا ئاماژه‌م پێ كردون 'مزگه‌وت، قوتابخانـه‌‌و نـه‌خۆشخانـه' هی خۆتانن، به باشترین شێوه كه‌ڵكیـان لێ‌وه‌رگرن.
8ـ مکانـهایی کـه در وصیت‌نامـه بـه آنـها اشاره نمودم (مسجد، مدرسه، بیمارستان) متعلق بـه خود شماست. بـه بهترین نوع ممکن از آن استفاده کنید.
٩- واز له شۆڕش مـه‌هێنن که تا له‌ژێرده‌سته‌یی ده‌رباز بن. ماڵی دنیـا هیچ نیـه، ئه‌گه‌ر نیشتمانێكتان هه‌بێ، سه‌ربه‌خۆیی‌یـه‌كتان هه‌بێ‌‌و ماڵ‌و خاك‌و نیشاتمانتان هی خۆتان بێ، ئه‌و كات هه‌موو شتێكتان ده‌بێ، هه‌م سامان هه‌م ده‌وڵه‌ت، هه‌م ئابڕو و هه‌م نیشتمان.
9ـ از قیـام دست برندارید که تا از سلطه رهایی یـابید. مال دنیـا هیچ است، اگر سرزمـینی داشته باشید استقلالی داشته باشید و مال و خاک و مـیهن شما متعلق بـه خود شما باشد، آنگاه همـه چیز خواهید داشت، هم مال، هم ثروت، هم دولت هم آبرو و هم مـیهن.
١٠- گومان ناكه‌م جیـا له مافی خودا 'حق الله'، مافێكی دیكه له ئه‌ستۆم بێ، سه‌ره‌ڕای ئه‌مـه‌ش ئه‌گه‌ر كه‌سێك هه‌ست ده‌كا قه‌رزێكی به‌لامـه‌وه‌یـه بچێته لای مـیراتگرانم.
10ـ گمان نمـی‌کنم جز حق الله، حق دیگری برگردن داشته باشم، با وجود این اگری احساس مـیکند طلبی از من دارد بـه وارثان من مراجعه کند.
تا ده‌ست نـه‌ده‌یـه ده‌ستی یـه‌كتر، سه‌ركه‌وتن مسۆگه‌ر نابێ. له یـه‌كتر زۆر مـه‌كه‌ن چونكه خوداوه‌ند دوژمنی زۆردارانـه.
تا دست بـه دست یکدیگر ندهید، فتح مـیسر نخواهد شد. بـه یکدیگر ظلم نکنید چون خداوند دشمن ظالمان است.
هیوادرام وته‌كانم وه‌رگرن، خوداوه‌ند ئێوه به‌سه‌ر دوژمنان‌دا سه‌رخات.
امـیدوارم سخنان مرا بپذیرید. خداوند شما را بر دشمنان پیروز گرداند.
مراد ما نصیحت بود و گفتیم "مـهبهستی ئێمـه ئامۆژگاری بوو وتمان"
مراد ما نصیحت بود و گفتیم
حوالت با خدا كردیم و رفتیم "سپاردمان به خوداو رۆیشتین"
حوالت با خدا کردیم و رفتیم
خزمـه‌تگوزاری نـه‌ته‌وه‌‌و نیشتمان قازی محه‌‌د
خدمتگذار ملت و مـیهن قاضی محمد
هەزاران سڵاو لەگیـانی پاکی پێشەوای گەلی کورد قازی موحەمەدی نەمر
هەزاران سڵاو لەگیـانی پاکی سەرۆکی کۆماری کوردستان پێشەوای نەمر
سه‌رچاوه: كتێبی " قازی محه‌‌د‌و كۆمار له ئاوێنـه‌ی به‌ڵگه‌كان"دا ، بێهزاد خۆشحالی، ١٣٨٠، هه‌مـه‌دان * زورگێڕدراوی ده‌قی فارسی "وه‌صیت‌نامـه قازی محمد"
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی جمعه نـهم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 6:32 |
سکونتگاه و جمعيت
در سوريه تخمينًا بين 2 الي 3 ميليون نفر کرد زندگي مـی کنند. سکونتگاه اکثريت آنـها درون شمال سوريه، از سواحل درياي مديترانـه شروع شده، در نوار مرز شمالي سوريه با ترکيه امتداد يافته و به نواحي مرزي جنوب اين کشور با عراق متصل مـی گردد و استانـها و شـهرهاي کردي قاميشلو، حسکه، عموده، طل گوچر، ساره کانيه (رسول عين)، ترپه سپي (قبور عابد)، با يک کمانـه اي بـه طرف جنوب که تا شـهر حسکه را درون برم یگيرد. در غرب شـهر عفرين، منطقة کرد داغي (کوههای کرد) شمال حلب، جبال سامان، درون منطقة کليساي سيمون شين مي باشند. علاوه بر اين برخي از مناطق مسکوني کرد ها درون شمال غرب، درون نزديکي ا يدليب، کافرتاخاريم، اقامتگاه اصلي قهرمان آزاديبخش کرد سوريه، يعني ابراهيم ال حنانو، قرار دارد کـه از سوي هر سوریـه اي مورد پرستش قرار مـی گيرد. درون غرب نيز درون منطقة يسير الشگور درون مرز شـهر حماح آباديهاي بـه هم پيوسته کرد وجود دارند. يک چهارم مردم شـهر حلب کردتبار مـی باشد. درون سمت شرق حلب، دوروبر منطقة باب و حواشي نيز مناطق مـهم مسکوني کردها درون سوريه قرار دارند. سمت شرقي تر منطقه کردداگ درون امتداد مرز سوريه عراق از منطقة جبارلوس گرفته که تا منطقة کوباني (عين ا لعرب) مساحتي حدود حداقل 25000 کيلومتر مربع منطقه شين شمال سوريه را تشکيل مـیدهد. همچنين درون دمشق پايتخت هم چند صد هزار کرد زندگي مـی کنند. آرامگاه امير شـهير کرد، صلاح الدين ايوبي، نيز درون اين شـهر قرار دارد.
جمعيت سوريه درون حال حاضر 16 ميليون و 400 هزار نفر مـی باشد کـه حداقل 15 درصد اين تعداد کرد مـی باشند.
تاريخچه
سورية امروز درون سال 1920 بر اساس پيمان نـهاني موسوم بـه « سايپيکو » کـه در 16 مـه 1916 بين انگلستان و فرانسه منعقد گرديد، از ترکية عثماني جدا و تحت قيموميت فرانسه درآمد. درون نـهم مارس 1921 طي قراردادي خط راه آهن بغداد کـه توسط آلمان يها درون بحبوبة جنگ جهاني اول ساخته شده بود، بعنوان خط مرزي بين ترکيه و سورية جديدالتأسيس تعيين گرديد. بـه سبب اين مرز مصنوعي کردها ناگهان از همديگر جدا گرديدند. مناطق جنوبي اين خط راه آهن اکنون ديگر بـه خاک کشور جديد سوريه تبديل شدند، مناطق شمالي آن تحت حاکميت ترکيه باقي ماندند.
اين جدايي عواقب سياسي، فرهنگي و اقتصادي فراواني براي کردهاي شمال و جنوب خط را ه آهن بـه همراه داشت. مناطق بيشماري تقسيم و تجزيه شدند، هزاران خانواده پار هپاره شدند. مرزهاي جديد که تا دهة 50 ميلادي از جانب ُ کردها درون ترکيه و درون سوريه ناديده گرفته شدند. اما بعد از يک بحران بين ترکيه و سوريه درون اواخر دهة 50 ترکها مرزها را بستند.
کردهاي تحت قيموميت فرانسويها از حقوق سياسي و فرهنگي زيادي برخوردار بودند.
بين 1932 الي 1943 درون سوريه روزنامـه اي بـه نام « هاوار » کـه اهميت زيادي براي کردها داشت، منتشر مـی شد، اما اين نشريه درون سالي کـه سوريه مستقل از فرانسه گرديد، بسته شد. بستن اين روزنامـه يکي از اولين اقدامات حاکمان سوري عليه موجوديت ُ کرد بود.
مقاومت درون مقابل سياست تعريب اجباري و سياست حذفي
در سال 1962 کردها با يک نقشة جديد عربي ناسيوناليستي روبرو گشتند. درون استان حسکه، واقع درون شمال شرقي سوريه، يک سرشماري جمعيت صورت گرفت.
بعنوان نتيجة اين سرشماري يک شبه 120 که تا 150 هزار ُ کرد بعنوان « افراد بي کشور » معرفي گرديدند.
تعداد اين انسانـهاي« بي سرزمين » امروزه درون سوريه 300 هزارکرد مـی باشد. اين انسانـها 44 سال پس از اين جريان هنوز درون سزمين خود از هيچ حقي برخوردار نيستند. آنـها حتي شناسنامـه، گذرنامـه، ... و يا هر سندي کـه هويت حداقل سوري آنـها را نشان دهد، دريافت نمـی دارند. آنـها تنـها حق برخورداري از برگ هاي حاوي اسم و عخود را دارند کـه در آن قيد گرديده « بي سرزمين ».
هدف رژيم سوريه از اين اقدام بـه اقليت تبديل ُ کرد درون استان نفت خيز کردي بود. از آن زمان جامعة سوريه با مشکل بـه اصطلاح « اجانب » يا « مکتومين » ( ثبت نشد هها يا بيگانگان) روبرو مـی باشد.
با اتمام بناي سد فرات درون اواسط دهة 70 ميلادي، رهبري حزب بعث سوريه درون دمشق ايدة جدايي و انشقاق مناطق ُ شين سوريه « بهتر » از مناطق شين ترکيه و عراق را دنبال نمود.
در اين راستا نقشة « کمربند عربي »ريخته شد. يک نوار مرزي بـه عمق 10 15 کيلومتر درون امتداد مرز ترکيه و سوريه« خالي از کردها» گرديد.
ساکنان ديرباز اين مناطق بـه زور بـه مناطق ديگر کوچانده شدند. بـه جاي آنـها عشاير عرب از نواحي مرکزي کشور، از منطقة سد فرات، بـه مناطق ُ کردي آورده و در آنـها اسکان داده شدند.
به موازات اقدامات ضد ُ کردي فوق تعقيب سياسي ُ کردها شدت يافت. دهها سياستمدار کرد دستگير و براي سالهاي طولاني بدون محاکمـه پشت ميله هاي زندان حبس شدند.
زبان کردي، نشريات و کتب کردي، موسيقي کردي، نامـهای کردي افراد، مناطق، شـهرها، اماکن، ميادين و... ممنوع گرديدند. درون آن زمان کردها فقط مخفيانـه مـی توانستند، مراسم نوروز را جشن بگيرند. تنـها از ابتداي دهة 80 بود کـه کردها توانستند مراسم نوروز را کم يا بيش قانوني جشن بگيرند. اما ممنوعيتهاي عمومي عليه زبان و فرهنگ کردي همچنان پابرجا ماندند.
در سوريه نشريات، راديو و تلويزيون بـه زبان کردي محلي از اعراب ندارد. تاکنون مخالفان اين تضييقات با تعقيب سياسي، شکنجه و مرگ روبرو شده اند، اما ملي کرد از پاي نايستاده است. مردم کرد سوريه از مبارزة ملي هم تباران خود، هم درون عراق و هم درون ترکيه بطور فعال حمايت نموده است.
پس از فروپاشي بلوک شرق درون ابتداي دهة 90 ملي کرد جان تازه اي گرفت. تأثير انديشة طبقاتي و هاي کمونيستي درون کردستان به حداقل خود رسيد. برعکس، نفوذ احزاب ملی گرای کرد افزايش فراواني يافته است.
به ويژه بعد از 2001 اشکال مدني و صلح آميز مبارزه درون بين کردها دست بالا يافت. نافرجامي مبارزة مسلحانة پ. ک. ک. درون کردستان ترکيه و 11 سپتامبر، رويدادهاي کردستان عراق وبه ويژه هويت فدرال آن مـهمترين عوامل يک تغيير رويکرد بودند. درون سالهاي 2002-2003 احزاب سياسي کرد اعتراضات متعددي را درون دمشق و شـهرهاي ديگر سازماندهي نمودند. کردها خواهان آزاديهاي فرهنگي و سياسي بيشتري شدند. اعطاي تابعيت بـه اشخاص « بي سرزمين »همچنان جزو اولين خواسته هاي آنـها قرار داشت. درون سالهاي اخير اعتراضات کردها درون سوريه هم ازلحاظ کمي و هم از حيث کيفي افزايش يافته است.
قيام مارس 2004
در 12 مارس 2004 نزاعي بين طرفداران دو تيم عرب و ُ کرد ناآراميهاي سنگيني درون مناطق کرد سوريه ببار آورد کـه در آن طرفداران تيم عربي با شعار بـه نفع صدام حسين با استفاده از چاقو و چماق بـه جانبداران تيم کردي يورش بردند و آنـها را مورد ضرب و شتم شديد قرار دادند.
در عرض چند روز اين ناآراميها از قاميشلي درون شرق که تا عفرين درون غرب يترين ناحيه کشور گسترش يافت. درون شـهرهاي بزرگ نيز چون دمشق و حلب اعتراضات مردم بـه وقوع ييوست.
در مورد علت واقعي اين« دعواي فوتبال » تنـها م یتوان گمان هزني کرد. اما واقع امر اين هست که اين قيام از سوي ُ کردها سازماندهي نشده بود. بعد از آغاز قيام بود کـه اعتراضات سازمان يافته و هماهنگ شدة مردم درون نواحي مختلف صورت گرفت.
عواقب اين قيام براي تمام طرفين سنگين بود. حکومت مجبور بود بپذيرد کـه هر تحريک ضد کردي براي رژيم بسيار گران تمام خواهد شد. و اما تعداد زيادي از سازمانـهای کردي نيز برايشان عيان گشت کـه آنـها با ساختارهاي سياسي تأسف انگيزشان بسيار از توده هاي خلق عقب ترند.
هم اپوزيسيون ضعيف کردي و هم خارج با يک دينامييرومند سياسي مردمي روبرو شدند، مقصود از اين توده هاي برخوردار از خودآگاهي ملي کرد مـی باشد
پس از 2004 کردهاي سوريه اي مقيم خارج نيز فعالتر بـه ميدان آمده اند. آنـها تلاش مـی کنند پلاتفرم مشترکي را بين خود سازماندهي کنند. گفتگوهايي نيز با کشورهاي خارج، بـه ويژه با آمريکا، انجام گرفته است.
کردهاي سوريه اگر مـی خواهند درون فعل و انفعالات سياسي درون مقابل عمل انجام شده اي قرار نگرفته و غافلگير نشوند، بايد وضعيت درون اين کشور را بـه دقت زير نظر داشته باشند. درون سوريه اپوزيسيون دمکراتيک نيرومندي کـه بتواند آلترناتيو جدي براي رژيم بعثي اين کشور باشد،وجود ندارد. توده هاي عرب اين کشور بـه آساني با شعارهاي پا ن عربي و پان اسلامي قابل تهيج و بسيجند. درون اين رهگذر وظايف مـهمي پيشروي ملي کرد درون اين کشور قرار دارد.
ملي کرد درون سوريه
با وجود اقدامات شووينيستي دولت بعثي سوريه و انشقاقي کـه کرد از آن رنج مـیبرد، تلاشـهاي مبارزان کرد سوريه عليه دو پديدة نامبرده، علی الخصوص درون راستاي فائق آمدن بر چنددستگي درون ميان خود، از حرکت بازنايستاده است. براي نمونـه سه حزب کردي درون سوريه، يعني حزب دمکرات کارکردستان درون سوريه، حزب چپ کردستان/کنفرانس، حزب دمکرات کردستان سوريه (پارتي)، درون سال 1990 وحدت نمودند و حزب نوي بـه نام حزب دمکرات متحد ُ کردستان سوريه بوجود آوردند. درون سال 1992 يک رهبري جديد از چند جريان کردي، يعني حزب دمکرات زحمتکشان ُ کردستان سوريه، حزب اتحادية مردم ُ کردستان سوريه و حزب دمکرات متحد ُ کردستان سوريه بوجود آمد. درون پي آن اولين کنگرة مشترک اين احزاب، يعني کنگرة وحدت آنـها، درون آوريل سال 1993 تشکيل شد. حزب جديد التأسيس يه کيه تي/اتحاديه) نام گرفت. با وجود تلاشـهاي انجام گرفته جهت تشکيل ائتلاف يا جبهه اي مشترک ) « حزب دمکرات واحد کردستان سوريه » از احزاب کردستان سوريه، کردهاي سوريه از ظهور مشترک درون صحنة سياسي کـه ضرورتي عاجل دارد، فرسنگها فاصله دارند.
دو حزب کمونيست سوريه نيز که تا سال 1990 ، سال افول اردوگاه سوسياليستي، مسئلة مستقلي بـه نام « مسئلة ملي کرد » نمـی شناختند و آنرا در بهترين حالت تابع حل مسئلة طبقاتي مـی دانستند. آري، هر چند اکثريت اعضاي چپ و سوسياليستي سوريه را کردها تشکيل مي دادند ومي دهند و هر چند اين از لحاظ سياسي و اعتقادي نزديکترين متحد و پشتيبان ُ کرد بشمار مي آيد و در حقيقت خدمات فراواني به کردها نموده است، اما از پذيرش مسئلة کرد از حيث بـه رسميت شناسي حق تعيين سرنوشت به منظور آن، فاصلة طولاني دارد و حتي مي توان گفت کـه از خط رسمي دولت سوريه درون قبال مسئلة کرد خارج نشده است .
خواستهاي کردها درون سوريه
مطالبات کردها درون سوريه عبارتند از آزادي بيان، آزادي مطبوعات، آزادي تجمع، آزادي فعاليت احزاب اپوزيسيون کردي و غير کردي، پايان به سياست تعريب درون تمام اشکال خود، برخورداري از نشريات، برنامـه هاي راديو و تلويزيون بـه زبان کردي، آموزش بـه زبان کردي، پرداخت غرامت بـه قربانيان تعريب و سلب مالکيت شده، بازگرداندن عربهاي درون دهة 60 و 70 اسکان داده شده درون مناطق کردي بـه مناطق اصلي خودشان، فسخ و ابطال تمام اقداماتي کـه در سال 1962 منجر بـه سلب تابعيت و حقوق شـهروندي از چند صد هزار کرد گرديده است،
آزادي تمام زندانيان سياسي، بـه رسميت شناختن کرد بـه عنوان مليت دوم سوريه، برابري آنـها با عربها و درج و تضمين آن درون قانون اساسي.
در سالهاي اخير شعارهاي فوق بـه خواست حق تعيين سرنوشت، خودمختاري و فدراليسم فراروئيده است
نوشتة دکتر کمال سيدو-- ترجمة ناصر ايرانپور
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی چهارشنبه هفتم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 15:23 |
قازی محه‌‌د کوڕی قازی عه‌لی و کوڕه‌زای مـیرزا قاسمـی قازی، له بانـه‌مـه‌ڕی ساڵی 1279ی هه‌تاوی، به‌رانبه‌ر به ساڵی 1900ی زایینی، له شاری مـه‌هاباد، له بنـه‌ماڵه‌یـه‌کی نیشتمانپه‌روه‌ر و به‌فه‌رهه‌نگ، چاوی به ژیـان هه‌ڵێنا. قازی محه‌‌د له ته‌مـه‌نی 7 ساڵیدا ده‌نێردرێته بهر خوێندن و پاش خوێندنی زمانی فارسی، له‌گه‌ڵ زانسته جۆراوجۆره‌کانی ئایین، فه‌لسه‌فه، وێژه و عه‌ره‌بی، له‌به‌ر ده‌ستی مامۆستایـان و زانستڤانانی گه‌وره‌ی شاری مـه‌هاباد، ئاشنا ده‌بێت و پله‌کانی گه‌شـه و پێشڤه‌چوون به خێرایی ده‌بڕێت. قازی هێشا لاوێکی تازه پێگه‌یشتوو بوو که شاره‌زایی ته‌واوی له زانسته باوه‌کانی سه‌رده‌مـی خۆیدا هه‌بوو.
قازی له‌سه‌رده‌مـی لاویدا تامـه‌زرۆی خوێندن و فێر بوونی زانسته جۆراوجۆره‌کان ده‌بێت و ههر بۆیـه له‌لای کۆمـه‌ڵێک مـه‌سیحی که له مـه‌هاباد به مـهبهستی پڕوپاگه‌نده‌ی ئایینی ئیسلام جێگیر ببوون، فێری زۆربه‌ی زمانـه بیـانییـه‌کان بوو و وێڕای بانگه‌شـه‌ی بیری رزگاریخوازی، نـه‌ته‌وه په‌رستی و ئازادیخوازی له نێوان چینی و توێژه‌کاندا، کاروباری کۆمـه‌ڵایـه‌تی و مرۆیی خۆشی به دڵسۆزییـه‌وه به‌ڕێوه ده‌برد و یـه‌که‌م قوتابخانـه و یـه‌که‌م نـه‌خۆشخانـه و یـه‌که‌م دامـه‌زراوه له‌سه‌ر ده‌ستیدا دامـه‌زرا.
قوتابخانـه‌ی ساوایـانی گه‌لاوێژ
پێشـه‌وا قازی محه‌‌د له پاش کۆچی دوایی باوکی ده‌بێته قازیی شاری مـه‌هاباد و له کاره‌کانیدا زیـاتر گرینگیی به کاروباری خوێندن و فێر و هاندانی خه‌ڵک بۆزانست داوه و دواتر له ساڵی 1941 ده‌بێته به‌رپرسی ئیداره‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌وقافی شاری مـه‌هاباد و ههر له ماوه‌ی به‌رپرسایـه‌تییدا یـه‌که‌م قوتابخانـه بۆ کچان داده‌مـه‌زرێنێت.
قوتابخانـه‌یـه‌کی سه‌رده‌مـی کۆمار
پێشـه‌وا قازی به ناوی نـهێنیی "بینایی" ده‌بێته ئه‌ندامـی کۆمـه‌ڵه‌ی "ژ. ک" و پاشان ههر به پێشنیـاری پێشـه‌وا، حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران له‌سه‌ر بنـه‌ما ته‌شکیلاتییـه‌کانی ئه‌و کۆمـه‌ڵه‌یـه له رێکه‌وتی 25ی گه‌لاوێژی 1324ی هه‌تاوی له‌لایـه‌ن پێشـه‌وا قازی محه‌‌ده‌وه داده‌مـه‌زرێت و له یـه‌که‌م کۆنگره‌ی حیزب، به‌رنامـه‌ی پێشنیـار کراوی قازی په‌سند ده‌بێ و خۆیشی وه‌ک رێبه‌ری حیزب هه‌ڵده‌بژێردرێ. پاش ماوه‌یـه‌کی کورت (5 مانگ و 7 رۆژ) له رێکه‌وتی 2ی رێبه‌ندانی هه‌مان ساڵ، یـه‌که‌م کۆماری دێمۆکراتیکی کوردستان له‌سه‌ر ده‌ستی پێشـه‌وای کورد ــ قازی محه‌‌د ــ له مـه‌یدانی چوارچرای مـه‌هاباد به هه‌ڵی ئاڵای کوردستان راگه‌یـاندرا و قازی محه‌‌د، رێبه‌ری حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران، ده‌بێت به سه‌رکۆمار.
راگه‌یـاندنی کۆماری کوردستان له‌لایـه‌ن پێشـه‌وا قازی محه‌‌د
پێشـه‌وا قازی محه‌‌د پاش دامـه‌زراندنی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران، له خه‌رمانانی 1324ی هه‌تاویدا، سه‌ردانی شاری ته‌ورێزی کردووه و له جێژنی پێکهاتنی فیرقه‌ی دێمۆکراتی ئازه‌ربایجاندا به‌شداریی کردووه. دواتر قازی محه‌‌د به بانگهێشتێکی فه‌رمـی وه‌ک سه‌رۆکی حدک ئێران بۆ جاری دووهه‌م، له‌گه‌ڵ هه‌یئه‌تێکی رێبه‌رایـه‌تیی حیزب بۆ کاری سیـاسی سه‌ردانی باکۆ ده‌کات و داوا له لێپرسراوانی یـه‌کیـه‌تیی سۆڤییـه‌ت ده‌کات پاڵپشتیی کۆماری کوردستان و گه‌لی کورد بکه‌ن.
پێشـه‌وا قازی محه‌‌د له سه‌رده‌مـی ده‌سه‌ڵاتی حیزبی دێمۆکرات له کۆماری کوردستاندا گرینگیی زۆری به توێژه جۆراوجۆره‌کانی کۆمـه‌ڵگای ژیر ده‌سه‌ڵاتی کۆمار داوه. بۆ نموونـه، پێشـه‌وا ژن و کچی خۆی له‌مـه‌ڕ راکێشانی توێژی ژنان بۆ نێو گۆڕپانی خه‌بات و کاری سیـاسی و کۆمـه‌ڵایـه‌تی هان داوه.
مـینای قازی هاوسه‌ری پێشـه‌وا
پێشـه‌وا قازی محه‌‌د پاش ئه‌وه‌ی که هه‌ست به مـه‌ترسیی هێرشی رێژیمـی ناوه‌ندی بۆسه‌ر تاران ده‌کات، له رێکه‌وتی 14ی سه‌رماوه‌زی 1325ی هه‌تاوی شوورای شـه‌ڕ به به‌شداریی 10 که‌س و به سه‌رۆکایـه‌تیی خۆی پێک ده‌هێنێت. به‌ڵام پێشـه‌وا به هۆی ئاشبه‌تاڵی هێندێ له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی کوردستان (زۆربه‌ی هێزی پێشمـه‌رگه له ژێر ده‌سه‌ڵاتی عه‌شیره‌ته‌کاندا بوو) و چاوه‌ڕوان نـه له پشتیوانیی سۆڤییـه‌ت و بێ‌هیوایی له هێزه دێمۆکراتیکه‌کانی ئێران و هه‌روه‌ها ئاڵۆز بوونی بارودۆخی نێوخۆیی کۆماری کوردستان، بـڕیـاری به‌ربه‌ره‌کانێ نـه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی مـه‌رکه‌زی له‌لایـه‌ن پێشـه‌وا قازی‌یـه‌وه درا.
هێزی پێشمـه‌رگه‌ی کۆماری کوردستان
به‌هاتنی ئه‌رتشی شا بۆ کوردستانی ژێر ده‌سه‌ڵای کۆماری کوردستان له رێکه‌وتی 26ی سه‌رماوه‌زی 1325ی هه‌تاوی، کۆتایی به ته‌مـه‌نی پڕ به‌رهه‌مـی کۆماری دێمۆکراتیکی کوردستان هات و پاش چه‌ند رۆژ له کۆبوونـه‌وه‌ی رێبه‌رانی حیزبی دێموکرات و کۆماری کوردستان له‌گه‌ڵ سه‌رتیپ هومایوونی له شاره‌داریی شاری مـه‌هاباد 28 که‌س ــ له‌سه‌رووی هه‌موویـانـه‌وه ــ پێشـه‌وا قازی محه‌‌د ده‌سبه‌سه‌ر کران.
دادگایی ی پێشـه‌وا قازی و هاوڕێیـانی له به‌فرانباری 1325ی هه‌تاوی به‌شێوه‌ی نـهێنی ده‌ستی پێکرد. پێشـه‌وا قازی له دادگا فه‌رمایشییـه‌کانی رێژیمـی شادا به وره‌وه و زۆر ئازایـانـه به‌رگریی له خۆی و کۆماری کوردستان و هه‌روه‌ها مافی نـه‌ته‌وایـه‌تیی گه‌له‌که‌ی کرد و کاربه‌ده‌ستان نیزامـیی دادگا هه‌وڵی زۆریـان دا که قازی محه‌‌د بێننـه سه‌ر ئه‌و بـڕوایـه که په‌شیمانی خۆی رابگه‌یـه‌نێت. به‌ڵام پێشـه‌وا قازی ئازایـانـه دادگا فه‌رمایشییـه‌کان به چۆکدا هێنا.
رێکه‌وتی 3ی رێبه‌ندانی 1325ی هه‌تاوی، پێشـه‌وا قازی و هاوڕێیـانی له به‌ناو دادگاکانی رێژیمـی شاهه‌نشاهیدا مـه‌حکووم به سێداره کران و له به‌ره‌به‌یـانی 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1326ی هه‌تاوی، له مـه‌یدانی چوارچرای مـه‌هاباد، ئه‌و شوێنـه‌ی که کۆماری تێدا راگه‌یـه‌ندرابوو، شـه‌هید کرا.
وه‌سێتنامـه‌ی پێشـه‌وا قازی محه‌‌د و وەرگێڕانی بە فارسی
بسم الله الرحمن الرحیم
نـه‌ته‌وه‌ی زۆر لێ‌كراو، بێ‌به‌ش‌و چه‌وساوه‌ی كورد! برایـانی به‌ڕێز! له دوایین ساته‌كانی ژیـاندا بابه‌تگه‌لێتان وه‌ك ئامۆژگاری پێ ده‌ڵێم.
ملت مظلوم، محروم و ستمدیده کرد! برادران عزیزم! درون آخرین لحظات زندگی مطالبی را بعنوان نصیحت عرض مـیکنم.
بۆ ره‌زامـه‌ندیی خودا ده‌ست له دوژمنیی یـه‌كتر هه‌ڵ‌گرن، یـه‌ك بگرن‌و بۆ پشتیوانی له یـه‌كتر هه‌ڵ‌سن، له به‌رابه‌ر دوژمن‌دا راوه‌ستن، خۆتان به نرخێكی كه‌م به دوژمنـه‌كان مـه‌فرۆشن. دوژمن ته‌نیـا بۆ گه‌یشتن به قازانجه‌كانی ئێوه‌ی ده‌وێ. پاش ئه‌وه ئیتر زیـاتر له تڵپه‌یـه‌ك نین.
بخاطر خدا از دشمنی یکدیگر دست بردارید، متحد شوید و به حمایت یکدیگر برخیزید. درون برابر دشمن بایستید، خود را بـه ثمن بحس بـه دشمنان نفروشید. دشمن تنـها به منظور دستیـابی بـه منافع خود شما را مـی‌خواهد. بعد از آن شما دیگر تفاله‌ای بیش نیستید.
دوژمنانی نـه‌ته‌وه‌ی كورد زۆرن، زۆردان، نامـه‌رد‌و بێ‌ویژدانن، رازی سه‌ركه‌وتنی ههر نـه‌ته‌وه‌یـه‌ك یـه‌كیـه‌تیی‌‌و پێكه‌وه بوونـه. ئازادیی نـه‌ته‌وه‌یـه‌ك پێویستی به پشتیوانیی گشت نـه‌ته‌وه‌كه‌یـه، نـه‌ته‌وه‌ی یـه‌كنـه‌گرتوو هه‌مـیشـه له ژێر ده‌سه‌ڵات‌دایـه.
دشمنان ملت کرد بسیـارند، ظالمند، بی مروت و بی‌وجدانند. رمز سربلندی هر ملتی اتحاد و با هم بودن است. آزادی یک ملت، مستلزم پشتیبانی آحاد ملت است. ملت بدون اتحاد، همواره تحت سلطه خواهد بود.
ئێوه نـه‌ته‌وه‌ی كورد شتێكتان له نـه‌ته‌وه‌كانی دیكه كه‌م نیـه. به پێچه‌وانـه‌شـه‌وه پیـاوه‌تی، غیره‌ت‌و ئازایـه‌تیی ئێوه فره زۆرتره.ئه‌و نـه‌ته‌وانـه‌ی له به‌ندی دیلی رزگاریـان بووه یـه‌كگرتوو بوون‌و ته‌واو.
شما ملت کرد چیزی از ملتهای دیگر کم ندارید، اتفاقاً مردانگی، غیرت و شجاعت شما بسی بیشتر است. ملتهایی کـه از بند اسارت رسته‌اند، متحد بوده‌اند و بس
ئێوه‌ش ده‌توانن به یـه‌كگرتوویی‌‌و هاوپێوه‌ندی زه‌نجیری دیلێتی پچڕێنن. ئێره‌یی، خه‌یـانـه‌ت‌و خۆفرۆشی وه‌لانێن. ئیتر فریوی دوژمنان مـه‌خۆن. دوژمنی نـه‌ته‌وه‌ی كورد له ههر تاقم‌و گرووپ‌و ره‌نگ‌و ره‌گه‌زێك، ههر دوژمنـه، بێ به‌زه‌یی‌و ویژدانـه.ئێوه له‌گیـان یـه‌ك به‌رده‌دا که تا به قازانجه‌كانی خۆی بگا، به به‌ڵێنیگه‌لی درۆزنانـه، ئێوه ده‌خڵه‌تێنێ.
شما نیز مـی‌توانید با اتحاد و همبستگی زنجیر اسارت را پاره کنید. حسودی، خیـانت و خودفروشی را کنار بگذارید. دیگر فریب دشمنان را نخورید. دشمن ملت کرد از هر دسته و گروه و رنگ و نژاد، باز هم دشمن است، بی‌رحم هست وجدان ندارد، شما را بجان هم مـی‌اندازد که تا به منافع خود دست یـابد، با وعده‌های دروغین، شما را مـی‌فریبد.
له ئیسماعیل ئاغای شكاك تا جه‌وهه‌رئاغای برای‌‌و حه‌مزه‌ئاغای مـه‌نگوڕ‌و چه‌ندین‌و چه‌ند قاره‌مانێكی دیكه، فریوی ئه‌م زۆرداره مـه‌لعونانـه‌یـان خوارد‌و ناپیـاوانـه شـه‌هیدكران. هه‌موویـانیـان به قورئان‌و سوێند فریودا، ئاخر ئه‌مانـه كه‌ی له قورئان‌و سوێند تێ‌ده‌گه‌ن، وه‌فا له لای ئه‌م كۆمـه‌ڵه، شمـه‌كی بازاڕه.
از اسماعیل آقا شکاک که تا جوهر آقا برادرش و همزه آقا منگور و چندین و چند قهرمان دیگر، فریب این ظالمان ملعون را خوردند و نامردانـه بـه شـهادت رسیدند. همـه آنـها را با قرآن و قسم فریب دادند آخر اینـها کی قرآن و قسم حالیشان است، وفا نزد این جماعت، کالای بازار است.
له رێگه‌ی خوداو بۆ ره‌زامـه‌ندیی ئه‌و پشتی یـه‌كتر چۆڵ مـه‌كه‌ن‌و یـه‌كگرتوو بن، دڵنیـا بن ئه‌گه‌ر دوژمن هه‌نگوێنتان پێ‌بدا، تێكه‌ڵ به‌ژه‌هره. فریوی سوێنده درۆزنـه‌كانی مـه‌خۆن. ئه‌گه‌ر هه‌زار جار سوێند بخۆن دووباره هیچ ئامانجێكیـان جیـا له له‌نێوبردنی ئێوه نیـه.
در راه خدا و بخاطر او پشت یکدیگر را خالی نکنید و متحد شوید مطمئن باشید اگر دشمن بـه شما عسل بدهد، آلوده بـه زهر است. فریب سوگندهای دروغین را نخورید. اگر هزار بار هم بـه قرآن، سوگند یـاد کنند باز هم هدفی جز نابودی شما ندارند.
له دوایین كاتژمێره‌كانی ژیـانم‌‌دا خودا به شایـه‌تی ده‌گرم كه له رێگای ئازادی‌‌و به‌خته‌وه‌ریی ئێوه‌دا گیـان‌و ماڵی خۆم به‌خت كرد‌و له هیچ هه‌وڵێك كۆتاییم نـه‌كرد. له لای ئه‌مانـه، كوردبوونی ئێوه تاوانـه، سه‌رو گیـان‌و ماڵ‌و شـه‌ره‌فی ئێوه له لایـان حه‌ڵاڵه.
در آخرین ساعات زندگی خود، خدا را شاهد مـی‌گیرم کـه در راه آزادی و بختیـاری شما جان و مال خود را فدا نمودم و از هیچ تلاشی فروگذار نکردم. نزد ایشان، کرد بودن شما جرم است، سر و جان و مال و ناموس شما نزد آنـها حلال است.
ئه‌وان چونكه له گۆڕه‌پانی شـه‌ڕدا ناتوانن له به‌رانبه‌ر ئێوه‌دا راوه‌ستن، هه‌مـیشـه هانا بۆ فێڵ‌و ته‌ڵه‌كه ده‌به‌ن. شا‌و ده‌ست‌و پێوه‌ندییـه‌كانی به جاران په‌یـامـیان نارد كه بۆ وتووێژ ئاماده‌ن‌و مـه‌یلی خوێن رشتنیـان نیـه، به‌ڵام من ده‌مزانی ئه‌وان درۆده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر خه‌یـانـه‌ت، خۆفرۆشی‌و فریوخواردوویی هێندێ له سه‌رۆك عه‌شیره‌كان نـه‌بووایـه، كۆمار هیچكات شكستی نـه‌ده‌خوارد.
آنـها چون درون مـیدان نبرد نمـی‌توانند رو درون روی شما بایستند همواره بـه حیله روی مـی‌آورند. شاه و ایـادی او بارها پیغام فرستادند کـه برای مذاکره آماده هستند و تمایل بـه خونریزی ندارند اما من مـی‌دانستم آنـها دروغ مـی‌گویند. اگر نبود خیـانت، خودفروشی و فریب‌خوردگی برخی سران عشایر، جمـهوری هرگز شکست نمـی‌خورد.
وه‌سیـه‌ت ده‌كه‌م منداڵه‌كانتان فێری زانست‌و عیلم بكه‌ن. نـه‌ته‌وه‌ی ئێمـه شتێكی له نـه‌ته‌وه‌كانی تری جیـهان كه‌م نیـه، جیـا له زانست‌و عیلم.فێری زانست بن که تا له كاروانی مرۆڤایـه‌تی دوا نـه‌كه‌ون. زانست، چه‌كی له‌نێوبردنی دوژمنانـه، دڵنیـابن ئه‌گه‌ر به دوو چه‌كی یـهكیـهتیو زانست پۆشته ببن، دوژمنان كارێكیـان بۆ ناچێته پێش.
وصیت مـیکنم فرزندانتان را دانش و علم بیـاموزید. ملت ما از دیگر ملل جهان، چیزی کم ندارد الا دانش و علم، دانش بیـاموزید که تا از کاروان بشریت عقب نمانید. دانش، سلاح نابودی دشمنان است.مطمئن باشید اگر بـه دو اسلحه اتحاد و دانش مسلح شوید، دشمنان کاری از پیش نخواهند برد.
ئێوه نابێ به مردنی من‌و براكان‌و ئامۆزاكانم ترس بچێته دڵتانـه‌وه. هێشتا قاره‌مانگه‌لێكی زۆر ده‌بێ گیـان فیدا بكه‌ن که تا داری ئازادیی كوردستان بگاته به‌رهه‌م. دڵنیـام پاش ئێمـه‌ش قاره‌مانگه‌لێكی دیكه هه‌ن كه فریوبخۆن، به‌ڵام هیوادارم مـه‌رگی ئێمـه ببێته ده‌رسی عیبره‌ت بۆ سه‌رجه‌م خه‌باتگیڕانی ئازادیی كوردستان.
شما نباید با مرگ من و برادران و پسرعموهایم ترسی بدل راه دهید. هنوز قهرمانان بسیـاری حتما جان فدا کنند که تا درخت آزادی کردستان بـه ثمر بنشیند. مطمئن هستم بعد از ما نیز هستند قهرمانان دیگری کـه فریب بخورند، اما امـیدوارم مرگ ما درس عبرتی به منظور تمامـی مبارزان رهایی کردستان شود.
وه‌سیـه‌تێكی دیكه‌م بۆدڵسۆزانی نـه‌ته‌وه‌ی كورد هه‌یـه. له خودای گه‌وره داوای ئازادیی نـه‌ته‌وه‌ی خۆتان بكه‌ن.
وصیت دیگری به منظور دلسوزان ملت کرد دارم. از خدای بزرگ، رهایی ملت خود را طلب کنید.
شایـه‌ت له خۆتان بپرسن بۆ من سه‌رنـه‌كه‌وتم؟ له وه‌ڵام‌دا ده‌بێ بڵێم به خودا سه‌ركه‌وتووی راسته‌قینـه منم. چ نێ‌تێك له‌وه سه‌رتره كه سه‌رو ماڵ‌و گیـانم له رێگای نـه‌ته‌وه‌‌و نیشتمانم‌دا به‌خت بكه‌م.
شاید از خود بپرسید من چرا پیروز نشدم؟ درون پاسخ حتما بگویم بخدا پیروز واقعی من هستم. چه نعمتی بالاتر از این کـه در راه ملت و سرزمـینم، سر و مال و جان فدا کنم.
باوه‌ڕ بكه‌ن من جاران داوام له خودا كردوه ئه‌گه‌ر بمرم به شێوه‌یـه‌ك گیـان له‌ده‌ست بده‌م كه به روومـه‌تی سووره‌وه له لای خوداو پێغه‌مبه‌ر‌و نـه‌ته‌وه‌كه‌م دا ئاماده بم. وه‌ها مردنێك سه‌ركه‌وتنی راسته‌قینـه‌یـه.
باور کنید من بارها از خدا خواسته‌ام اگر قرار هست بمـیرم بگونـه‌ای جان بسپارم کـه با روی سرخ درون محضر خدا و رسول و ملتم حاضر شوم. چنین مرگی فتح واقعی است.
خۆشـه‌ویستانم! كوردستان، نیشتمانی كورد‌و ماڵیـه‌تی.
هیچ كه‌سێك مافی ئێره‌یی‌‌و به‌خێڵی نیـه هه‌موو له ماڵی خۆیـان‌دا ئازادن. هه‌رچی له ده‌ستتان دێ بۆ ئازادیی كورد كۆتایی مـه‌كه‌ن. ئیتر نابێ له‌سه‌ر رێگای ئه‌و كه‌سانـه‌دا كه به‌رپرسایـه‌تی ده‌گرنـه ئه‌ستۆ راوه‌ستن. له به‌رد خستنـه رێگه ده‌ست هه‌ل‌َگرن‌و ئه‌ركه‌كانتان به باشترین شێوه به‌ڕێوه‌ببه‌ن.
عزیزانم! کردستان، سرزمـین ملت کرد و خانـه اوست.
هیچحق حسادت و بخل ندارد همـه درون خانـه خود آزادند. هر چه از دستتان برمـی‌آید به منظور رهایی کرد دریغ نکنید. دیگر نباید بر سر راهانی کـه مسئولیت برعهده قرار بگیرید از سنگ‌پرانی دست بردارید و وظایف خود را بنحو احسن بـه انجام رسانید.
دڵنیـابن براكورده‌كه‌تان له دوژمنی بێگانـه زۆر باشتر. ئه‌گه‌ر من به‌پرسایـه‌تیم وه‌ئه‌ستۆ نـه‌گرتبایـه ئێستا له پای چێوه‌ی داردا نـه‌بووم و له‌بنـه‌ماڵه‌كه‌م رۆژه‌كانم ده‌برده‌سه‌ر، به‌ڵام ئه‌ركی من، به‌رزترین ئامانجم بوو و، که تا پێی گیـان راوه‌ستام. به هیوای خوداوه‌ندی گه‌وره، له ئاكام‌دا به‌سه‌ر دوژمنان‌دا سه‌رده‌كه‌ون.
مطمئن باشید برادر کرد شما بمراتب از دشمن بیگانـه بهتر است. من اگر مسئولیت قبول نمـی‌کردم اکنون درون پای چوبه دار نبودم و در کنار خانواده خود ایـام مـی‌گذراندم، اما وظیفه من، بالاترین هدف من بود و تا پای جان ایستادم. بـه امـید خداوند متعال، سرانجام بر دشمنان پیروز خواهیم شد.
١-بڕواتان به خوداو ماجا‌و من عندالله و پێغه‌مبه‌ری ئه‌كره‌م 'ص' هه‌بێ‌‌و ئه‌ركه دینییـه‌كانی خۆتان به باشترین شێوه به‌ڕێوه ببه‌ن.
1ـ بـه خدا و ما جاء من عندالله و پیـامبر اکرم (ص) ایمان داشته باشید و وظایف دینی خود را بنحو احسن بجا آورید.
٢- یـهكیـهتیو هاوپێوه‌ندی، ره‌مزی سه‌ركه‌وتنـه. ئێره‌یی‌‌و خۆفریودان وه‌لابنێن‌و له وه‌رگرتنی به‌رپرسایـه‌تی‌‌و خزمـه‌تكردن‌‌دا له‌گه‌ڵ یـه‌كتر كێ‌به‌ركێ بكه‌ن.
2ـ اتحاد و همبستگی، رمز پیروزی است. حسادت و خودفریبی را کنار بگذارید و در پذیرش مسئولیت و خدمتگذاری با یکدیگر رقابت کنید.
٣- زانست‌و ئاگایی خۆتان به‌رنـه‌سه‌رێ که تا فریوی دوژمنان نـه‌خۆن.
3ـ دانش و آگاهی خود را ارتقاء دهید که تا فریب دشمنان را نخورید.
٤- هیچ كات دوژمن به دۆست مـه‌زانن چونكه دوژمنی نـه‌ته‌وه‌‌و نیشتمان‌و دینتانـه.
4ـ هرگز دشمن را دوست مپندارید چرا کـه و خصم ملت و مـیهن و دین شماست.
٥- خۆتان بۆ چه‌ند رۆژ ژیـان له‌م دنیـا له‌ناوچووه‌دا مـه‌فرۆشن. مێژوو سه‌لماندوویـه كه دوژمن به چووكه‌ترین بیـانوویـه‌ك، ده‌ست بۆ كوشتار‌و سه‌ركوت ده‌با.
5ـ به منظور چند روزه زندگی درون این دنیـای فانی خود را مفروشید. تاریخ ثابت نموده هست که دشمن بـه کوچکترین بهانـه‌ای، مبادرت بـه کشتار و سرکوب مـیکند.
٦-خه‌یـانـه‌ت به یـه‌كتر مـه‌كه‌ن نـه خه‌یـانـه‌تی سیـاسی‌و نـه خه‌یـانـه‌تی ماڵی‌‌و گیـانی‌‌و نامووسی خه‌یـانـه‌تكار له لای خوداو گه‌ل رووڕه‌شـه‌‌و خه‌یـانـه‌ت، له ئاكام‌دا بۆ خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه.
6ـ بـه یکدیگر خیـانت نکنید نـه خیـانت سیـاسی و نـه خیـانت مالی و ناموسی، خیـانتکار نزد خدا و خلق رو سیـاه هست و خیـانت، سرانجام بـه خود او باز مـی‌گردد.
٧-له‌ته‌ك ئه‌و كه‌سانـه‌ی دا، بێ خه‌یـانـه‌ت ئه‌رك به‌ڕێوه‌بردن هاوكاری بكه‌ن. خودای نـه‌خواسته هیچكات مـه‌بنـه سیخۆڕی بێگانـه.
7ـ باانی کـه بدون خیـانت، انجام وظیفه مـیکنند همکاری نمایید. خدای نکرده هرگز جاسوس بیگانـه نشوید.
٨- ئه‌و شوێنانـه‌ی له وه‌سیـه‌تنامـه‌كه‌دا ئاماژه‌م پێ كردون 'مزگه‌وت، قوتابخانـه‌‌و نـه‌خۆشخانـه' هی خۆتانن، به باشترین شێوه كه‌ڵكیـان لێ‌وه‌رگرن.
8ـ مکانـهایی کـه در وصیت‌نامـه بـه آنـها اشاره نمودم (مسجد، مدرسه، بیمارستان) متعلق بـه خود شماست. بـه بهترین نوع ممکن از آن استفاده کنید.
٩- واز له شۆڕش مـه‌هێنن که تا له‌ژێرده‌سته‌یی ده‌رباز بن. ماڵی دنیـا هیچ نیـه، ئه‌گه‌ر نیشتمانێكتان هه‌بێ، سه‌ربه‌خۆیی‌یـه‌كتان هه‌بێ‌‌و ماڵ‌و خاك‌و نیشاتمانتان هی خۆتان بێ، ئه‌و كات هه‌موو شتێكتان ده‌بێ، هه‌م سامان هه‌م ده‌وڵه‌ت، هه‌م ئابڕو و هه‌م نیشتمان.
9ـ از قیـام دست برندارید که تا از سلطه رهایی یـابید. مال دنیـا هیچ است، اگر سرزمـینی داشته باشید استقلالی داشته باشید و مال و خاک و مـیهن شما متعلق بـه خود شما باشد، آنگاه همـه چیز خواهید داشت، هم مال، هم ثروت، هم دولت هم آبرو و هم مـیهن.
١٠- گومان ناكه‌م جیـا له مافی خودا 'حق الله'، مافێكی دیكه له ئه‌ستۆم بێ، سه‌ره‌ڕای ئه‌مـه‌ش ئه‌گه‌ر كه‌سێك هه‌ست ده‌كا قه‌رزێكی به‌لامـه‌وه‌یـه بچێته لای مـیراتگرانم.
10ـ گمان نمـی‌کنم جز حق الله، حق دیگری برگردن داشته باشم، با وجود این اگری احساس مـیکند طلبی از من دارد بـه وارثان من مراجعه کند.
تا ده‌ست نـه‌ده‌یـه ده‌ستی یـه‌كتر، سه‌ركه‌وتن مسۆگه‌ر نابێ. له یـه‌كتر زۆر مـه‌كه‌ن چونكه خوداوه‌ند دوژمنی زۆردارانـه.
تا دست بـه دست یکدیگر ندهید، فتح مـیسر نخواهد شد. بـه یکدیگر ظلم نکنید چون خداوند دشمن ظالمان است.
هیوادرام وته‌كانم وه‌رگرن، خوداوه‌ند ئێوه به‌سه‌ر دوژمنان‌دا سه‌رخات.
امـیدوارم سخنان مرا بپذیرید. خداوند شما را بر دشمنان پیروز گرداند.
مراد ما نصیحت بود و گفتیم "مـهبهستی ئێمـه ئامۆژگاری بوو وتمان"
مراد ما نصیحت بود و گفتیم
حوالت با خدا كردیم و رفتیم "سپاردمان به خوداو رۆیشتین"
حوالت با خدا کردیم و رفتیم
خزمـه‌تگوزاری نـه‌ته‌وه‌‌و نیشتمان قازی محه‌‌د
خدمتگذار ملت و مـیهن قاضی محمد
هەزاران سڵاو لەگیـانی پاکی پێشەوای گەلی کورد قازی موحەمەدی نەمر
هەزاران سڵاو لەگیـانی پاکی سەرۆکی کۆماری کوردستان پێشەوای نەمر
سه‌رچاوه: كتێبی " قازی محه‌‌د‌و كۆمار له ئاوێنـه‌ی به‌ڵگه‌كان"دا ، بێهزاد خۆشحالی، ١٣٨٠، هه‌مـه‌دان * زورگێڕدراوی ده‌قی فارسی "وه‌صیت‌نامـه قازی محمد"
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی چهارشنبه هفتم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 2:7 |
بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد ) هۆنراوەکانی مامۆستا (مەحوی)لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3لە سەر بابەتەکانی ژێرەوە کرتە (کلیک ) فەرموون
دیوانی مەحوی بەشی ١-دیوانی مەحوی بەشی ٢-دیوانی مەحوی بەشی٣-دیوانی مەحوی بەشی٤
مەلا موحەمەد کوڕی عوسمان بەڵخی ناسراو بە مەحوی (١٨٣٦-١٩٠٦) مامۆستای ئایینی و یەکێک لە دیـارترین ھۆنراوەنووسەکانی کورد بووە. و بە یەکێک لە چڵەپۆپەکانی شیعری کوردی دادەنرێت، هۆنراوەکانی لە دەوری چەند تەوەرێکی جیـاواز ئەسوڕێنەوە و سەرجەمـی هۆنراوەکانی لە دیوانی مەحویدا کۆکراونەتەوە.
(مەحوی) ناوی مەلا موحەممەد كوڕی مەلا عوسمانی باڵخییە لە نەوەی پیر و زانای ناودار (شێخ ڕەش) , باپیریشی وەكو باوكی , ناوی مەلا عوسمان بووە , وەكو شێخ مارفی نۆدی لەگەڵ دروست كردنی سلێمانیدا هاتۆتە شاری نوێوە , (باڵخ) یش دێیەكە لە ناوچەی (ماوەت) لە شارستانی سلێمانی , مێژونوسی كورد , (موحەممەد ئەمـین زەكی بەگ) دەڵێ لە ساڵی 1252 ی.ك (1836-1837 ی.ز) دا لە دایك بووە , مامۆستا عەلائەدین سەججادییش دەڵێ لە 1830 (1246 ی.ك) دا لە دایك بووە , و (كاكەی فەلاحیش) دەڵێ لە 1247 ی.ك (1831-1832 ی.ز) دا لە دایك بووە , باوكی خەلیفەی شێخ عوسمان سیراجوددینی تەوێڵەی بووە, حەوت ساڵان بووە خراوەتە بەر خوێندن و ماوەیەكباوكی خوێندوییەتی , بۆ خوێندن چۆتە سنە و سابڵاغیش ومەلا عەبدوڵای پیرەباب خوێندویەتی , پاشان گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی ومەلا ناودارەكانی ئەو ناوچەیە خوێندویەتی , ئەوجا چوە بۆ بەغداد و بوە بە فەقێ زانای بە ناوبانگی كورد مفتی زەهاوی و ئیجازەی مەلایەتیئەو وەرگرتووە , دیسان مامۆستا عەلائەددین سەججادی دەڵێ پاش ئیجازە وەرگرتنی لە 1859 ی.ز دا بووە بە مەلای مزگەوتی ئیمامـی ئەزەم لە بەغداد , بەڵام لە 1862 دا بەغدای بەجێ هێشتووە و گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و بوە بە ئەندامـی دادگا . لە 1868 دا بە هۆی مردنی باوكییەوە دەستی لە كاری مـیری كێشاوەتەوە و بۆەتەوە بە مەلا و دەستی كردەوە بە دەرز وتنەوە بە فەقێیـان,مەلا حەسەنی كوڕی مەلا عەلیی قزڵجی و مەلا مەحمودی مەزناوەیی و مەلا سەعید ئەفەندیی نایب ئۆغڵیی كەركوك و مەلا عەزیزی موفتی سلێمانی لە ناوبانگترین فەقێكانی بوون , هەر بە ڕێچكەی باوكیـا تەریقەی گرتوەتەبەر و بووە بە خەلیفەی شێخ بەهائوددینی كوڕی شێخ عوسمانی تەوێڵە.وەكو مامۆستا شێخ موحەمەدی خاڵیش لە (مفتی زەهاوی) یەكەیدا نوسیویەتی , مەحوی لە ساڵی 1291ی.ك (1874-1875ی.ز)دا لەگەڵ چەند مەلایەك لە سلێمانییەوە نەفی كراون بۆ بەغداد ,ناوبراو هیچی تری لە بارەی ئەم نەفی كردنە و هۆیەكەی و چۆنیەتی گەڕانەوەی مەحوییەوە لەوەو پاش بۆ سلێمانی , نەنوسیوە. مەحوی , لە 1883دا بەپێی قسەی مامۆستا سەججادی چووە بۆ حەج و لەوێوە چوە بۆ ئەستەموڵ و ڕێگەی پیـاوماقوڵانی كوردەوە لە ئەستەم بووڵ چاوی بە سوڵتان عەبدولحەمـید عوسمانی كەوتوە , سوڵتان ڕێزێكی زۆری لێگرتووە و فەرمانی داوە خانەقایەكیـان لە سولەیمانی بۆ كردۆتەوە كە ئێستا بە (خانەقای مەحوی) بەناوبانگە , مەعاشێكیشی بەناوی خزمەتكردنی هەژارانەوە بۆ بڕیوەتەوە , دواتر گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی, که تا مردنی لە سەرەتای شەشەڵانی 1334 (تشرینی یەكەمـی 1906)دا.
خانەقای مەحوی
ساڵی ١٨٨٣ چووە بۆ حەج، لە هاتنەوەیدا چووە بۆ ئەستەنبوڵ کە ئەو کاتە پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بوو، لە ڕێگەی پیـاوە کوردەکانەوە لە ئەستەنبوڵ بە دیداری سوڵتان عەبدول حەمـیدی دووەم ئەگات، و سوڵتان زۆر عیلم و تەسەوفی مەحوی بە دڵ ئەبێت، هەر لەبەرئەمەش بڕیـار ئەدات خانەقایەکی بۆ بکرێتەوە لە سلێمانی، کە بە خانەقای مەحوی ناسرا. و مەحوی لە دوای گەڕانەوەی بۆ سلێمانی و لە خانەقاکەی بەردەوام دەبێت لە وانە ووتنەوە زانست و ڕابەریی خەڵک لە تەسەووفدا.
مەحوی لە خانەقاکەیدا کاتەکانی بۆ سێ بەش دابەش دەکات، بەشێکی بۆ وانەووتنەوە و بەشێکی بۆ دانیشتن لەگەڵ خەڵک و ئامۆژگاری یـان و بە شێکی تری بۆ نوێژ و یـادی خوا و بیرەوە.
کەسایەتی مەحوی
مەحاوێکی باڵابەرز و سوور وسپی و چاوگەورە بووە، رێشێکی درێژی هەبووە و بە نەرمـی و هێمنی قسەی کردووە، مێزەری سپی و کەواو سەڵتەی لەبەرکردووە، و هەر لە سەرەتای ژیـانییەوە خولیـای گۆشەگیری بووە و گەرمـی هەست و سۆزەکانی دەرگای شیعری بۆ ئاوەڵا کرد، هەروەها ئەو ژینگە و خێزانەی مەحوی تیـا پەروەردە بووە کردوویەتی بە شاعیرێکی تەسەووف، هەروەها شاعیرێکی وەردەکاربوو و تەواوی هەندێک لە قەسیدەکانی لە مانگێکەوە که تا ساڵێکی خایـاندووە.
ناوەڕۆک و ڕووخساری هۆنراوەکانی
شیعرەکانی مەحوی لەسەر مانا و بیرەوەیەکی تەواو قوڵ ئەوەستێت و بەگشتی هۆنراوەکانی لەسەر چەندین تەوەری جیـاواز ئەدوێت، لەوانە شانازی بە نەتەوەی کورد و زمانی کوردییەوە لە هەندێک لە شیعرەکانیدا، هەروەها هەڵوێستی توندی شاعیر بەرامبەر ستەمکار و زۆرداران لە شیعرەکانیدا ڕەنگ ئەداتەوە لەگەڵ بەگژداچوونی ئەوانەی بازرگانی بەسەر ئایینەوە ئەکەن، زۆرترین بەشی شیعرەکانی لە چوارچێوەی جوانی و خۆشەویستی و عەشق دەسوڕێتەوە هەروەها چەندیین شیعری هەیە لە بواری ڕاستی پەرستی و فەلسەفەدا و لە ستایشی ئایینی و تەسەووفدا.
مەحوى وەکو شاعیرانى سەردەمى و پێشووتر لەخۆى کێشى عەرووزى عەرەبى بەکارهێناوە، هەروەها یەکێتى قافییە پاراستووە، بەواتایەک کە سەرانسەرى هۆنراوەکە لەسەر یەک قافیەیە. بەهۆى ئەوەى زمانى کوردى لەو سەردەمەدا هێز و تینى ئێستاى نەبووە، مەحوى وشەى فارسى و عەرەبى زۆر بەکارهێناوە، هەروەها وشەکارى و وردەکارى زۆرى بەکارهێناوە و بەدواى وشە دەربڕینى گراندا گەڕاوە.
لە هەمان کاتدا مەحووی لەگەڵ زمانی کوردیدا بە زمانی فارسی و عەرەبی چەندین هۆنراوەی نووسیوە.
چەند نموونەیەک لە هۆنراوەکانی
غەزەلیـات
بەشی زۆری شیعرەکانی مەحوی لە چوارچێوەی غەزەلیـاتدایە و ئەم پارچە شیعرەی خوارەوە نموونەیەکە لەو شیعرانە؛
بە نووری بادە کەشفی زوڵمەتی تەقوا نەکەم، چ بکەم!
بە شەمعێکی وەها چاری شەوێکی وا نەکەم، چ بکەم!
لە خەزنەی دڵمدا هەرچی هەیە، هەر داغی سەودایە
دەسا ئەم نەقدە دەردی عیشقی پێ سەودا نەکەم، چ بکەم!
لەگەڵ دەستی مەلا ڕێ ناکەوێ زونناری زوڵفی یـار
وەکو "شێخ" ئیختیـاری مەزهەبی "تەرسا" نەکەم، چ بکەم!
لە ڕێی ئەو شۆخەدا خۆم کردە خاک و پێی نەنا پێما
دەسا خاکی هەموو عالەم بەسەر خۆما نەکەم، چ بکەم!
دەمێکە شاری پڕ شۆری مەحەببەت مات و خامۆشە
بە قانوونی تەجەننون شۆڕشێ ئینشا نەکەم، چ بکەم!
لە چاوانم نەما بۆ گریە، نۆبەی سەجدە بەردەریە
سیـا ساڵم نەبارە، نوێژی ئیستیسقا نەکەم، چ بکەم!
لەسەر تۆم دوشمنە دنیـا، قەزیەم "مانع الجمع"ە
کە تەرکی تۆ نەکەم، تەرکی هەموو دنیـا نەکەم، چ بکەم!
بەجێ ماوم لە یـاران، نا بە جێ ماوم، ئەجەل زوو بە
بە مردن لەم قوسووری ژینە ئیستیعفا نەکەم، چ بکەم!
ئەوا لەیلا بە ڕۆژی حەشر ئەدا وادەی لیقا مەحوی!
هەتا قامـی قیـامەت، ئاه و واوەیلا نەکەم، چ بکەم!
ئایینی
ئەم چەند دێڕەی خوارەوە نموونەیەکن لە هۆنراوە ئایینییەکانی مەحوی و بەشێکن لە قەسیدەی بەحری نوور کە ستایشی پیغەمبەری ئیسلامـی تێدادەکات و قەسیدەکە خۆی لە ١٢٤ دێڕ پێک هاتووە.
"و صلى الله على" ئەو بەحری نووری عیلم و عیرفانە
کە دەرکی غەوری ناکا "غیر علم الله سبحان"ە
"و صلی الله علی" ئەو زاتی پاکی قودسی ئایـاتە
کە ئەخلاقی پەسەندیدەی جەنابی حەیی مەننانە
"و صلی الله علی" ئەو حەزرەتەی ساحێب کەماڵاتە
کە ئەعلا و موعجیزەی، قوربانی بم من، نووری قورئانە
لە تاریکی شەوی کوفرا بە یەک دەم لەمعێکی دا
هەزار و سێ سەد و بیست و دووە، دنیـا چراخانە
چرایەک نووری بێچوونی مومـیددی بێ، دەبێ وا بێ
چرایەک دەستی قودرەت خۆشی کا، بۆ که تا ئەبەد مانە
"تعالی الله" بە دوو دەه بوو کە هەردوو عالەمـی داگرت
بنازم بەم کەماڵی عەزم و حەزم و شەوکەت و شانە
لەگەڵ ئەم ئیحتیشامە زوهدی دنیـایی تەماشا کە
کە یەک لەت نانی جۆ بوو قوتی، یـا خورما دوو سێ دانە
فەلەک جاهێ سەری خەرمانی که تا عەرش، ئەڵبەتە نابێ
تەنازوول کا عولووی هیممەتی بۆ دەنکە زیزانە
موهیممێ غەیری زاتی حەی لە هیممەتیـا نیە، ئیللا
لەبەر ئەم ئوممەتە بێ هیممەتە دائیم بە ئەحزانە
لەبارەی مەحووییەوە ووتراوە
مەحوی یەکێک لە دیـارترین و ناسراوترین هۆنراوەنووسانی کوردە و کەم که تا زۆر نووسەر و ڕەخنەگر و شاعیرانی کورد لە بارەیـانەوە نووسیوە هەروەها زۆر لە شاعیران لە هۆنراوەکانیـاندا بە شانی مەحوویدا هەڵیـانداوە، لەوانە؛ سالمـی ساحێبقڕان و مەلا موحەممەد خاکی و حاجی قادری کۆیی و مەلا کاکە حەمەی ناری و سەیید ئەحمەدی نەقییبی و فەوزی و عەلی کەمال باپیر ئاغا و حەمدی و زۆر لە شاعیر و نووسەر و ڕەخنەگرەکانی تر ستایشی مەحوی و شیعرە قوڵەکانیـان کردووە.
وەک نموونەیەک لەسەر ئەو هۆنراوەنەی لەسەر مەحوی نووسراون، ئەم دووپارچە هۆنراوەیەی خوارەوەن، کە پارچەی یەکەمـیان شێخ ئەحمەد شێخ غەنی ناسراو بە فەوزی نووسیویەتی؛
گەرچی نالی و کوردی و سالم لە دەوری "ماضی"یـا
خاوەنی دیوانی عالی بوون لە شیعری کوردییـا
گۆیی سەبقەت هەر لە ئاوا مابوو "مەحوی" پێی گەیشت
خستیەوە مەیدان بە جێی هێشتن لە عەسری "ثانی"یـا
پارچە هۆنراوەی دووەم، عەلی کەمال باپیر ئاغا نووسیویەتی؛
چونکە بەندەی حەزرەتی "مەحوی"م و شاگردی ئەوم
وائەزانم واریسی تەختی شاهی کەیخوسرەوم
داخەکەم ئەولادەکانی دەرحەقی من بێ وەفان
وا ئەزانن بەندە مردووم یـاخۆ سەرمەستی خەوم
دیوانی مەحوی
دیوانی مەحوی، کۆمەڵە شیعرەکانی مەحوی لە خۆ دەگرێت، هاوکات لەگەڵ زۆر لەو ووتار و بابەت و شیعرانەی لە بارەی مەحوویەوە نوسراوەن وەک پاشبەند لە کتێبەکەدا هەن، و شیعرەکانی مەحوی دابەشکراوە بۆ غەزلیـات و شیعری ئایینی و چوار خشتەکییەکان و تاکەکان و بەشی عەرەبی و بەشی فارسی هاوکات هەر یەکێک لەم پۆڵێنانە بە پێی ڕیزبەندی ئەلفبێی کۆتایی دێڕە هۆنراوەکان ڕیزبەند کراون.
ئەو سەرچاوانەی دیوانەکانی مەحوویـان لێ وەرگیراوە لە سەرەتادا نوسراوەکانی دەستی شێخ مەلا عومەری مەحوی کوڕی شاعیر و هەندێک دەستنووسی تری بنەماڵەکەیـان بوون و پاشان شیخ موحەممەدی مەحوی بە بەراوردی دیوانەکەی چاپی ١٩٢٢ لەگەڵ دەستنووسەکاندا دیوانەکەی نووسیوەتەوە و لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٦١دا لەگەڵ گۆران و کاکەی فەلاحدا ڕاستیـان کردۆتەوە و خستویـانەتە سەر ڕێنووسی نوێی کورد.
اشان هەریەک لە مەلا عەبدولکەریم مودەریس و محەمەدی کوڕی شیعرەکانیـان لێکداوەتەوە و هەروەها بە هاوکاری کاکەی فەلاح و شێخ موحەممەد مەحوی دیوانەکەیـان بە شێوەیەکی جوان بە چاپ گەیـاندووە.
کۆچی دواییمەحوی لە تشرینی یەکەمـی ١٩٠٦دا ژیـانی دوایی ھات و لە یەکێک لە ژوورەکانی خانەقاکەیدا بە خاک سپێردرا.
زندگی نامـه محویمحوی از بزرگترین شاعران کلاسیک کرد (۱۸۳۶-۱۹۰۶)در روستای بالخ درون مجاورت سلیمانیـه بـه دنیـا آمد. وی از مشـهورترین شاعران عرفانی کرد و گویش سورانی است. عمده شـهرت وی بـه واسطه غزل های عاشقانـه و عرفانی است.
زندگی نامـه
وی از سن هفت سالگی بـه آموختن قرآن و علوم رایج دوران پرداخت و سپس به منظور تحصیل علم عازم سنندج و مـهاباد و بغداد شد. درون بغداد او از محضر بزرگانی چون مفتی زهاوی(مفتی وقت عراق) بهره برد. از جمله شاگردان مشـهور محوی هم مـی توان بـه ملا سعید افندی، ملا حسن قزلچی اشاره کرد. محوی از پیروان طریقت نقشبندیـه بود، او ارادت بسیـاری بـه مولانا خالد شـهرزوری داشته است. او بعد از ملاقاتی کـه در سال ۱۸۸۳ با سلطان عبدالحمـید دوم عثمانی داشت، اجازه تأسیس خانقاهی را درون سلیمانیـه گرفت کـه به خانقاه محوی شـهرت یـافت.
ویژگی های شعر محوی
محوی بـه زبان های کردی، فارسی و عربی و در قالب های غزل، قصیده و دوبیتی و فرد شعر سروده است. مضمون بیشتر اشعار وی تصوف، عرفان و تقبیح دنیـا است. اشعار وی سرشار از استعاره و نماد است. استفاده از واژه های قدیمـی و گاه غیرمستعمل و قافیـه های نامتداول از دیگر ویژگیـهای شعر محوی است. درون مـیان شعرای فارس او بیشتر تحت تأثیر حافظ و مولانا بوده است.
نمونـه شعر فارسی
بر سر این مرده ای روح حیـات افزا بیـا
در رکابت شور حشرای فتنـه‌ی برپا بیـا
وعد فردا کشتن ای قاتل ز فرداها گذشت
انتظار کشتنم کشت آخر این فردا بیـا
گفت درون هر مو بود پیوسته با من چند دل
"محوی" بیدل بـه من گوید شبی تنـها بیـا
برو دندان جانان این غزل باری گذشت
خود بـه من گوید بـه سیر لؤلؤ لالا بیـا محوی
نمونەی شێعری کوردی مەحوی
به گریـانم وه‌کــوو گــوڵ پێکه‌نی یـار
به گریـانم وه‌کــوو گــوڵ پێکه‌نی یـار
له باغی من بـه بارش غونچه پشـــکووت
شوکر ههر مامـه‌مـه‌وه بۆ یــــادگاری
به کاری زه‌خمـه‌که‌ی شمشێری ئه‌برووت
له غه‌مزه‌ی چاوت ئه‌برۆ داگره و به‌س
مـه‌که بۆ قه‌تڵی عــــاشق ڕه‌نجه بازووت
نـه‌خۆشی عیشقی لێوت وه‌سیـه‌تی کرد
بتــاشـــن داری عوننـــــابی بـه تابــووت
منی بهم حاڵ و قاڵه دی کـه ده‌یوت
کتێـبێـکی غه‌ریبــم دیــوه، په‌ڕپــووت
به نیله بێ نـه‌باتی مـیــسری لـێوت
جلم، سوبحم هه‌موو ههر شامـه بێ ڕووت
له ناڵه‌ی گه‌رمـی دڵ باکت نـه‌بوو تۆ
به ئاهی سه‌ردی مـهحوی من دڵم سووت
شەوێ لەیلا بە مەجنوونی دەوت : بنواڕە حاڵی خۆت
شەوێ لەیلا بە مەجنوونی دەوت : بنواڕە حاڵی خۆت
بە خۆڕایی کە چۆنت دا بە با عەقڵ و کەماڵی خۆت؟
جوابی دایەوە مەجنوون: ئەگەر طاقەت ببێ لەحظێ
لەناو ئاوێنەدا بنــواڕەرە حوســـن و جەمالــــــی خۆت.
دڵم وەک غونچە پڕ خوونی فیراقی سەبزپۆشێکە
دڵم وەک غونچە پڕ خوونی فیراقی سەبزپۆشێکە
وەکو سونبول حەواسم تەفرەقەی کاکۆڵ بە دۆشێکە
کە شایەد بێتەوە بۆ سەیری شینی ئەم سیـابەختە
بە مەرگی 'مەحوی' ئەی نەی ناڵەیێ، وەی دەف خورۆشێ کە
برینانی دەروونم، چاوەکەم! وەک چاومە وێران
برینانی دەروونم، چاوەکەم! وەک چاومە وێران
لە وێرانیی مەپرسە، هەم دەر و هەم ناومە وێران
بە دڵ ڕاضیی نەبوو ڕۆیی، لە حوجرە هەم لە بەرچاوم
بە جارێ ماڵی دڵم و خۆم و هەردوو چاومە وێران.
خه‌ططی ده‌وری لێوی ئاڵت ئه‌ی مـه‌سیحا لام و بێ
خه‌ططی ده‌وری لێوی ئاڵت ئه‌ی مـه‌سیحا لام و بێ
ههر له جامـه‌ی سه‌بز ئه‌چێ بۆ غه‌ین و نوون و چیم و هێ
غونچه بازاڕی نـه‌زاکه‌تــداری و ته‌نگی شکاند
ههر کـه ظاهیر بوو له ده‌وری باغی حوسنت لام و بێ
له‌ب شـه‌که‌ر که تا که‌ی له حه‌سره‌ت خاڵی موشکینت، دڵم
داغدار و خه‌سته بێ وه‌ک لام و ئه‌لف و لام و هێ؟!
لاله ڕوخسارم له سایـه‌ی ئه‌شکی خوێنین ڕه‌نگه‌وه
چونکه ڕووسوورم له قاپیی عه‌ین و شین وقاف و تێ
عیشقت ئه‌ی جانا، منی ڕیسوایی عاله‌م کردووه
چاکه ئینصافت ببێ بۆ ئه‌لف و سین و تێ و هێ
ئێسته بۆ لاف و گه‌زاف ههر که‌س ده‌بینی عاشقه
نـه‌ک هه‌موو که‌س جانفیدا وه‌ک مـیم و حێ و واو و یێ
'مـهحوی' ئه‌مڕۆ زۆر نـه‌خۆشـه قه‌ت شیفای نایێ بـه هیچ
گهر شیفای بێتن، بـه بۆیی زوڵف و ئه‌و ئه‌گریجه دێ.
پیریی نوفوذی کردە بەدەن، بەسیە تەنبەڵیی
پیریی نوفوذی کردە بەدەن، بەسیە تەنبەڵیی
دەرچوو لە خانووێ کە خەلەل گەییە تەنبەلی
قەیی سوراحی ئەگەر تێبگەی، دەڵێ
دڵ تێکەڵ هاتنە لەگەڵ ئەم خەڵکە تێکەڵیی
وا دڵ بە داغم ئەز لە ڕەقیب، ئەر سەری بڕن
بۆ ئەکلی لەحمـی ئەو سەگە من دەبمە حەنبەلیی
تەرسا بە دینی ئەو یەدی بەیضایە بوونە جووی
بۆ کوشتنم کە دەستی دەرێنا لە باخەڵی
دنیـا بە تەوسەوە دەمـی مەرگی وتی کە ( ذو الــ
ـــقرنین)ی دی زەلیلە، لە کن خۆت ئەتۆ کەڵی
زاهید چیە، هەیە گەبەڵی ڕیش و تووکەسەر
ئاگر نەبێ، چبێ سەری دەر کا لە جەنگەڵی!
'مەحوی'! قەضا قسێکی خۆشی وت بە چاری ڕووس:
دوێنێ گەماڵە گەورەکە، ئەمڕۆ یەکێ دەڵی
بپرسه حــــــاڵم، ئیـهمالــــی وه‌فـــــا بــــه‌س
بپرسه حــــــاڵم، ئیـهمالــــی وه‌فـــــا بــــه‌س
بترسه تۆ له حه‌ق، جـــه‌ور و جــــه‌فا بـــــه‌س
به‌کــــــامـــی غـه‌یــر و بێــگـــانـه، بـــرالـە!
بەریی‌بوونت له یــــــار و ئـــــاشنا بـــه‌س
ئیلاهی بــێ‌به‌ڵا بێت نـــــه‌خلی بـــــــــاڵات
بــــه‌ری بۆ من به‌ڵا بوو، هــه‌ر به‌ڵا بـــــــه‌س
نـــزیــــــکـه مـــردنـــت ئـــــــه‌ی پیره زاهید
وه‌ره بـــــا تـــــۆبه کــــه‌ین، ئیتر ڕیــا بــــه‌س
خودا ئه‌م ده‌ردی عیشقه‌م لێ نـه‌کـا کـــــه‌م
هه‌تا هه‌م به‌س له‌بــاتی ههر ده‌وا بــــــه‌س
ئـــــه‌وی ئـــــــه‌و وێــڵیـه بـــــورجــی زه‌مـینـه
ده به‌س بڕوا بۆ مـه‌سیحــا بۆ سه‌مـا، بـــــه‌س
لــەسه‌ر تێپه‌ڕ بـــــووه خوێناوی جــــه‌رگــم
به‌سه‌رما بێنـه، ئه‌ی دڵ، مـــاجـــه‌را بـــــه‌س
کـه مـن دڵ پـــڕ کــــه‌ده‌رم و لێڵه عـــه‌یشم
له کن من به‌س بکه‌ن به‌سی صــه‌فا، بــه‌س
که نـــــادا ( مـه‌حویــــا ) دادێ بــه حـــــاڵت
به‌س بـــێ داد و ئـــاهــ و نــاڵه، بـــــا بـــــه‌س.
نـه‌وه‌ك ههر چاوی مـه‌سته، خۆشی ههر مـه‌ست
نـه‌وه‌ك ههر چاوی مـه‌سته، خۆشی ههر مـه‌ست
به لادا دێ. كـــــه دێ، وه‌ك توركی سه‌رمـه‌ست
له حـــه‌جله‌ی نـاز و ئیعزازی بـــــه صه‌د نـاز
خودا تۆ حــافیظی بـی، هـــاته‌ده‌ر مـه‌ست
بــه دوویـــــا شێخ و سۆفی مـه‌ستی عیشقی
له ڕێیـا كـەوتوون مـه‌سته لـه‌سه‌ر مـه‌ست
نیـگاهی مـــه‌ستی تــــا مـــه‌ستانی ڕێ دا
نـه‌ما له‌و جێـگه ڕێگه‌ی كه‌س له‌به‌ر مـه‌ست
بنازم به‌و پیــــاڵه‌ی چـــاوی مـه‌سته
بــه یـه‌ك پرشنگی عاله‌م سه‌ربه‌سه‌ر مـه‌ست
له‌به‌ر حوكمـی نیـــگایـــا قـاتـه هوشیـار
هه‌تـا چـــاوی بـكا بڕ، ،مـه‌سته، ههر مــه‌ست
وتـی: ســــه‌یـری دهر و ده‌شتم نـه‌مـاوه
له چـاوم مـه‌وج ئـــه‌دا، پڕ ده‌شت و دهر مـه‌ست
به جوز مـه‌ی ناوی ئه‌م نـاوه به چـی بــــه‌م
به نـه‌شئه‌ی ئه‌و به‌شـه‌ر هه‌م''بو البشر''مـه‌ست
ده‌ناسێ بـاده‌كــه‌ی، .مـه‌قصودی حــه‌شره
ده‌ڵێ: ((مـهحوی)) بنوو تۆ که تا سه‌حـــه‌ر مـه‌ست
به پیر ئه‌و ماهه‌وه چووم و به‌سه‌ر چووم
به پیر ئه‌و ماهه‌وه چووم و به‌سه‌ر چووم
په‌ری بوو، ئه‌و نـه‌بوو، شـه‌و بوو، به‌سه‌رچووم
ته‌ڵێ نێرگسم و باغی حیره‌تم پـێ
به فه‌ڕ هات و وه‌کو گوڵ زوو به‌سه‌ر چووم
گله‌ی پێشم له‌سه‌ر سه‌ر هه‌م بووه بار
که دی من دولبه‌رم هات و به سه‌ر چووم
ده‌زانم بادیـه‌ی عیشقه خه‌طه‌رناك
که‌چی ههر چووم، ئه‌گه‌ر مام و ئه‌گه‌ر چووم
له حینی نـه‌زعی ڕۆحا، ڕۆحی عاشق
وتی: ئۆخه‌ی له مـیحنـه‌ت خانـه ده‌رچووم
به ئۆغـر کـردنی من بـوومـه قـه‌قـنـه‌س
که ئـه‌و چوو بۆ سه‌فه‌ر، من بۆ سه‌قه‌ر چووم
وتـی: قـه‌ت وا مـه‌یـه، من واوه ههر دێم
نـه‌هات ئه‌و وا قـه‌ت و من واوه ههر چووم
شوکر موورم بووه پاماڵی مـیرێ
به بێ نامـی ژیـام و نامـه‌وه‌ر چووم
غه‌مـی قاتیلمـه ((مـهحوی))! مونفه‌عیل ما
له حه‌شرا کفنی خوێناوی بـه‌به‌ر چووم
كه دڵ ده‌توێته‌وه بۆ تۆ، ده‌كه‌ی ئه‌و ڕۆژه تۆ بڕوا
كه دڵ ده‌توێته‌وه بۆ تۆ، ده‌كه‌ی ئه‌و ڕۆژه تۆ بڕوا
كه خۆ ده‌رخه‌ی وه‌كو خۆر، دڵ وه‌كو شـه‌ونم له خۆ بڕوا
كه ڕۆحم تێگه‌یی تۆ حه‌ز به ده‌رچوونی ده‌كه‌ی، ده‌رچوو
ده‌بێ عاشق كه دی بێزاره یـاری، بێ بڕۆ بڕوا
وتم: با له‌م دهر و له‌م كۆیـه‌دا ئانێ سكونـه‌ت كه‌م
وتی: عاشق ده‌بێ ههر ده‌ربه‌ده‌ر بێ، كۆ به كۆ بڕوا
ڕه‌قیبت ده‌ركه، ئه‌م به‌رده‌ركه پاكه پیس ئه‌كا، فه‌رمووی:
كه بهم به‌رقاپییـه لازم سه‌گێكی وایـه، بۆ بڕوا!
وتی: (مـهحوی) من و تۆ ئافتاب و سایـه تیمثالین
جه‌نابی من كه ده‌ركه‌وتم، ده‌بێ ته‌شریفی تۆ بڕوا.
ههر گفتوگۆمـه، که‌چی ههر ده‌ڵێم و تێ ناگه‌م
ههر گفتوگۆمـه، که‌چی ههر ده‌ڵێم و تێ ناگه‌م
ههر جوستوجۆمـه، که‌چی ههر ده‌ڕۆم و پێ ناگه‌م
چاوم ڕوا و گۆشـه‌یی ئه‌و ئه‌بروه‌م نـه‌دی
دڵ بوو به به‌حری عولوم و له ئه‌لف و بێ ناگه‌م.
چییـه ئه‌م هه‌مو طه‌نطه‌نـه‌و من – منت
چییـه ئه‌م هه‌مو طه‌نطه‌نـه‌و من – منت
ئه‌مـه‌نده چییـه فه‌خر و به‌خ ت
به ڕۆچوونی ئاوێ ده‌که‌ی زینده‌گی
به ده‌رچوونی بایـه‌ک ده‌بێ مردنت.
به دهم مـه‌وجی خوێنی ئه‌شکه‌وه‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
به دهم مـه‌وجی خوێنی ئه‌شکه‌وه‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
ده‌روونم که‌یلی زووخی ده‌رد و غه‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
ڕه‌قیبی سه‌گ حه‌زی بوو، کوشتمت، سه‌یریکه چۆنی بۆم
دوعا بۆ ده‌ست و تێغت من ده‌که‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
به غه‌دداریی نـه‌وه‌ک ناوت به‌رن، بمئه‌نجنی، قه‌ت من
شکاتی جه‌وری تۆ بهر که‌س ده‌به‌م؟ بڕوانـه چۆنم بۆت!
هه‌ناسه‌ی ئاگرینم‌وه‌به‌ر، که تا ده‌روونم سووت
به ناڵه که تا دڵت سه‌خڵه‌ت نـه‌ده‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
بیـانوو بگره، شێوه‌ی خۆت بشێوێنـه به من کوشتن
وه‌ها چاوی به‌دت لێ لاده‌ده‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
به ئاوی گریـه هه‌رده‌م ناوی چاوم ششتوه، نـه‌ک جێت
به خوێن ئاغوشته بێ، تۆ، چاوه‌که‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
غه‌مـی خۆشی نییـه ((مـهحوی)) له دڵیـا، ههر غه‌مـی تۆیـه
له‌عیشقتدا ده‌که‌م غه‌م بۆ به‌غه‌م، بڕوانـه چۆنم بۆت!
بیبیێ، یـان نەیبیێ، من داد و بێدادێ دەکەم
بیبیێ، یـان نەیبیێ، من داد و بێدادێ دەکەم
گوێ بداتێ، یـا نەداتێ، ئاه و فەریـادێ دەکەم
حەققی ئیخلاصە بەجێهێنانی ئادابی خولووص
پێ بزانێ. یـا نەزانێ، من بە دڵ یـادێ دەکەم
بێستوونی عیشقی شیرینێک ئەوا هاتۆتە پێش
گەر لە حەق بێم و نەیەم، تەقلیدی فەرهادێ دەکەم
ئاوی تێغی وەقفی هەر توشنە لەبێکە، من نەبێ
کارگەر بێ، یـا نەبێ، لەم مەظڵەمە دادێ دەکەم
دەرسی عیشقم هەر لەکن پەروانە یـا بولبول بووە
بیگەمێ، یـا نەیگەمێ، هەر مەشقی ئوستادێ دەکەم
کوشتنی ئیسفەندیـاری نەفسە بەستەی ڕایی پیر
گەر مەدەد کا، یـا نەکا، لەو شاهە ئیمدادێ دەکەم
بەم نزیکانە لەبەرمە ''مەحویـا''! ڕێگێکی دوور
بێتە دەستم، یـا نەیێ، هەر کۆششی زادێ دەکەم.
بە بێ بەزمـی حوضووری تۆ حەرامم کردوە بادە
بە بێ بەزمـی حوضووری تۆ حەرامم کردوە بادە
نەوەک بشکێ بە نەشئەی مەی خوماری دەردی بێ تۆیی
لە مـیحنەتخانەکەی مندا، بە بێ تۆ هەر براڕۆیە
کە جارێ ئێوە ناپرسن لە من بۆچی برا ڕۆیی!.
ئەوی ئەمڕۆ بە دەوری تەختیـایە هەلهەلەی مەخلووق
ئەوی ئەمڕۆ بە دەوری تەختیـایە هەلهەلەی مەخلووق
لە دەوری نەعشیـا سبحەی دەبینێ وەلوەلەی مەخلووق
بە پەل پەل ی سبحەی ئەگەر ببوایە باوەڕیـان
دەبوو قەت بەم حەدە نەبوایە بۆ دنیـا پەلەی مەخلووق
دەخاتە فکری ئەهلی مەعریفەت شێوەی جەجاڵ (الحق)
دەبینی بەعضە ئەشخاصێ بەدویـا خەر گەلەی مەخلووق
وەها پڕ فیتنە بوو عالەم کە ئیبلیسێکی وەک ئیبلیس
نەماوە مەئمەنێ غەیری کڵێشە و کەڵکەڵەی مەخلووق
لە پەردەی جیلوەیەکتا ڕوونمایە شۆری صەد مەحشەر
نیقابێ لادە لەو چیـهرە، ببینە زەلزەلەی مەخلووق
بە ئاوی تێگەیشتن ئێمە دنیـا، هەر سەرابێ بوو
هەموو دەشچن بە خنکان و لە وشکیشە مەلەی مەخلووق
لە سووقی دەهردا دوکانی هەر کەس موددەتی عومرە
گوهەر-دانە بە پشکڵ دانە ''مەحوی''! مامەڵەی مەخلووق.
گه‌ردی ڕێی هه‌ستاوه جێ داوا ده‌کا
گه‌ردی ڕێی هه‌ستاوه جێ داوا ده‌کا
به‌خته! ماڵی چاوی کێ ئاوا ده‌کا!
وه‌رده‌گێڕێ ڕوو که سوجده‌ی بهر ده‌به‌م
هه‌ی ده‌ڵێ: که‌ی نوێژی ڕۆژاوا ده‌کا
چاوه، جێی ئه‌و شۆخه بێ، وتم و، وتی
ئه‌م مـه‌لا شێخه قسه‌ی بێ‌جا ده‌کا
کوشته‌ی ئه‌و چاوه‌م له جه‌معی کوشته‌گان
خه‌نجه‌ری موژگانی من (منـها) ده‌کا
دا به یـه‌کباره به با دا عومری خه‌ڵق
دێ به با کاکۆڵه‌که‌ی که تا تا ده‌کا
چاوه‌که‌ی به‌یده‌ستی مـه‌ستیشـه، که‌چی
ههر به له‌حظێ فیتنـه‌یێ به‌رپا ده‌کا
ئه‌و که دڵ دوو قه‌د ده‌کا شیری برۆی
ئیکه خه‌نجه‌ر بۆ به‌قه‌د خۆیـا ده‌کا!
زامـی دڵ وێران و ماڵ ئاوا طه‌بیب
ماڵی وێرانم که ماڵ ئاوا ده‌کا
تورکی چاوی مـه‌ستی، ''مـهحوی''! مژده بێ
وا که‌بابی جه‌رگ و دڵ داوا ده‌کا.
تیپی ((ئه‌لف))
۱
له‌م به‌حری فیتنـه به‌ڵکی نـه‌جاتت بدا خودا
داوێنی باخودا بگره، به‌رده ناخودا
بێ که‌س منم. که‌سێ له زوبانم بگا نیـه
هه‌مده‌م خودا نـه‌ناسن و دهم پڕ له یـا خودا
عه‌هد و وه‌فایـه سوخره‌یی به‌دعه‌هدی‌یو جه‌فا
ههر ما به دادی ئه‌هلی وه‌فادا بگا خودا
ههر ئه‌و که‌سه کـه خه‌یری دوعای خێری دیوه لێم
دائیم دوعامـه شـه‌ڕڕی له من لابدا خودا
لوطفێ به حاڵی من که، وتم، ئه‌و وتی به‌قار:
تۆ شێخی باخودا و ئه‌من شۆخی ناخودا
غه‌یری ئه‌مـه کـه سوێندی درۆی پێ بخۆن و به‌س
قوربانی ناوی، ناوی له ناوا نـه‌ما خودا
تا ظوڵمـه‌تی وجوده ته‌ریکی له‌نوری عیشق
سێبه‌ر نـه‌ما، هه‌تاوه، که((مـهحوی)) نـه‌ما، خودا
۲
بۆ گوم‌بوانی چۆڵی مـه‌حه‌ببه‌تیـه‌تی، خودا
ته‌بشیری (والسلام علی تابع الهدی)
موسته‌غنییـه له مـه‌ننی سه‌فینـه و سه‌فینـه‌وان
ههر که‌س کـه ئیشی ههر بـه خودا بێ، نـه ناخودا
دڵ بۆیـه خۆشی دێ له نـه‌خۆشی بـه پڕ بـه دڵ
بیماره چاوی یـار و خۆشی دێ له ده‌رد و دا
به خودا قه‌سه‌م له‌گه‌ڵ دڵی خاڵی له سۆزی عیشق
ته‌کراری حه‌رفه به‌س ده‌مـی پڕ یـا خودا خودا
گونجایشی جه‌لالی خه‌یـاڵی خه‌یـاڵی ئه‌وم له دڵ
جێ‌بونـه‌وه‌ی سه‌مایـه له یـه‌ک دانـه کونجودا
له‌و ڕۆژه‌وه جودا بوه لێم ئه‌و په‌ری‌وه‌شـه،
ڕۆژم ڕه‌شـه، شوعور و دڵم لێ بوه جودا
به‌س کاری دڵ‌توێنـه‌وه((مـهحوی)) له‌پێشته
(لایحسب الاناسی ان یترکوا صدی)
۳
بەجێ نایێ، دەبێ ڕوو کەینە سارا،
حەقی ئادابی مەجنوونیی لە شارا
کە چەرخ ئەسکەندەری دیی دەردەدارە،
وتیی: ئەم هەم بووە هەمدەردی دارا
هەتا حەق ناصیرە، هەر حەقمە مەنظوور
وەکوو (مەنصوور) ئەگەر بمکەن بە دارا
نەگەیمە ئەو جوانە و گەیمە پیریی
مەدەد یـا پیری پیرانی بوخارا
لەبەر زار و نەزاریی بوومە وەک پووش
دە ئەمجا ڕابوێرە من بە زارا
مەگەر تۆ عەرضی حاڵم کەی لەکن یـار
قەڵەم، ساغی قسە، من نیمە یـارا
لەڕم دیی زاهید ئەم زستانە، زانیم
کلک نادا بە زڕپنگی بەهارا
وەرە دەستێ بە خوونم کە نیگارین
خووێنی من حەلاڵت بێ، نیگارا!
زوو ئەو شۆخە لە عاشق وەردەچەرخێ
لەگەڵ کەس، چەرخە ئەو، ناکا مودارا
موژەی خوێنێ دەکا هەر لەحظە، سەیرە
ئەمەندە گوڵ لە بن یەک نووکە خارا
کە شک بەم 'مەحویـا' هەر شەربەتی مەرگ
لەسەر ئەرزا نییە ئاوی گەوارا
۴
((یـار از وفا گذشت براین کشته‌ء جفا))
((شد مشـهدم ز مقدم او روظه‌ء صفا))
((چون درون قفاش دلشده گانش نمـیفتند))
((کاکل کمند جان و دل افگنده بر قفا))
کوردی زوبانی ئه‌صڵمـه گهر ته‌رکی که‌م بـه کول
بۆ فارسی، به کوللی ئه‌من ده‌بمـه بێ وه‌فا
دوری مـه‌بینـه تۆ له که‌ریمـی به‌ها نـه‌جۆ
هه‌رچی که کورده پاکی ببه‌خشێ به(بوالوفا)
عه‌فوم که (یـا عفو) بـه حه‌ق جاهی ئه‌و شـه‌هه
ئایـه‌ی عولووی جاهی ئه‌وه ئایـه‌تی (عفا)
مـه‌حمودی (فی السما)یـه، حه‌بیبی خودایـه ئه‌و
مـه‌قبولی باره‌گاه، ئه‌وه موختار و موصطه‌فا
((صلی علیـه الاهنا ما یلیق به))
((مع صحبه و اله و الاهل ذی الصفا))
((تشویش حال من تو ز تخلیط من بفهم))
((ز اهل زمانـه بس که رسد بر دلم جفا))
((گفتا بتم: وفا طلب از من تو "محویـا"))
((در عمر خود شنیده‌ای از عمر اگر وفا))
۵
ئه‌رێ دڵ بێ شـه‌رابی له‌علی گوڵ ڕه‌نگت له گوڵ چبکا؟!
که جیلوه‌ی گوڵ له گوڵشـه‌ندا نـه‌بێ، بولبول له چڵ چبکا؟!
که هه‌ڵگیرسا له نوری باده شـه‌معی حوسنی جانانـه
نـه‌چێته سه‌ر طه‌ریقه‌ی حه‌زره‌تی په‌روانـه، دڵ، چبکا؟!
به ئاهم گهر ڕه‌قیبانت بسوتێن ئه‌ی گوڵی ڕه‌عنا
مـه‌ڕه‌نجه، تو خودا شوعله له ئاقاری چقڵ چبکا؟!
هه‌تا ماوه ده‌بێ ئه‌شکی نـه‌دامـه‌ت داوه‌رینێ چاو
عه‌ره‌ق ڕێتن نـه‌بێ، شـه‌خصی له کاری خۆ خه‌جڵ چبکا؟!
سه‌فه‌ر جائیز نیـه، با بۆ حه‌ره‌م بێ، له‌و به‌روبومـه
فه‌قه‌ط مـه‌جذوبی زنجیری نـه‌صیبی ئاو و گڵ چبکا؟!
فه‌له‌ک ههر گا که‌سێکی هه‌ڵبڕی، وه‌قتی هیلاکه‌تیـه
که سه‌ر بۆ گه‌ینـه په‌ت بێ، پێ له کورسی و ئه‌سکه‌مل چبکا؟!
له عوششاق و ڕه‌قیب ئه‌و شۆخه چاوی لوطفی وه‌رگێڕا
که ئاسک ئاده‌مـی یـا سه‌گ ببینێ، غه‌یری سڵ چبکا؟!
چ حاجه‌ت نـه‌رگسی مـه‌ستت بکه‌م وه‌صفی به مـه‌خموری
که چاوی سورمـه‌کێشراوی خودایی بێ، له کل چبکا؟!
له ههر جێیـه‌ک هه‌ڵێ خورشیدی عیشقی گوڵ‌ڕوخان ((مـهحوی))
ئه‌گه‌ر ئه‌قڵی ببێ، له‌و جێگه ئاونگی عه‌قڵ چبکا؟!
لە ناکەس کارییـا، خاکم بەسەر، ڕۆیی بە با عومرم
لە ناکەس کارییـا، خاکم بەسەر، ڕۆیی بە با عومرم
خودا! تۆ بمژیێنە که تا لەبەر قاپیی کەسێ دەمرم
بە ضایع چوو لە (ما لا یعنی)یـا وەقتم هەموو، یەعنی
دەبێ وەقتێ لە (بوالوقت)ێ بخوازم دا تیـا بمرم
ئەجەل دەورم دەدا: حاضر بە، وادەی دەور و تەسلیمە
منی غەفڵتزەدە هێشتا خەریکی مەسئەلەی دەورم
خەیـاڵی پووچی دنیـا وا دەماغ و دڵمـی پێچاوە
قیـامەت، هەر مەگەر ڕۆژی قیـامەت بێتەوە فکرم
لە پێ کەوتووم و نەفسم بۆ هەوا دەشنێ وەکو منداڵ
لەبەر پیریی سەرم خۆی ناگرێت و، تازە پێ دەگرم
چییە سووچ و گوناهی؟ بۆچی دەیکاتە جەزاخانە؟
لە قەبرهەڵکەن، هەتا ڕۆژی جەزا دەعواچییە قەبرم
سبەینێ (یحشر المرء)ە، براگەل، فرسەتە ئەمڕۆ
تەبەڕڕا بن لە من، با کەس نەبێ حەشری لەگەڵ حەشرم
لە من نازانم ئیتر نەفسی بەدخوو چیی دەوێ ''مەحوی''
کە بەدکردار و بەدڕەفتار و بەدئەفکار و بەدطەورم
مەگەر بەر مەوجی بەحری ڕەحمەتم خا وەصفی سەتتاریی
وەگەرنا، زەحمەتە پابوونەوەم، نامومکینە سەترم.
بەجێ نایێ، دەبێ ڕوو کەینە سارا
بەجێ نایێ، دەبێ ڕوو کەینە سارا،
حەقی ئادابی مەجنوونیی لە شارا
کە چەرخ ئەسکەندەری دیی دەردەدارە،
وتیی: ئەم هەم بووە هەمدەردی دارا
هەتا حەق ناصیرە، هەر حەقمە مەنظوور
وەکوو (مەنصوور) ئەگەر بمکەن بە دارا
نەگەیمە ئەو جوانە و گەیمە پیریی
مەدەد یـا پیری پیرانی بوخارا
لەبەر زار و نەزاریی بوومە وەک پووش
دە ئەمجا ڕابوێرە من بە زارا
مەگەر تۆ عەرضی حاڵم کەی لەکن یـار
قەڵەم، ساغی قسە، من نیمە یـارا
لەڕم دیی زاهید ئەم زستانە، زانیم
کلک نادا بە زڕپنگی بەهارا
وەرە دەستێ بە خوونم کە نیگارین
خووێنی من حەلاڵت بێ، نیگارا!
زوو ئەو شۆخە لە عاشق وەردەچەرخێ
لەگەڵ کەس، چەرخە ئەو، ناکا مودارا
موژەی خوێنێ دەکا هەر لەحظە، سەیرە
ئەمەندە گوڵ لە بن یەک نووکە خارا
کە شک بەم 'مەحویـا' هەر شەربەتی مەرگ
لەسەر ئەرزا نییە ئاوی گەوارا.
بە نووری بادە کەشفی ظوڵمەتی تەقوا نەکەم، چبکەم!
بە نووری بادە کەشفی ظوڵمەتی تەقوا نەکەم، چبکەم!
بە شەمعێکی وەها چاری شەوێکی وا نەکەم، چبکەم!
لە خەزنەی دڵمدا هەرچیی هەیە، هەر داغی سەودایە
دەسا ئەم نەقدە دەردی عیشقی پێ سەودا نەکەم، چبکەم!
لەگەڵ دەستی مەلا ڕێ ناکەوێ زونناری زوڵفی یـار
وەکو (شێخ) ئیختیـاری مەذهەبی (تەرسا) نەکەم، چبکەم!
لەڕێی ئەو شۆخەدا خۆم کردە خاک و پێی نەنا پێما
دەسا خاکی هەموو عالەم بەسەر خۆما نەکەم، چبکەم!
دەمێکە شاری پڕ شۆری مەحەببەت مات و خامۆشە
بە قانوونی تەجەننون شۆڕشێ ئینشا نەکەم، چبکەم!
لە چاوا نم نەما بۆ گریە، نۆبەی سەجدە بەردەریە
سیـاساڵم نەبارە، نوێژی ئیستیسقا نەکەم، چبکەم!
لەسەر تۆم دوشمنە دنیـا، قەضییەم (مانع الجمع)ە
کە تەرکی تۆ نەکەم، تەرکی هەموو دنیـا نەکەم، چبکەم!
بەجێ ماوم لە یـاران، نابەجێ ماوم، ئەجەل ! زوو بە
بە مردن لەم قوصووری ژینە ئیستیعفا نەکەم، چبکەم!
ئەوا لەیلا بە ڕۆژی حەشر ئەدا وادەی لیقا ((مەحویی))
هەتا قامـی قیـامەت، ئاه و واوەیلا نەکەم، چبکەم!
سەرچاوەکان سایتی زانیـاری
ژیـانی مەحوی: یـانەی كوردسایت
دیوانی مەحوی، لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی؛ مەلا عەبولکەریمـی مودەریس و موحەممەدی مەلا کەریم
چەند سەرنجێک لەسەر شیعرەکانی مەحوی، لێکۆڵینەوەی؛ کاکە فەلاح
مێژووی ئەدەبی کوردی، عەلائەدین سوجادی
خۆلاسەی تاریخی کورد و کوردستان، موحەممەد ئەمـین زەکی بەگ
شێعرەکان:نووسینەوەی ماڵێک لە ئاسمان، دیوانی مەحوی، چاپی دووەم ١٩٨٤
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی دوشنبه پنجم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 1:14 |
ناوى ته‌واوى مـه‌دهۆشى شاعیر "محه‌مـه‌د عه‌لى محه‌مـه‌دى حاجى مسته‌فاى قوربانی"یـه ساڵى 1919 له شارى سلێمانى له‌دایکبووه و قۆناغه‌کانى خوێندنى سه‌ره‌تایى و ناوه‌ندى له شارى سلێمانى ته‌واوکردووه.
له‌ته‌مـه‌نى منداڵیدا شاگرد خه‌یـات بووه، له ساڵى 1939 ده‌ستى کردووه به هۆنراوه نووسین و یـه‌که‌م هۆنراوهى له ساڵى 1940 له ڕۆژنامـه‌ى "ژین"دا بڵاوکردۆته‌وه له ژێر ناوى "به عه‌شقى تۆ بریندارم" پیره‌مێردى نـه‌مر که‌مێک ده‌ستکارى ئه‌م هۆنراوهى بۆ کردووه.
ئه‌م شاعیرانـه زۆر کاریگه‌ر بوون له‌لاى مـه‌دهۆش "نالى، گۆران، پیره‌مێرد، عه‌لى که‌مال باپیر"، كێشـه‌ى ئه‌وین و بابه‌تى سۆزدارى به‌شێکى زۆرى له هۆنراوه‌کانى داگیرکردووه، دیمـه‌نى شاخه‌کانى کوردستان کاریگه‌رى هه‌بووه بۆ نوسینى هۆنراوه‌کانى، ڕێڕه‌وى دانانى هۆنراوه و په‌یڕه‌وى شاعیر ده‌رده‌که‌وێت له سه‌ره‌تادا ویستویـه‌تى به‌شێوه‌ى کێشى عه‌رز و بابه‌تى کلاسیکى وه‌ک شیعره‌کانى "نالى" بێته گۆڕپانـه‌وه چه‌ند هه‌نگاوێکى سه‌رکه‌وتوانـه‌ى ناوه، توانیویـه‌تى سامانێکى نوێ و پێویست بخاته سه‌ر تۆمارى گه‌وره‌ى هۆنراوهى کوردى، توانیویـه‌تى هه‌نگاوێکى نوێ بهاوێت له زمانى کچه‌کان خۆیـانـه‌وه ده‌رباره‌ى خۆشـه‌ویستى و جوانى و گیروگرفته کۆمـه‌ڵایـه‌تیـه‌کانیـان به‌ده‌ست کۆمـه‌ڵ و نـه‌ریتى دواکه‌وتوى کۆمـه‌ڵه‌وه.
نموونـه‌یـه‌ك له هۆنراوه‌ی مـه‌دهۆش
دایـه‌گیـان من سه‌یرى شێوه‌ى خۆم ئه‌که‌م له جوان ئه‌چم
تۆش دڵم خـۆشــکه، به‌یـانى جـه‌ژنـه بـۆ مـاڵان ئه‌چـم
خـۆ له‌گــه‌ڵ ئـاوێنــه‌کــه‌م دایــم به‌ره‌و ڕوى یـه‌کتریـن
ئـه‌مـگـرێتــه باوه‌ش و ئـه‌و حــه‌ز ئـه‌کــا مــن لانـه‌چم
هــه‌رچــى توشــم دڵ له ڕێگــه تێروپـڕ سـه‌یرم ئه‌کـا
وه‌خـته هــه‌ر قـوتم بـده‌ن کـاتـێ به‌ره‌و ڕویـان ئه‌چـم
مـه‌دهۆشی شاعیر له‌ژیـانی خۆیدا چهندین به‌رهه‌مـی به‌ئه‌نجام گه‌یـاندووه. له‌وانـه‌ش:
1. هه‌مـیشـه به‌هار - ساڵی 1941 که تا 1982 شـه‌ش جار چاپكراوه‌ته‌وه
2. دیوانی دڵ و گوڵ - له‌ساڵی 1959دا چاپكراوه
3. دیوانی سه‌رگوڵ - ساڵی 1961 چاپكراوه
4. دیوانی شیرین - ساڵی 1962 چاپكراوه
5. دیوانی دڵی كچان - ساڵی 1967 چاپكراوه
6. چیرۆكی نـه‌ریمان چی لێهات - ساڵی 1968 چاپكراوه
7. دیوانی دڵی كوڕان - ساڵی 1972 چاپكراوه
8. دیوانی یـانـه‌ی دڵان - ساڵی 1982 چاپكراوه
ئه‌م شاعیره له 26ى شوباتى ساڵى 1994 له شارى سلێمانى کۆچى دواییكردووه.
له‌سایتی خۆزگه وه‌رگیراوه
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی جمعه دوم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 19:23 |
بۆ بیستن و یـا داگرتنی( دانلۆد ) هۆنراوەکانی مامۆستا (وەفایی)لە قەبارەی (فوڕمەت ) mp3لە سەر بابەتەکانی ژێرەوە کرتە (کلیک ) فەرموون
دیوانی وەفایی
گوڵ ئەندام(شێعری مامۆستا وفایی)- بە دەنگی کاک عومەر ڕەسوڵی وخاتوو مریەم فەتاحی
وەفایی (١٨٤٤ ز - ١٩٠٢ ز) یـان مـیرزا عەبدوڕڕە‌حیم کوڕی مەلا غەفوور کوڕی مەلا نەسڕوڵڵا، یەکێکە لە شاعیرانی کورد زمان.
ژیـانی وەفایی
لە شاری سابڵاغ (مەھاباد) لە ساڵی ١٨٤٤ ز لەدایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و بەرنامەی حوجرەی مزگەوتی لە زانستییەکانی ئایینی ئیسلام و زمانی عەرەبی لە مەھاباد تەواو کردووە و ھەر لەوێش مۆڵەتی مەلایەتی وەرگرتووە، بەڵام لەناو خەڵکی بە مەلا نەناسراوە و تەنیـا مـیرزایـان پێ وتوە. ھیچ بەڵگەیێک بەدەستەوە نیە مەلایەتی کردبێ، بەڵام قوتابخانەی تایبەتی خۆی ھەبوە و وانەی بە منداڵان وتوە و پێی ژیـاوە.
وەفایی فیزی زل بووە، زەکات و سەرفترەی وەرنەگرتووە، موچەی فەقێیـاتی نەویستوە.
شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری شیعری وەفایی بەدڵ بووە، لەو ڕێگەیەوە ناسیویەتی، خۆشی ویستوە لەبەر ئەوە لێی نزیک بۆتەوە. ماوەیێکی درێژژیـاوە، شیعری بۆ خوێندۆتەوە، سکرتێرییەتی نووسینی بۆ کردووە و کاروباری خوێندەواری بۆ بەڕێوە بردووە.
وەک لە ژیـانی شاعیر دەردەکەوێ چوونە حەج لەجۆرە ئارەزووێکی لادروست بووە لە وانەیە بەھۆی ھەڵوێستی بەرامبەر ئایین و حەز بەگەشت ئەم ئار‌ەزووەی لا دروست بووبێ.
لەدوا گەشتیدا بۆ سلێمانی لەساڵی ١٩٠٠ ز وا دەردەکەوێ ماوەیێک تێیدا ژیـاوە و لەساڵی ١٩٠٢ ز حەجی سێیەمـی کردووە. قسەی واش ھەیە لە ساڵی ١٨٩٨ ز لە گەڵ شێخ سەعید حەفید چووە بۆ ئەستەمووڵ و لەوێوە لەگەڵی ڕووی کردۆتە وڵاتی حیجاز.
ھەرچۆنێبێ وەفایی لەگەڵ کاروانی شێخ سەعیدی حەفید و سەید ئەحمەدی خانەقا و شێخ مستەفای شێخ عەبدولسەمەدی قازی و حاجی تۆفیقی پیرەمێرد چوە بۆ حەج، ئەگەر ھەمووشیـان لەو کاروانە دا نەبووبن لەڕێگەی گەڕانەوە ئەو کەسانە پێکەوە گەڕاونەتەوە.
لە سارای عەرەبستان لە سەردەمـی گەڕانەوەی ئەو حاجیـانە وەفایی تووشی نەخۆشی زەحیری دەبێ، مەرگ ماوەی نادا و ئەنجام لەو وڵاتە دوورەدا کۆچی دوایی دەکا و لە ناو لمـی بادیەی عێراق یـا بیـابانی شام لە لایەن ھەواڵەکانییەوە لە ساڵی ١٩٠٢ ز دوور لە نیشتمان بەخاک دەسپێردرێ.
پیرەمێرد دەڵێ: "بەدەستی خۆم لە بیـابان وەفاییم ناشتووە."
وەفایی سەردەمـی منداڵی و مێردمنداڵی لەمەڵبەندی خۆی مەھاباد بردۆتە سەر. لەم ماوەیەدا خەریکی وەرگرتنی زانستی و زانیـاری بووە. لەدوای ئەوە لەجێگەیێک ئۆقرەی نەگرتووە لە ھەکاری وڵاتی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری و شاری سلێمانی ژیـاوە. چوونە حەجیشی لەو سەردەمانەدا کاتی زۆری ژیـانی شاعیری بۆ خۆی بردووە.
شێعری وەفایی
وەفایی له شێعری دا شوێن که‌وتووی نالیـه وه زۆرێک له وشـه‌کان و جوانیـه ئه‌ده‌بیـه‌کانی شێعری نالی له شێعری وەفاییش دا ئه‌بینین. ئارهزووی له له‌ف و نـه‌شر بوه وه ئه‌م خاڵه له زۆری شێعره‌کانی دا ئه‌بینین.
نمونەی شێعری فارسی
ای رخ و زلفت شب تاریک و روز روشن است
بی شب و روز تو روز و شب فغان کار من است
طرەی مشکین مزن بر همدگر مدلم
زانکه مشکین طرەات مسکین دلم را مسکن است
آسمان ماهی ندارد، بوستان سروی چو تو
ماه من مشکین کمند و سرو من سیمـین تن است
نمونەی شێعری کوردی
شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ
تایێکی ڕیشـه‌یی دڵ، به نووکی غه‌مزه دادا
ده‌ستێکی بۆ سه‌ما برد ڕووبه‌ندی ماهی لادا
نافه‌ی گوڵی عه‌یـان بوو، عه‌تری به دهم سه‌با دا
باریک و لووس و ناسک، دوو زولفی خاوی بادا
وه‌ک شاخی گوڵ به لا دا، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
به عیشوه زولفی لادا، له سه‌ر عیزار و زاری
دوگمـه‌ی یـه‌خه‌ی ترازا، بزووت هه‌وری به‌هاری
که شـه‌و به‌یـانی به‌ردا، گوڵ و وه‌نـه‌وشـه باری
سه‌ڵای له عاشقان دا، باخی گوڵ و هه‌ناری
دونیـا به ئینتیزاری، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
که که‌وته چه‌رخ و گه‌ردیش ته‌شی به ده‌ستی ڕه‌نگین
هه‌ودای له لێو و دهم دا، خورشیدی نـه‌سرین
سه‌مای به "زوزه‌نـه‌ب" دا "که‌فولخه‌زیب"ی شیرین
گرتی خه‌تی "مـه‌دارات"، شـه‌فه‌ق به "عه‌قدی په‌روین"
سێحرێکه بۆ دڵ و دین، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
له‌بانی ئاره‌قی ڕشت له پێکه‌نینی زاری
به خه‌نده، خونچه گوڵ بوو، گوڵاوی لێ ده‌باری
وتم: بفه‌رموو بۆ سه‌ر دوو چاوی من به یـاری
به چاوی من ببینن، ته‌لێسم و سێحر کاری
ــ که سه‌روی جویباری، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
که زولفی که‌وته‌سه‌ر ڕوو، هه‌موو خه‌تای به چین دا
خه‌رامـی تاووسانـه‌ی به سه‌روی نازنین دا
سپێده‌یی به‌یـانی به باخی یـاسه‌مـین دا
فه‌نا‌یی پڕ به‌قا بوو، ده‌مـی له پێکه‌نین دا
سه‌د ئافه‌تی له دین دا، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
نووکی ته‌شی به گه‌ردیش قوتبێکه چه‌رخی پێوه
"مـه‌جه‌ڕڕه" بوو به داوی که چه‌رخی که‌وته نێوه
وه‌ک "زوهره" ده‌ستی کێشا که به‌ندی قه‌وسی زێوه
ئه‌ستێره ماهی داگرت سابت کرا به پێوه
ئاره‌ق به ڕوو به‌ڕێوه، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
یـه‌خه‌ی کراسی لاچوو پشکووت به ههر دوو لێوان
گوڵ و شـه‌که‌ر ده‌باری له کووچه‌باخی سێوان
زولفی که لادا، کوڵمـی وه‌ده‌رکه‌وت له نێوان
شـه‌مس و قه‌مـه‌ر هه‌ڵاتن دوێنێ به نوێژی شێوان
عاشق ده‌که‌وتنـه کێوان، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
که ده‌ستی برد و هێنا به دولبه‌ریی بـه تادا
وه‌چه‌رخی خست و گێڕای به ڕانی سافی دادا
عه‌یـان بوو په‌نجه‌یی ڕۆژ به "خه‌تتی ئیستیوا"دا
به سوبحی سادق ئه‌نگووت"زه‌نـه‌ب" له نێو سه‌مادا
حیڕه‌ت له "ماسیوا"دا، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
سمـی غه‌زاله‌یی چین له نافه‌دا عه‌یـانـه
ده‌ڵێی له نیوه‌شـه‌ودا سپێده‌یی به‌یـانـه
قه‌دی گوڵ و ده‌مـی گوڵ، دوو مـه‌مکی قووتی گیـانـه
له باخی یـاسه‌مـین‌دا شکۆفه‌یی گوڵانـه
به‌هاری بێ خه‌زانـه، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
که که‌وته چه‌رخ و گه‌ردیش ته‌شی به ڕانی لووسی
ده‌که‌وته پایبووسی دوو زولفی ئابنووسی
"زه‌نـه‌ب" له مانگه‌شـه‌و دا ده‌هاته چاپلووسی
له بان به‌یـازی گه‌رد‌ن به خه‌تتی خۆش نووسی:
مـه‌هتابه پایبووسی، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
دوو زولفی چین به چین کرد، که نافه‌یی خه‌تایـه
دوو مـه‌مکی خسته سه‌ر لق، هه‌ناری دڵگوشایـه
به خه‌نده چه‌رخی پێدا که شـه‌وق و نـه‌شئه وایـه
به نوکته پێی نێشان دام، سه‌ما له سه‌ر هه‌وایـه
هه‌موو ئیشاڕه وایـه، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
شکۆفه وا هه‌ڵستا له زێڕوزێو حوبابێ
له که‌وسه‌ری به‌هه‌شتێ، ده‌روونی پڕ کرابێ
خڕ و له‌تیف و ناسک، بلوری خودنوما بێ
به جورمـی نووکی ده‌رزی، له نیوی درزی دابێ
دیـاره سه‌روی وا بێ! شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
قوتووی لوئالییـانـه له زێوی داڕژاوه
به ته‌رزی درزی ده‌رزی له خۆوه درزی داوه
له بهر نـه‌زاکه‌تی ڕۆژ، ڕه‌واقی دادڕاوه
له‌باله‌به له حیکمـه‌ت، له شـه‌هدی هه‌ڵکراوه
به مـه‌ی عه‌یـان کراوه، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
به داوودڵ که سۆسن له خونچه‌گوڵ یـه‌ره‌ق بوو
به هاتوچۆی سه‌ماوه، گوڵی وه‌ره‌ق وه‌ره‌ق بوو
شـه‌قایقێکی شـه‌ق بوو، شـه‌قایقێ که شـه‌ق بوو
به عاره‌قی عورووقی که سه‌رخۆشی عه‌ره‌ق بوو
به مـه‌ی چ موسته‌حه‌ق بوو، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
شیفای جه‌راحه‌تی دڵ ته‌شی نـه‌بوو که ڕستی
شـه‌سپه‌ڕی خاوی خۆی بوو، وا ده‌رپه‌ڕی له ده‌ستی
هه‌تیوی که‌لله‌شـه‌ق زوو، به داوی حیله به‌ستی
له تاوی هاتوچۆدا، به لێوی خونچه گه‌ستی
به ڕۆح و دڵ، به قه‌ستی، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ
ده‌مێ له بیره‌خه‌ودا جه‌ماڵی ویم به دڵ دی
دوو چاوی مـه‌ست و کاڵیم وه‌کوو غه‌زالی سڵ دی
ئه‌گه‌رچی نـه‌وبه‌هاریم به ڕه‌نگی باخی گوڵ دی
هه‌ناری نـه‌وڕه‌سیده‌م شکاو و خاو و بڵ دی
گوڵم له خاک و گڵ دی، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
وتم: چبوو نـه‌مامم! به خاڵ و خه‌ت نـه‌ماوی؟
وه‌کوو به‌هار و سونبول بڵاو و تێکشکاوی
وتی: گڵاو و پیس بووه، شکۆفه‌گوڵ، گوڵاوی!
به گه‌ردیش و سه‌ماوه، ستاره‌یی سه‌ماوی
به‌سه‌رچوو چاووڕاوی، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
مـه‌که‌ن مـه‌نعی "وه‌فایی" که خاو و دڵ بڵاوه
به داوودڵ، دڵی خۆی به داوی زولفی داوه
سه‌رێکه مـه‌ستی نازه، دڵێکه بۆی نـه‌ماوه
دڵم حه‌قی به ده‌سته، فتوای سه‌رم دراوه
ئه بهم غه‌زاله چاوه، شیرین ته‌شی ده‌ڕێسێ!
ئەلا ئەی ساقیی مەستان
ئەلا ئەی ساقیی مەستان بە حەققی پیری مەیخانە
بە گەردش بێنە جامـی مەی بە یـادی چاوی جانانە
ئەمان ئەی موتریبی مەجلیس بە حەققی تاری رووحانی
بڵا بێ نەغمەکەی سازت کە ئاوی ئاوری هیجرانە
ئەتۆ ئەی رووحەکەم ساقی، ئەتۆ ئەی عومرەکەم موتریب
پەیـاپەی لێدە چەنگ و نەی، دەمادەم بێنە پەیمانە
بە تیری غەمزە بملاوێنەوە زولفم لە گەردەن کە
بە سەر هاتوومە مەیدانت، بە دڵ بۆت بووم بە نیشانە
ئەگەر شەوقی جەمالی تۆ نییە من مەست و حەیرانم
لەبەرچی بۆتە بولبول گوڵ، چرا بۆچ بۆتە پەروانە؟
لە شەوقی تۆیە سەرمەستە، بە زەوقی تۆیە پابەستە
ئەگەر عاریف لە کەعبەی‌دا، ئەگەر کافر لە بوتخانە
لە شیرینی جەمالی تۆیە رۆژی روونی لەیلایە
ئەگەر فەرهادی سەرگەردان، ئەگەر مەجنوونی دێوانە
دەمێکی مەست و بیمارم، دەمێک بێ‌هۆش و هۆشیـارم
چ کەس نازانێ دەردی من، مەگەر ئەو چاوە کاڵانە
دە هەر حەڵقێکیدا سەد دڵ، گرفتارە دەناڵێنێ
سەری زولفی پەرێشانت مەگەر زنجیری شاهانە؟
هەناسەی عاشقان با نەدگرێ، بێ مروەتی که تا کەی؟
بترسێ ئەی گوڵی نازک‌بەدەن لەو بایی زریـانە
ئەگەر زولفت وەکوو من عاشقی رووی تۆ نییە بۆچی
سەراپا تێکچوو، کەوتۆتە بەرپێت، دەست و دامانە؟
ترازا دوگمەکەی سینەی، بەیـاری زولفی هات غەمزە
بەیـان بەربوو لەچین، باخەبەر بن! تیرە بارانە
وەفایی بۆ گوڵێکی سەروباڵا شێت و شەیدایە
وەکوو قومری دەناڵێنێ وەکوو بولبول غەزەل‌خوانە
لەسەر ڕووت کازیبەی زوڵفت وەلا بە
لەسەر ڕووت کازیبەی زوڵفت وەلا بە کە سادیق بێ تولوعی ئافتابە
دڵ و دین هەرچی بوو قوربانی تۆ بوون هەتا کەی ئیدی ئەم ناز و عیتابە؟
بڵا بەو ڕۆژە نەیلۆفەر نەسووتێ بە مەرگی من سەری زوڵفت وەلا بە
لە عەکسی عاریزت فرمێسکی چاوم گوڵاوی ڕووتە هەم خوونابی نابە
وەرە بنوێنە خۆت، بمکوژە قوربان بە دینێک کوشتنی عاشق سەوابە
وەرە بنواڕە بەزمـی عالەمـی دڵ چ خۆش دەورێکە هۆشیـاریی خەرابە
ئەگەرچی ناڵەیە هەر زەوق و شەوقە ئەگەرچی گریەیە عەینی سەوابە
بە ناڵینی دڵی سووتاوی عاشق هەموو هەر نەغمەیی چەنگ و ڕوبابە
بە چاو و گەردەن و ڕووخساری ساقی هەموو هەر شاهید و شەمع و شەرابە
گوتم: با قیمەتی وەسلت بە دڵ بێ بە ماچێکیش لە زاری خۆت ڕەزا بە
کەچی فەرمووی: دڵت نەشکێ 'وەفایی' ئەوە سەودایە، زەڕڕێکیش حیسابە
چاوەڕێی موژدەی نەسیمم، که تا لە گوڵشەن دێتەوە
چاوەڕێی موژدەی نەسیمم، که تا لە گوڵشەن دێتەوە
بەڵکە فەرمایش بکا گوڵ، بولبولم با بێتەوە
وا وەعیدی بەفری زستانە و فیراقم کەوتە دڵ
مەر بە بای وەعدەی ویساڵت کێوی دڵ ڕەش بێتەوە
مـیروەحەی زوڵفت لە دەوری ئاوری ڕووت بێ چلۆن
ئاگری عیشقت بە ئاوی چاوی من دەکوژێتەوە؟!
سووچی زوڵفت بوو کە پەروانەی دڵم ڕووی کردە ڕووت
ئاگری وەسڵی شـەم و پەروانە شـەو دەکرێـتەوە
خەتتی مـیهر و زولف و خاڵی حوججەتی موڵکی دڵە
نەقشی ئەو موهرە بە ئاوی (خوڕخوڕە) ناچێتەوە
دڵ لە ترسی چاوی بوو، ڕووی کردە مـیحرابی برۆی
ئێستە بیستوومە لە چینی زوڵفی جێــــی نابێتەوە
کێوی هیجرت خستە سەر شان و دڵم پێی خستووە
تا نەگا دەستی بە زوڵفت زەحمەتە هەستێتەوە
سەد کەڕەت خستمتە گێژی مەهلەکەی بەحری فیراق
ئاخری قولــلابی موژگانت دەرم دێـنـێـتــــــــەوە
مەزرەعەی مـیهر و مەحەببەت توخمـی وەسڵی شین نەکرد
گوڵ بە شادی دادەچێنم، خاری غەم دەڕوێتەوە
خۆت دەزانی موددەتێکە سەر و پاماڵی جەفام
کەی وەکو نەقشی قەدەم سەر نێمە ژێری پێتەوە؟
دڵ ئەوا کەوتۆتە زینــدانی غـەم و قـوربانتم
تایێکی زوڵفت بنێرە بەڵکە بۆم دەربێتەوە
تۆ خودا تاکەی لە تاریکیی شەوی هیجرانی تۆ
دەستەوئەژنۆ دابنیشم، ڕەببی کەی ڕۆژ بێتەوە؟!
بێ ئیشارەی (حکمە العین)ی 'شیفا'ت نایە شیفام
خۆت دەزانی زامـی دووری سەختە خۆش نابێتەوە
فیکری من چونکە دەقیقی عاشقی قەددی ئەوە
موو لە موو گیراوە، چ بکەم لێک جوێ نابێتەوە؟.
تا بادی خەزان دایە گوڵ و بەرگی ڕەزانم
تا بادی خەزان دایە گوڵ و بەرگی ڕەزانم
سەد جێ وەکو بولبول لە جگەر داغی خەزانم
وەک بەرگی گوڵم دی کە بە با چوو بە ئەسیری
کڕ کەوتم و شێت بووم، حەپەسام، ڵاڵ بوو زوبانم
قومری وەرە هەتا دەمرین پێکەوە بگرین
تۆ سەروی ڕەوانت چووە، من ڕۆحی ڕەوانم
بولبول وه‌ره که تا ڕۆحی من و تۆیـه بناڵین
تۆ باغی گوڵانت چوو، ئه‌من داغی دڵانم
ئه‌ی مـه‌عده‌نی شیر و شـه‌كەر، ئه‌ی گوڵبه‌ر و دڵبه‌ر
ئه‌ی تازه گوڵی داره گوڵی باغی جینانم
که‌س سیڕڕی دهم و عیشقی مـیانی نـه‌ده‌زانی
ئه‌شکم بووه غه‌ممازی هه‌موو ڕازی نیـهانم
تۆ چونکه له له‌یلا گه‌لێ شیرینتری بۆیە
مـه‌جنوونی دهر و ده‌شتم و فه‌رهادی زه‌مانم
ئیشم هه‌موو ناڵینـه له ئێشی دڵی ڕێشم
کارم هه‌موو گریـانـه له‌به‌ر ده‌ردی گرانم
بۆ گەردەنی تۆ بوومە ئەسیری سەری زوڵفت
من مورغی شەباوێزم و عاشق بە بەیـانم
جان بەخشە دەڵێن ماچی دەمت وەختی تەبەسسوم
تا کەی بمرم موعجیزەی ئەم سیڕڕە نەزانم
جەزبه‌ی نیگه‌هت خۆشی نـه‌هێشتم -به برۆی تۆ-
قیبله‌م چووه که تا مـه‌ستی مـه‌یی پیری موغانم
فه‌رمووی: که له‌گه‌ڵ هاتم ئه‌تۆ ڕۆح بده، چاوم!
سا ساقی، ده‌جا جامێ کـه هه‌روا نیگه‌رانم
چاوت بە نیگەهـ و زارت بە تەبەسسوم
هاتن بە تەمای غارەتی عەقڵ و دڵ و جانم
ئەو دەستە سوارێکە ئەمـیش تازە بەهارێ
ئەو ڕاو و شکارێکە، منیش کاس و نەزانم
کێو هاتە سەدا و ناڵە بە هاواری 'وەفایی'
جارێکی لە تۆ کاری نەکرد ئاهـ و فوغانم!.
نەخۆش و مەستی دوو چاوی کاڵم
نەخۆش و مەستی دوو چاوی کاڵم
حەقم بەدەستە ئەگەر بناڵم
بەغەمزەی چاوت بەخەندەی زارت
بردیـان بەغارەت خەو و خەیـاڵم
فەرمووت چلۆنی چ بڵێم عەزیزم
دوور لە زولفی تۆ، کافر بەحاڵم
سەبا دەخیلم ھە تاکو ماوم
بڵێ بەزاری بڕۆ بەخاڵم
دەمێکی بابێ دەوای دڵم کا
بە‌چاوەکانی گەلێ بێ حاڵم
(وەفایی) چی دیت لەسەر بگێڕێ
نەما لەسەر تۆ نە سەر نە ماڵم
مـیرزا عبدالرحیم وفایی مشـهور بـه وفایی(۱۸۴۴-۱۹۰۲) (به کردی: وەفایی) فرزند ملاغفور فرزند نصرالله از طایفه ملاجامـی، شاعر کلاسیک کرد اهل مـهاباد است. عمده شـهرت وی بـه واسطه غزل های پرشور کردی است.
زندگی‌نامـه
وفایی درون سال ۱۸۴۴ مـیلادی درون شـهر مـهاباد بـه دنیـا آمد. او درون مـهاباد از راه مکتب داری امرار معاش مـی‌کرد. وفایی درون سن بیست سالگی بـه عزم استانبول از مـهاباد بیرون رفت اما بعد از رسیدن بـه نـهریـه و ملاقات شیخ عبیدالله نـهری از ادامـه سفر منصرف شده همانجا سکنی گزید و به طریقت نقشبندیـه گرایش پیدا کرد. وی از مریدان شیخ عبیدالله نـهری بـه شمار مـی‌آمد و اشعار بسیـاری هم کـه در مدح او سروده‌است شاهد بر این مدعاست.او درون سال ۱۹۰۲ بـه همراه شیخ محمود برزنجی و پیرەمـیرد بـه سفر حج رفت و در هنگام حج درگذشت و در همانجا درون خاک عربستان بـه خاک سپرده شد.
شعر وفایی
وفایی بـه زبان‌های کردی، فارسی و عربی شعر سروده و عمده اشعار وی درون قالب غزل هستند. او درون سرودن غزل بسیـار تحت تأثیر نالی، بوده‌است و بسیـاری از مفاهیم شعر وی را بـه کار‌است. اشعار وفایی را بسیـاری از خوانندگان کرد درون کارهای خود استفاده کرده‌اند، از این جمله مـی‌توان سید علی اصغر کردستانی، حسن زیرک، مظهر خالقی، عدنان کریم، محمد ماملی و بهجت یحیی را نام برد.
منابع :وفایی درون سایت نگاه-وبسایت ئاوێنـه
مـیرزا عبدالرحیم وفایی، دیوانی وفایی، تصحیح محمد علی قرەداغی، انتشارات کردستان
موسیقیدانان کرد درون سایت راسخون
قصیده اسلامـی درون آسیـا و آفریقا
نووسراوە لە لایەن ئه وین، لە ڕێکەوتی جمعه دوم فروردین ۱۳۹۲،لە کاتژمێری 13:26 |
[ریمی اهنگ نوش افرین به نام سلام]