علوم و تکنولوژی محیط زیست، پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی دوره نوزدهم،ویژه نامـه شماره 5 ، تابستان1396
خوانش مؤلفههای مکان درون طراحی محیط شـهری (نمونـه موردی: پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی مـیدانهای تاریخی نقشجهان، گنجعلی خان، دلکمپو و گراند ِپلیس)
علیرضا صادقی[1]*
arsadeghi@shirazu.ac.ir
فریـال احمدی[2]
تاریخ دریـافت: 19/01/1389
تاریخ پذیرش:27/06/1389
چکیده
زمـینـه و هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی الگو ها و ویژگیهای کالبدی، عملکردی، معنایی و زیستمحیطی مـیدان – مکانهای موفق گذشته موفق گذشته بـه منظور بهدست آوردن ایدههای طراحی و ارتقا کیفیت محیطی مـیدانهای آشفته امروزی شکل گرفتهاست چراکه درون حال حاضر مـیدانهای شـهری مفهوم گذشته خود را از دست داده و به فلکه هایی کـه عمدتا گرههای ترافیکی هستند تبدیل شدهاند.
روش بررسی: درون این نوشتار با استفاده از روشهای تحقیق توصیفی – تحلیلی و تطبیقی، بـه خوانش ویژگیهای مؤلفههای مکان درون مـیدانهای تاریخی پرداخته شده و رهنمودهایی بر اساس این ویژگیها و بر محور مؤلفههای مکان به منظور طراحی مـیدانهای امروزی ارائه شدهاست. پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی بـه این منظور مفاهیمـی چون مکان، مؤلفههای مکان درون طراحی محیط شـهری، مـیدان بـه مثابه مکان عمومـی موفق شـهری، گونـهشناسی مـیدانهای شـهری، قانونمندیهای حاکم بر طراحی مـیدانها مورد مداقه قرار گرفته و ویژگیها و خصوصیـات مـیدان – مکانهای موفقی چون مـیدان نقش جهان اصفهان، مـیدان گنجعلیخان کرمان، مـیدان دلکمپو سینا و مـیدان گراند ِپلیس بلژیک درون قالب مؤلفههای مکان بررسی و تحلیل شدهاست.
یـافتهها: یـافتههای پژوهش نشان مـیدهد کـه مـیدانها بـه واسطه برخورداری از گونـهها و اشکال مختلف و بهرهمندی از طیف وسیعی از کیفیتهای کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری به منظور تبدیل شدن بـه یک مکان عمومـی موفق را دارند.
نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن هست که ویژگیهایی کـه در بعد آثار ماندگار گذشته وجود دارند کـه مـیتوان با بازخوانی، بازآفرینی و کاربست آنـها درون طراحی مـیدانهای جدید، بـه خلق مکانهای عمومـی زنده، پویـا و موفق همت ورزید. پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی این ویژگی ها درون قالب مؤلفه های مکان شامل فرم، معنا و تصورات، فعالیت و اکوسیستم خلاصه مـی گردند.
واژههای کلیدی: مکان، مؤلفههای مکان، مـیدان.
J.Env. Sci. Tech., Vol 19, Special No.5, Summer 2017
Recognition of Place Components in Urban Environment Design (Case study: Naghshe-Jahan Square, Ganj-Alikhan Square, Piazza Del Campo and Grand Place)
Alireza Sadeghi[3]*
arsadeghi@shirazu.ac.ir
Ferial Ahmadi[4]
Abstract
Background and Objective: The current study is performed to investigate patterns, physical, functional, environmental, and semantic features of past successful places to present design strategies for contemporary places.
Method: In this study, a descriptive-analytic and comparative method has been used to recognize the place components features in historical squares through analysis of prominent case studies (Ganj-Alikhan square, Naghshe-Jahan square, Piazza del Campo and Grand Place) and to present effective strategies for designing the contemporary squares based on these features.
Findings: The results show that squares can be improved to successful places due to their functional, physical, and semantic quality.
Conclusion: The results obtained in this study imply that the existing historical features beyond the old monuments can be applied for designing the modern squares to achieve alive, dynamic, and successful public places. These features are summarized in the form of place components including form, ecosystem, meaning, and activity.
Keywords: Place, Place component, Square.
شـهر نماد آسمان بر زمـین و عظیمترین دست ساخته انسانهایی هست که بـه دنبال ثبت خاطرات حیـات جمعی خود، آن را خلق مـیکنند (1). درون این مـیان فضاها و عرصههای عمومـی بـه واسطه نقشی کـه در منظر شـهری دارند، مـیتوانند تصویری مطلوب و سیمایی هویتمند را درون ذهن شـهروندان بـه وجود آورند. درون واقع این طراحان محیطهای شـهری هستند کـه مـیتوانند با خلق فضاها و عرصههای عمومـی با کیفیت و مطلوب درون مـیان تراکم ساخت و سازها، پهنـهای به منظور شکلگیری رویداد های جمعی مـهیـا سازند. فضاهای عمومـی تعریف شده، واضح و روشن، سرزنده، منعطف، پر رونق، دوستدار محیط زیست و دارای بار معنایی ویژه کـه خلق آنها، جامعه را تعریف کنند و نـه صرفاً تجمعی از انسان ها را. فضاهایی کـه این نوشتار از آنها با نام مکان یـاد مـیکند. مکانهایی کـه نیـاز بـه آنـها درون شـهرهای آشفته امروزی، بـه واسطه برقراری تعاملی پویـا با انسان، پاسخگویی نیـازهای اجتماعی و شکلگیری بر اساس الگوهای رفتاری او، بیش از هر زمان دیگری احساس مـیشود. فرهنگ فارسی معین درون تعریف «مکان»[5] آن را جای، محل و جایگاه معرفی کرده و مکان را بـه دو نوع طبیعی و هندسی تقسیم مـیکند (2). همچنین درون فرهنگ لغت "جغرافیـای آکسفورد"(3) واژه مکان نقطهای خاص درون سطح زمـین تعریف شده هست که محلی قابل شناسایی به منظور موقعیتی هست که "ارزشـهای انسانی" درون آن بستر شکل گرفته و رشد یـافتهاست. درون واقع مکان، جا یـا قسمتی از فضا هست که از طریق عواملی کـه در آن قرار دارند صاحب هویت خاصی شده است. نوربرگ شولتس درون این مورد مـیگوید: از همـین رو خاصیت وجودی ساختمان هست که یک جا را تبدیل بـه مکان مـیکند و این یعنی بـه فعل درآوردن محتوای بالقوه محیط (4). مدنی پور درون تعریف مکان مـیگوید: مکان وجهی از «فضا»[6]است، کـه به وسیله شخص یـا چیزی اشغال شدهاست و دارای بار معنایی و ارزشی مـیباشد (5). همچنین افشار نادری (6) آن را نتیجه برهمکنش سه مؤلفه "رفتار انسانی" ، "مفاهیم" و "ویژگیـهای فیزیکی" تصور مـیکند. "رلف" درون کتاب "مکان و بی مکانی" مکانـها را ترکیبی از نظم طبیعی و نظم انسانی مـیداند و "هویت" و "کاشانـه" و "اجتماع" را مفاهیمـی اساسی دراینباره مـیداند. «کرمونا» بـه نقل از «پیتر بوکانن» بیـان مـیدارد کـه طراحی شـهری درون واقع خلق مکان هست ولی مکانها تنـها یک فضای خاص و صرفا فیزیکی نیستند بلکه همـه فعالیتها و وقایع درون مجموع و همراه با خصوصیـات فیزیکی، خلق مکان را ممکن مـی کنند (7). درون واقع رسالت معماری و طراحی شـهری را مـیتوان درون این امر دانست کـه فضا را تبدیل بـه مکان کنند کـه به معنای بالفعل سازی محتوای بالقوه محیط هست (8). طراحی فضای شـهری، بـه عنوان یک ماهیت زیبا و یک ساختار رفتاری، بر تنوع و فعالیت به منظور ایجاد مکان درون شـهر تاکید دارد؛ چگونگی پشتیبانی محیط فیزیکی از فعالیتهایی کـه در آن اتفاق مـی افتد، درون شکلگیری مکان تاثیر شگرفی دارد (7). همچنین مکان، فضایی هویتمند[7] است: هرگاه مـیان عینیت و تصویر ذهنی آن انطباق حاصل شود، پدیده هویتمند تلقی مـیشود. فضا نیز همانند هر پدیدهی دیگری زمانی به منظور ما دارای هویت خواهد بود کـه از طرفی بتوانیم آن را موجودی مستقل و عینی تلقی کرده، از طرف دیگر خود نیز بـه عنوان موجودی عینی درون آن فعالیت و رفتار نماییم و بالاخره بتوانیم ذهنیـات ناشی از ادراک آن را با ذهنیـات خود تطبیق دهیم (10). همچنین درون زمـینـه مولفههای مکان درون طراحی شـهری، «کمـیسیون معماری و محیط انسانساخت بریتانیـا» بیـان مـیدارد: طراحی شـهری روشی را شامل مـی شود کـه طی آن، مکانها حیـات مـییـابند و ماهیتهایی نظیر امنیت اجتماعی مطلوب، درون سایـه حیـات مکانها تحقق مـییـابند. درون واقع طراحی شـهری بـه ارتباطات مردم و مکانها، سرزندگی و جابجایی شـهروندان و فرم شـهری و مناظر طبیعی و انسانساخت توجه کرده و سعی درون ارتقا کیفیت این انگارهها دارد. هفت هدف عینی طراحی شـهری را کـه به مفهوم مکان مربوط هستند اینگونـه بیـان مـیکند: 1- کاراکتر یـا هویت محیطی: ایجاد مکانی کـه دارای خصوصیـات و هویت مخصوص خود است؛ 2- تداوم و محصوریت: ایجاد مکانی با فضاهای عمومـی و خصوصی کـه این فضاهای بـه طور واضح قابل تشخیص باشند؛ 3- کیفیت عرصه عمومـی: ایجاد مکانی با پهنـههای بیرونی موفق و جذاب؛ 4- سهولت جابجایی: ایجاد مکانی کـه بتوان بـه راحتی بـه آن داخل شد و در آن بـه حرکت و جابجایی پرداخت؛ 5- خوانایی: ایجاد مکانی کـه تصویری روشن و قابل ادراک داشتهباشد؛ 6- سازگاری و تطابق: ایجاد مکانی کـه به راحتی قابلیت تغییر و واجد کیفیت انعطافپذیری باشد؛ و 7- تنوع و گوناگونی: ایجاد مکانی با تنوع گزینـههای قابل انتخاب به منظور شـهروندان جهت انجام فعالیتهای گوناگون (9). همچنین «دیوید کانتر» از پیشگامان مطالعات ادراکی معماری و طراحی شـهری، درون چارچوب نظری خود، کـه به مدل مکان شـهرت دارد، محیط شـهری بـه مثابه یک مکان را متشکل از سه بعد درون هم تنیده کالبد، فعالیتها و تصورات مـیداند. اگر چه کانتر مدل خود را درون سال 1977 ارائه داده است، ولی قبل از وی مولفه های مکان درون اندیشـه های «رلف» درون کتاب «مکان و بی مکانی» بـه صورت سه مولفه کالبد، فعالیت و معنی درون 1976 ارائه شده همچنین این راهنما داشته باشد است. همچنین «پانتر» درون 1991 و «مونتگمری» درون 1998 اجزا تفکر طراحی شـهری درون آفرینش مکان را درون قالب مدل حس مکان رلف – پانتر و مدل مکان کانتر - مونتگمری با محوریت کالبد، فعالیت و معنی یـا تصورات ارائه کردهاند. «گلکار» نیز درون سال 1380 و در قالب مدل مکان پایدار، از کالبد، فعالیت، تصورات و اکوسیستم بـه عنوان مولفههای مکان نام مـیبرد (7). شکل شماره 1، جمع بندی تمام مدل های نامبرده آورده شدهاست.
شکل 1-دیـاگرام مؤلفههای مکان. مأخذ: نگارندگان با استفاده از مبانی نظری پژوهش
Figure1-Place component. Source: Authors based on theoretical basis
از سوی دیگر این چگونگی حضور و فعالیت مردم درون مکانهای شـهری هست که زمـینـه مطلوبیت و موفقیت این عرصهها را فراهم مـیسازد. درون این زمـینـه سازمان غیر انتفاعی «پروژه به منظور فضای عمومـی»[8] کـه به منظور کمک بـه شـهروندان به منظور آفرینش و پایدار فضاهای عمومـی شـهری جهت استحکام بیشتر اجتماعات محلی شکل گرفته، چهار ویژگی کلیدی را به منظور مکان عمومـی شـهری موفق و کارا ارائه کردهاست. این ویژگیهای کلیدی همراه با ویژگیهای نامحسوس و محسوس مرتبط با آنها درون جدول شمارهی یک معرفی شدهاند. ذکر این نکته حایز اهمـیت هست که درون یک مکان عمومـی پایدار و موفق، پاسخی مناسب بـه تمامـی نیـاز های جسمـی، اجتماعی و معنوی انسان داده مـی شود. انسان درون این پهنـهها حضور مـی یـابد که تا علاوه بر برقراری ارتباط و تعامل با هم نوعان، تأمـین معاش، بازی و تفریح و مانند آن ها، لحظه ای بـه تعمق و تفکر درون جهان هستی بپردازند، که تا از این رهگذر بـه کمال مطلوب خود دست یـابد. بنابراین مکان عمومـی دلپذیر و دلخواه شـهری کـه با احترام بـه شاخصه های فرهنگی و هویت بومـی درون جهت خلق فضاهایی متنوع به منظور مردمان شکل مـیگیرند، نـه تنـها باعث تداعی و تکرار خاطرهی حضور درون این مکان ها درون ذهن بازدیدکنندگان مـی گردند، بلکه بـه جلب مشارکت های مردمـی درون حفظ، زیبایی،
بهداشت و ماندگاری این پهنـهها کمک مـی کنند. درون این مـیان فضاهای عمومـی شـهری، مـیدانها و بلاخص مـیدانهای تاریخی از پتانسیل و ظرفیت بالقوه مطلوبی جهت عملکرد بـه عنوان مکانهای عمومـی موفق برخوردار هستند. چرا کـه مـیادین از اثرگذارترین فضاهای شـهری درون ذهنیت شـهروندان هستند که تا حدی کـه معمولاً ساکنان یک شـهر مناطق مختلف شـهرشان را توسط مـیادین آن از هم بازشناسی مـیکنند و از این جهت هست که درون تصویر ذهنی شـهروندان انواع مـیادین درون شـهر، حکم گرههای پررنگی را دارند.
جدول 1- مشخصههای کلیدی مکان عمومـی موفق. مأخذ: (Carmona,2003)
Table1-Key features of public places. Source: (Carmona, 2003)
ویژگیهای کلیدی
ویژگیهای نامحسوس
ویژگیهای قابل اندازهگیری
آسایش و تصویر ذهنی
- ایمن
- ساده و تمـیز
- اکولوژیبز
- مناسب پیـادهروی
- مناسب نشستن
- تاریخی
- ملیح و فریبنده
- جذاب
- روحانی
- آمار جرایم
- توان جمعآوری فاضلاب
- چگونگی و موقعیت ساختمان
- دادههای زیست محیطی
دسترسی و پیوستگی
- تداوم و پیوستگی
- نزدیکی
- متحد و یکپارچه
- خوانا
- مناسب پیـادهروی
- پاسخگوی نیـازها
- تنوع و آسانی دسترسی
- دادههای ترافیکی
- الگو تقسیم شبکه ارتباطی
- مـیزان استفاده از حمل و نقل عمومـی
- فعالیتهای عابرین پیـاده
- الگوهای استفاده از پارکینگ
استفادهها و فعالیتها
- مطبوع و سرگرمکننده
- پویـا
- مـهم و اجرایی
- متفاوت و ویژه
- با ارزش و حقیقی
- مفید و چند منظوره
- بومـی و متناسب با زمـینـه
- شاخص و قابل تشخیص
- پایدار
- چگونگی مالکیت واحدهای تجاری محلی
- الگوهای کاربری زمـین
- ارزش مستغلات
- مقدار و سطوح اجرا بها
- افزایش خرده فروشیها
معاشرت پذیری(ایجاد فرصت برقراری تعاملات اجتماعی)
- متنوع و گوناگون
- قابلیت نظارت
- مشترک
- مناسب رفت و آمد
- دوستانـه
- درخور و ممتاز
- متعامل
- حضورپذیر
- تعداد زنان، کودکان و سالمندان
- شبکههای اجتماعی
- گسترش فعالیتهای داوطلبانـه
- فعالیتهای شبانـه روزی
- سرزندگی و حیـات خیـابانها
ذکر این نکته لازم هست که مـیادین درون شکلها و اندازههای متفاوتی ساخته مـیشوند. مـیادین غالباً فضاهای ایستای شـهری هستند کـه مـیتوانند بـه صورت رسمـی و غیررسمـی فعالیت کنند. مـیدانها رسمـی حس بالایی از محصوریت دارند و با بناهایی احاطه شدهاند کـه رسمـی بودن آن را تشدید مـی کند. درون مقابل مـیادین غیررسمـی آرام تر هستند و طیف وسیعی از بناها با سبکهای معماری متنوع آنـها را احاطه کرده است. بسیـاری از مـیادین ممکن هست برای بـه نمایش گذاردن یک بنا یـا به منظور عملکردی شـهری ساخته شوند (10). اما به منظور گونـهشناسی مـیدانها از رویکردهای متنوعی استفاده شدهاست. «پاول زوکر» درون سال 1959 با رویکردی زیباشناسانـه درون کتاب « شـهر و مـیدان» خود درون مورد مـیدان های مختلف بحث مـی کند و رابطه مـیان فضای باز مـیدان، بناهای اطراف و آسمان مـیدان را بیـان مـینماید. وی شکل مـیدانها را بـه پنج دسته تقسیم مـیکند: 1- مـیدانهای محصور و بسته[9]، 2- مـیدان هایی با شاخص های بصری درون یک ضلع[10]، 3- مـیدان هایی با هسته های مرکزی[11]، 4- تکثری از مـیدان ها[12] و 5- مـیدانهایی بدون شکل معین[13] (11). «راب کریر» نیز درون سال 1990 درون کتاب فضای شـهری خود با رویکردی مورفولوژیک و ریختشناسانـه و با تاکید بر الگوهای
هندسی، مـیدانها را درون سه دسته مربع، مثلث و دایره تقسیم کردهاست. این اشکال مـی تواند تغییر کنند یـا تطبیق پیدا کنند همـین طور مـی توانند با هم ترکیب شوند. مـیتوانند دارای شکل منظم و غیر منظم باشند (12). همچنین «مارکوس» درون یک گونـه شناسی عملکرد محور از مـیدان های شـهری و بر اساس مقیـاس تاثیرگذاری، آنها را درون شش دسته تقسیمبندی مـیکند: 1- پلازا خیـابانی[14] ، 2- فضای عمومـی مجتمع های ساختمانی [15]، 3- واحه شـهری، 4- فضاهای عمومـی گذرگاهی[16]، 5- پلازاهای خطی تجاری پیـادهمحور و پر درخت[17] و 6- مکانهای عمومـی بزرگ[18] (13). همچنین درون رویکرد عملکرد محور، مـیدانها بر اساس نوع کاربری و عملکرد غالب درون پنج دستهی عمده تجاری، حکومتی- نظامـی، فرهنگی-مذهبی، ورزشی و ارتباطی تقسیم بندی مـیشوند.اما آنچه فضاهای شـهری امروز را از تصویر، خاطره و مفاهیم اصیل انسانی تهی کرده است، همانا جایگزینی کمـیت، اعداد و ارقام بـه جای کیفیت درون طراحی اینگونـه فضاهاست. درون شـهرهای امروز بسیـاری فضاهای بدون طرح و رها شده وجود دارند. از مـیان فضاهایی هم کـه طراحان شـهری ایجاد کرده اند، تعداد بسیـار کمـی از آن ها با مخاطبان خود ارتباط عمـیقی را ایجاد مـی کنند و منجر بـه شکلگیری حس تعلق شـهروندان بـه فضای عمومـی و غنی شدن خاطره ی ذهنی آن ها از شـهر مـی گردند. از سویی دیگر نیـاز انسان بـه حضور درون جمع و دوست داشتن همنوعان تنـها با فراهم آوردن بستری اجتماعی درون عرصه های عمومـی مـیسر است. عرصه هایی همچون مـیدانها، مراکز اجتماع و گردهمایی، واحه های شـهری[19]، ایستگاههای حمل و نقل و مانند آنها، هریک درون ساختن بستری اجتماعی و فرهنگی حایز اهمـیتاند. درون واقع از حیـاطهای مرکزی خانـههای قدیمـی گرفته که تا مـیدانها و خیـابانهای شـهرهای تاریخی، تعاملی پویـا و ارتباطی معنادار بین فضای پر و خالی یـا توده و فضای عمومـی بـه چشم مـیخورد. درون این مـیان، قریب بـه یقین، مـیدانها اولین و اصیلترین فضاهای عمومـی شـهری هستند. درون واقع مـیدانها پهنـههایی با تجمع بیشترین ارزشهای کالبدی، عملکردی و معنایی موجود درون محله یـا شـهر بودهاند. بـه واسطه همـین امر مـیدانها بـه عنوان فضاهایی عمومـی توان بالقوه مطلوبی به منظور تبدیل شدن بـه مکانهای عمومـی موفق داشتهاند. توان و قابلیتی کـه به نظر مـیرسد امروزه بـه سبب تبدیل شدن مـیدانها بـه گرههایی صرفا ترافیکی و تغییر فرم و عملکرد مـیدانها بـه واسطه تغیرات سریع ناشی از ورود اتومبیل بـه زندگی انسان دچار تهدید جدی شدهاست. این درون حالی هست که مـیدانهای تاریخی واجد کیفیتهای والای فضایی، عملکردی، معنایی و زیستمحیطی بودهاند و به عنوان عناصری بـه یـاد ماندنی، از اجزا اصلی تصویر ذهنی شـهروندان از شـهرها بـه حساب مـیآمدهاند. از اینرو این هدف این پژوهش بر آن هست تا با بازخوانی مفهوم مکان و مؤلفههای دخیل درون شکلگیری مکانهای موفق، بـه تحلیل و ارزیـابی مـیدان – مکانهای موفق تاریخی بپردازد که تا از این رهگذر زمـینـه ارتقا کیفیت محیطی و عملکرد مطلوب مـیدانهای امروزی بـه عنوان مکانهایی خاطرهانگیز، سرزنده، منعطف و دوستدار محیط زیست فراهم آید.
مواد و روش
در پژوهش حال حاضر از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی درون بستری از مطالعات کتابخانـهای بهره گرفته شده است. درون گام نخست جهت دستیـابی بـه مبانی نظری تحقیق و با بررسی و تحلیل اطلاعات، اسناد و منابع چاپی و تصویری کتابخانـهای و اینترنتی، مفاهیمـی چون مکان، مولفههای مکان درون طراحی محیط شـهری، مـیدان بـه مثابه مکان عمومـی موفق شـهری، گونـهشناسی مـیدانهای موفق شـهری و قانونمندیهای حاکم بر طراحی مـیدانها تدقیق شدهاند. درون ادامـه با استفاده از روش تحقیق تطبیقی بـه بررسی و تحلیل مـیدان – مکانهای موفق شـهری، چون مـیدان نقشجهان اصفهان، مـیدان گنجعلیخان کرمان، مـیدان دلکمپو سینا و مـیدان گراند ِپلیس بلژیک، پرداخته شده و ویژگیهای مشترک آنها بر اساس مولفههای مکان استخراج شدهاست. درون انتها نیز رهنمودهایی جهانشمول، بر اساس این ویژگیهای مشترک و بر محور مولفههای مکان، جهت طراحی مـیدانها ارائه شدهاست.
یـافتهها
مـیدان نقش جهان، اصفهان، ایران
مـیدان نقش جهان، گونـهای ارسن شـهری هست که از کلیـات شکلگیری که تا جزییـات تزیینات بـه کار رفته درون بدنـه ها از نوعی جهان بینی و فلسفهی خاص پیروی مـی کند. این مـیدان بـه عنوان هستهی مرکزی شـهر اصفهان درون دوره صفویـه با الهام گرفتن از سه مـیدان دورهی گذشته خود ( مـیدان حسن پادشاه درون تبریز، مـیدان عالی قاپو درون قزوین و مـیدان عتیق درون اصفهان ) و با توجه بـه مسایل اقلیمـی و جغرافیـایی منطقه درون جهت شمال غربی- جنوب شرقی شکل گرفته است. تأمل درون نوع ارتباطات و دسترسیها، گویـای نفوذ و تعامل مـیان شـهر و مـیدان است، گویی کـه مـیدان با بافت اطراف خود گره خوردهاست. ذکر این نکته لازم هست که سرزندگی مـیدان نتیجهی حضور عملکردهای متنوع درون این فضاست. بازار بـه عنوان شریـان زندهی شـهری، همچنین مسجد امام درون روبروی سردر بازار قیصریـه درون محور شمال- جنوب و مسجد شیخ لطف ا... و عمارت عالی قاپو درون محور عرضی مـیدان، هر کدام شور و نشاطی خاص بـه مـیدان عرضه کردهاند.
مـیدان گنجعلی خان،کرمان، ایران
ارسن گنجعلی خان درون دوران صفویـه بین سال های 1005 که تا 1034 هجری قمری درون کرمان شکل گرفته است. آنچه درون یک نگاه این مـیدان را بـه عنوان یک فضای سرزنده معرفی مـی کند، تنوع و حضور کاربریهای متعدد درون این مـیدان - مکان موفق شـهری است. این ارسن دربرگیرنده ی مدرسه، کاروان سرا، ، آب انبار، ضرابخانـه و مسجد هست که همـه گرداگرد فضایی روباز شکل گرفته اند و مـیدان را بـه فضایی سرشار از اتفاق و تحرک بدل کرده اند. شایـان ذکر هست که درون سه سوی این مـیدان راسته های بازار قرار گرفته اند بـه گونـه ای کـه دو چهار سوق زیبای بازار را مـی توان درون شمال غرب و جنوب غرب مـیدان مشاهده کرد. درون پشت راستهی بازار قرار دارد.
مـیدان دل کمپو، سینا، ایتالیـا[20]
پلازای دل کمپو یک فضای عمومـی عمده درون شـهر سینا و یکی از مـهم ترین مـیدان های قرون وسطی درون اروپا مـی باشد کـه تاریخ احداث آن بـه قرن سیزده مـیلادی مـی رسد. ساختمان های اطراف پلازا دارای طرحی ساده مـی باشد کـه بر اساس نیـاز های اقتصادی شکل گرفته است. آنچه این مـیدان را بـه عنوان یک مکان سرزنده درون خاطره ی بازدید کنندگانش ثبت کرده است، خلاقیت طراحان آن درون شکل بـه فضا مـی باشد. آنها به منظور خلق فضایی زنده از موقعیت طبیعی زمـین استفاده کردهاند و با بهرهگیری از بدنـه قوی مـیدان، بـه تبلور مفهوم فضایی وسیع کمک کرده اند. از یک سو وجود لبه های فعال مـیدان (پیـادهروها، کافهها، خردهفروشی ها و مانند آنها ) و از دیگر سو افزایش فعالیتهای عمومـی و غیر رسمـی موجب تعاملات اجتماعی و حضور مکرر مردم درون فضا شده است. اما شکست تدوام بدنـهها توسط خیـابانها و شکافهای باریک درون مـیدان از محصوریت آن کاسته است. نکتهی حائز اهمـیت این هست که هر خیـابانی کـه بدنـهی این مـیدان متصل مـی شود، بـه گونـه ای طراحی گشته کـه به نظر مـی رسد جزیی از فضای کلی آن را تشکیل مـی دهد.
گراند پلیس درون بروکسل، بلژیک[21]
گراند پلیس نمونـهی برجسته و موفقی از سبک های مختلف هنر و معماری است. این مکان تاریخی پیـادهمحور کـه با انبوهی از خانـه ها با تزیینات فاخر مشخص شده است، تجلیگاه فرهنگ و خصایص اجتماعی آن منطقه مـیباشد. مورخین گراند پلیس را بـه عنوان یکی از بهترین مکانها به منظور درک اروپای قدیم معرفی مـی کنند. این مکان کـه ورود اتومبیل شخصی بـه آن ممنوع مـیباشد، قرنها بـه عنوان نقطهی اجتماع مرکزی شـهر بروکسل شناخته شدهاست. کاربریهای متفاوتی چون گلفروشیها رستورانها، مشـهورترین مغازه های شکلات فروشی بلژیک، کافهها و مانند آنها این مکان را احاطه کرده است. همچنین برنامـهریزی نمایشگاههایی چون کففرش گل، کنسرتها، فستیوالها و مراسم تشریفاتی درون این مکان بر جذابیت آن افزوده است. درون طول هر سال، هزاران نفر از این مکان شاد، پاک و امن دیدن مـی کنند که تا علاوه بر بازدید از ساختمان های حیرت آور اطراف، درون کافهها و صفه ها دمـی بیـاسایند و با دیگران دیدار کنند. باارزیـابی، تحلیل و مقایسه تطبیقی مـیدان – مکانهای موفق معرفی شده، حضور و تعامل پویـا و همزمان بین مؤلفههای شناخته شده و اصلی مکان، یعنی فرم، فعالیت، معنا و اکوسیستم، درون این مـیدان – مکانها بـه خوبی مشـهود است. همچنین بـه نظر مـیرسد این مـیدان – مکانها، علیرغم تفاوتهای عمده کالبدی، فعالیتی، فرهنگی و اقلیمـی، گاها از شیوهها و روشهای مشترک و جهانشمولی به منظور تثبیت هر کدام از مؤلفههای مکان و برقراری رابطه متعامل و پیوسته مـیان آنـها جهت دستیـابی بـه یک مـیدان – مکان موفق بهرهاند. درون جدول شماره دو، نمونـه روشهای هر کدام از مـیدان – مکانهای معرفی شده جهت تثبیت مؤلفههای مکان و ویژگیهای مشترک این روشها معرفی شده هست (جدول2). ویژگیهایی چون روشنی و خوانایی فضای مـیدان، دسترسی آسان از بدنـهها بـه درون مـیدان و نفوذپذیری کالبدی و بصری قوی عناصر بدنـه از درون مـیدان درون زمـینـه مؤلفه فرم و کالبد؛ تنوع و گوناگونی کاربریها و فعالیتهای بدنـه، رویدادپذیری اجتماعی فضای مـیدان و وجود فعالیتهای اقتصادی و جاذب جمعیت درون بدنـه مـیدان درون زمـینـه مؤلفه فعالیت؛ توجه بـه زمـینـه و هویت بومـی، تاریخی و جمعی و استفاده از عناصر خاطرهانگیز شاخص درون زمـینـه مؤلفه معنا؛ و توجه بـه شرایط اقلیمـی و بهرهگیری از آن درون طراحی فضای مـیدان و مبلمانهای آن و استفاده از عناصر طبیعی چون آب، گیـاهان و درختان جهت القا آرامش معنوی درون زمـینـه مؤلفه اکوسیستم از جمله این ویژگیهای مشترک است.
بحث و نتیجه گیری
به نظر مـیرسد، شـهرها به منظور نجات از آشفتگی معنایی، سراسیمگی کالبدی و عصیـان و غلبه توده نسبت بـه فضا، نیـازمند فضاهایی هستند کـه توان ارائه تجارب حسی متنوع و متفاوت را بـه شـهروندان داشته باشند؛ فضاهایی عمومـی کـه در این نوشتار از آنها با عنوان مکان یـاد شدهاست. اما بـه اعتقاد نگارندگان از مـیان فضاهای عمومـی شـهری، مـیدانها بـه واسطه برخورداری از گونـهها و اشکال مختلف و بهرهمندی از طیف وسیعی از کیفیتهای کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری به منظور تبدیل شدن بـه یک مکان عمومـی موفق را دارند. توان و قابلیتی کـه به اعتقاد نگارندگان اگر با هنی آگاهانـه، مطلوب، پویـا و متعامل مـیان مؤلفههای شناخته شده مکان همراه باشد، بی شک شکلگیری مـیدان – مکانهای موفق را بـه دنبال خواهد داشت (شکل 2).
امری کـه به نظر مـیرسد درون گذشته نـه چندان دور درون بسیـاری از مـیدانهای تاریخی کشورهای مختلف جهان اتفاق افتاده و این فضاهای عمومـی را بـه مکانهای عمومـی سرزنده تبدیل کرده است. نگارندگان این نوشتار بر اساس جدول شماره 2 و مؤلفههای شناخته شده مکان، یعنی کالبد، فعالیت، معنا و تصورات و اکوسیستم، تلاش کردهاند بـه بازخوانی ویژگیهای حاکم بر این مـیدان - مکانها بپردازند. ویژگیهایی کـه در بعد این آثار ماندگار وجود دارند و مـیتوان با بازخوانی، بازآفرینی و کاربست آنـها درون طراحی مـیدانهای جدید، بـه خلق مکانهای عمومـی زنده، پویـا و موفق همت ورزید. درون ادامـه بـه خوانش نمونـه این ویژگیها درون قالب مؤلفههای مکان پرداخته شدهاست.
جدول 2- مقایسه تطبیقی و خصوصیـات مشترک نمونـههای معرفی شده بر اساس مؤلفههای مکان. مأخذ: نگارندگان
Table2-Comparative comparison between case studies. Source: Authors
فرم
فعالیت
معنا و تصورات
اکوسیستم
نقش جهان
1- ادغام مـیدان درون بافت اطراف
2- نفوذ قوی بـه مـیدان توسط بازار
3- خوانایی فضا
1- عمارت های اطراف مـیدان
2- بازار
3- ترکیب مقیـاس خرد و کلان
4- قابل رؤیت بودن تمامـی عناصر مـیدان
1- روایت تاریخ و فرهنگ گذشته ایران
2- تعالی روحی
3- برپایی نماز و برپایی مراسم مدهبی و خاطره انگیز
1- آرامش معنوی بـه واسطه فضای سبز و گیـاه
2- جهت گیری اقلیمـی مناسب و استفاده از شیب زمـین
3- حوض آب وسیع
گنجعلی خان
1- بازار بـه عنوان بدنـه ای از مـیدان
2- ارتباط مؤثر با لبه
3- خوانایی فضا
1- بازار
2- تنوع کاربری
3- اجرای مراسم گوناگون اجتماعی
1- عناصر شاخص
2- طاق نماها، کاشی کاری ها، فضاهای سبز و حوض نمود فضاهای خاطره انگیز است
1- فضای سبز و حوض آب
2- مقیـاس انسانی
دل کامپو
1- بدنـه های نفوذپذیر و خوانا
2- مسیر های دسترسی متفاوت
3- مـیدان قابل تمـییز از بافت احاطه کننده
1- تراکم جمعیت
2- ساختمان ها با تأمـین نیـاز های اقتصادی
3- فعالیت های عمومـی
4- فضای وسیع ، لبه های فعال
1- تعاملات اجتماعی قوی
2- خاطره و هویت تاریخی کهن
1- حدکثر بهره گیری از نور طبیعی
2- خلاقیت طراحان درون شکل بـه فضا و
استفاده از موقعیت و شکل طبیعی زمـین
گراند ِپلیس
1- دسترسی ساده بـه مـیدان
2- مـیدان رابط قوی عناصر بدنـه
1- کافه، صفه و مغازه
2- برپایی گردهمایی
3- ساختمان های حیرت آور
1- هم نشینی سبک های مختلف هنری
2- تجلی گاه فرهنگ اروپای قدیم
1- نمایشگاههای عرضه و فروش گل و گیـاه سالیـانـه و دائمـی
2-اهمـیت بـه پیـاده روی و کاهش مصرف انرژی
ویژگیهای مشترک
1- روشنی و خوانایی فضا
2- دسترسی آسان از بدنـه های مـیدان
3- نفوذپذیری کالبدی و بصری قوی عناصر بدنـه از درون مـیدان
1- تنوع کاربری های بدنـه
2- رویداد پذیری اجتماعی مـیدان
3- وجود فعالیتهای اقتصادی و جاذب جمعیت درون بدنـهها
1- توجه هویت بومـی، تاریخی و جمعی
2- استفاده عناصر خاطره انگیز و شاخص
1- توجه بـه شرایط اقلیمـی و بهرهگیری از آن درون طراحی فضا و مبلمان
2- حضور عناصری طبیعی جهت القا آرامش معنوی
فرم
یک مـیدان - مکان موفق حتما از بافت شـهری احاطه کننده خود قابل تشخیص باشد. نحوهی دسترسی بـه آن از طریق مشخص ورودی ها، علایم، نشانـه ها و حتی تغییر درون کف سازی حتما تعریف شود که تا فضای آن دارای خوانایی کافی باشد. طراح حتما هوشمندانـه راهکارهایی ارایـه دهد که تا هم مـیدان بـه عنوان یک فضای مجزا قابل تشخیص، شناخته شود و هم ارتباط مؤثر آن با لبه های بافت شـهری احاطه کننده خود قطع و کمرنگ نشود. درون واقع درون درون یک مـیدان - مکان موفق، مسیر های دسترسی و همچنین مسیرهای حرکت پیـاده درون مـیدان از درجه های پیچیدگی و سختی متفاوتی برخوردارند. این تفاوت بین نوع دسترسیها با هدف تأمـین طیف وسیعی از فرصت و زمـینـهیب تجارب حسی و بصری متفاوت به منظور مردم طراحی مـی شود. طراح با بـه چالش کشیدن قابلیت های سایت و تواناییهای شـهروندان، بـه طراحی سطوح صاف، شیب دار و پله ها مـی پردازد و بدینوسیله انعطاف پذیری حرکتی مکان عمومـی را بالاتر مـی برد. (شکل 3) علاوه بر این تثبیت مـیدان - مکان بـه عنوان یک فضای گردهمایی عمومـی با مقیـاس حاکم بر مـیدان رابطهای تنگاتنگ دارد. درون نمونـههای موفق مقیـاس خرد و کلان بـه گونـه ای با یکدیگر ترکیب مـی گردد که تا فضای مـیدان را شایسته و درخور حضور انسان نماید. مبرهن هست که محیط راحت با مقیـاس انسانی، محیطی هست که با مقیـاس و گام های افراد پیـاده طراحی شود. بنابرین طراح حتما تمامـی تلاش خود را بـه خلق فضایی انسانی معطوف نماید که تا مردم بارها و بارها بـه آن مکان رجوع نمایند. وجود ساختمانها درون بدنـهی مـیدان - مکان علاوه بر ایجاد تعامل بین توده و فضای مـیدان، ساختار فیزیکی مـیدان را تعریف مـی کند. از آنجایی کـه مـیدان یک کل هست که از عناصر و رابطه مـیان عناصر بـه وجود آورنده خود شکل مـیگیرد، علاوه بر بدنـه های مـیدان حتما رابطهی مـیان این بدنـهها نیز به منظور مخاطب قابل درک باشد. تنـها درون این صورت هست که مـیدان - مکان هدفمند بوده و بستری به منظور رویداد های جمعی فراهم مـیآورد.
شکل 2- رویکردها درون گونـهبندی مـیدانها. ماخذ: نگارندگان با استفاده مبانی نظری پژوهش
Figure 2- Square classification Approaches. Sources: Authors
در یک مـیدان - مکان سرزنده شـهری، همواره تراکم جمعیت و تنوع انتخاب بـه چشم مـی خورد. بـه واقع همـین پیچیدگیهای بصری و وجود لایـه های متفاوت به منظور کشف، درک و شـهود هست که از خسته کننده بودن مـیدان - مکان مـیکاهد. یکی از عمدهترین وظیفهی طراحان نیز، احیـا و به وجود آوردن مکانهای عمومـی واجد کیفیت تنوع و گوناگونی است. دقت نظر طراح بـه دایرهی متفاوت توانایی و نیـاز کاربران، نحوه ی تعامل و استفاده ی آن ها از یک مـیدان - مکان بـه انعطاف پذیری بیشتر فضا کمک خواهد کرد چرا کـه تبلور انگیزش به منظور حضور متعدد انسان ها درون مـیدان – مکانها وابسته بـه یک طراحی جذاب و منعطف مـی باشد. (شکل 4) یک طراح حتما به استفاده از فضای مـیدان - مکان درون ساعات مختلف شبانـه روز بیـاندیشد که تا اینکه فضای مـیدان درون شب هنگام بـه فضایی خاموش و مرده بدل نشود. بـه نظر مـیرسد نمایش های خیـابانی، کنسرت های محلی، گروه های سرود کودکان و برنامـه هایی از این قبیل به منظور تنوع و گردهمایی درون ساعات مختلف شبانـه روز بتواند شور و نشاط اجتماعی را عرضه کند. همچنین با طراحی کافه ها و رستوران ها، دست فروش ها با تعداد کنترل شده مـی توان هیجان خرید
را بـه داخل مـیدان آورد. بهترین مـیدان – مکانها، آنهایی هستند کـه مردم بارها و بارها بـه آنجا باز مـی گردند و از آن خاطرهی لذتبخشی درون ذهن دارند. تنـها راه رسیدن بـه این مـهم، برنامـه ای مدیریتی هست که راه های افزایش مراجعه بـه مـیدان و سرزنده بودن درون آن را فراهم مـی کند .در دنیـای امروز حمایت پشتیبانان مالی بـه منظور تأمـین هزینـه های اقتصادی امری مـهم درون حمایت از فعالیتهای همگانی درون مـیدانها بـه عنوان یک مکان عمومـی شـهری موفق مـی باشد.
شکل 3- طرحوارههای مبین چگونگی فرم مـیدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارندگان
Figure 3- Schema illustrated how square-place form work. Source: Authors
شکل 4- طرحوارههای مبین چگونگی فعالیت مـیدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارندگان
Figure 4-Schema illustrated how square-place activity work. Source: Authors
معنا یک مـیدان - مکان، ارزش، مفهوم و پیـام عقلی و احساسی آن است. پر واضح هست که قویتر شدن رابطهی انسان با مـیدان – مکان و ادراکی روشنتر از آن بـه عنوان یک کل منسجم و ایجاد خاطره و تصویری ماندگارتر از مکان درون ذهن ناظر، تنـها درون گرو پیوند ادراکی انسان با اجزای تشکیل دهنده مـیدان - مکان مـیباشد. اینگونـه مـیدان – مکانهای معنی دار و قابل درک بستر مناسبی به منظور شکلگیری خاطرات شخصی، احساسی و در نـهایت هویت جمعی مـی باشند. هویت جمعی کـه با هویت مکانی پیوندی عمـیق مـی سازد، تنـها درون جایی حفظ مـیشود کـه فرد احساس متفاوتی نسبت بـه فضایی کـه در آن مستقر است، داشته باشد. هرچند فرآیند ایجاد خاطره بـه صورت فردی هست و هرکم و بیش خاطراتی از یک فضای جمعی دارد ولی آنچه دغدغهی طراح درون ارزیـابی کیفی فضای مـیدان - مکان مـی باشد، هویت و خاطره ی جمعی است. چرا کـه ایشان مـی دانند کـه انسان و حضور او درون مـیدان مـهم ترین عامل درون شکل گیری مـیدان – مکانهای عمومـی و هویتساز مـی باشد. اگر یک مـیدان عمومـی هر آنچه از کمال و زیبایی هست را درون خود جمع کند ولی به منظور بازدیدکننده معنا و مفهومـی قابل درک نداشته باشد، درون طول زمان به منظور انسان بی معنا و دلگیر بـه نظر مـیرسد. بنابراین خلق مـیدان – مکانها به منظور اجتماع همگانی، وجود عناصر شاخص با کاربری های عمومـی (کتابخانـه ها، موزه ها فرهنگسراها و مانند آن ها)، بـه کارگیری مفاهیم برآمده از فرهنگ بومـی جامعه درون قالب منومانها، مجسمـهها، نقاشیها و مانند آن ها مـیتوانند درون ایجاد تصویر و خاطرهی ذهنی نقش مؤثری داشته و در نـهایت تضمـین کننده ی حضور مکرر افراد بـه یک مـیدان – مکان عمومـی باشند. از سوی دیگر تامـین آسایش و راحتی شـهروندان درون مـیدان- مکان نیز درون ثبت خاطره و تصویر ذهنی روشن و دلپذیر ایشان از مکان حائز اهمـیت است.
اکوسیستم
مؤلفه اکوسیستم، درون توجه بـه طبیعت و درک ارتباط بین انسان، مـیدان – مکان و پدیده های محیط طبیعی چون باد، باران، برف، خورشید و آب تحقق مـی یـابد. بـه واقع درون تأمـین آسودگی کاربران کـه بستر شکل گیری احساس، عاطفه و بروز خلاقیت درون انسان مـی باشد، از یک سو جهت گیری اقلیمـی و از دیگر سو، سازگاری و راحتی محیط مصنوع با وجود عناوینی چون فضای سبز چندمنظوره، مبلمان های مناسب شـهری و نورپردازی مؤثر
مـی باشد. درون یک طراحی بیوکلماتیک هوشیـارانـه با بـه کارگیری سایـهبانها، استفاده از خاصیت گیـاهان، بـه کارگیری باد ها درون صورت لزوم، طراحی فضاهایی گرم درون زمستان که تا حد زیـادی مـی توان آسایش بدنی انسان درون محیط را تأمـین کرد. گیـاهان نیز نقش بسیـار مـهمـی درون به وجود آوردن تنوع درون رنگ، بافت و زیبایی مـیدان دارند و با یک طراحی صحیح مـی توانند بـه دلانگیزی فضا کمک شایـانی کنند. درون انتخاب گونـههای مختلف
گیـاهی به منظور فضاهای عمومـی حتما مضرات آن ها را درون نظر داشت. بـه طور اخص، گیـاهان با عطر بسیـار تند علیرغم زیبایی مـی توانند به منظور قشری از مردم ایجاد حساسیت نمایند یـا استفاده از درختان با ریشـه های سطحی درون مسیر عبور عابران و معلولین مـیتواند آن ها را با خطر جدی مواجه نماید. اهمـیت
مبلمان ها بـه حدی هست که مـی تواند شرایط متفاوت فصلی و آب و هوایی را تعدیل کند. با ایجاد سایبان ها، مـیز ها، چترهای قابل حرکت، امکانات پوشش بخشی از فضای باز درون صورت لزوم و نورپردازی شبانـه مـیتوان حضور بیشتر انسان ها درون فضا را تضمـین کرد. درون انتها حتما اذعان داشت اگرچه توجه بـه زمـینـه و شرایط خاص اقلیمـی، اجتماعی و فرهنگی هر اجتماع درون طراحی مـیدانها بـه مثابه مکانهای عمومـی شـهری نقش اصلی را ایفا مـیکند، اما امـید هست با استفاده از رهنمودهای جهانشمول مطرح شده درون این نوشتار زمـینـه ارتقا کیفیت محیطی فضاهای عمومـی بـه طور عام و مـیدانهای شـهری بـه طور خاص فراهم آید.
شکل 5- طرحوارههای مبین چگونگی معنا مـیدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارندگان
Figure 5- Schema illustrated how square-place meaning work. Source: Authors
1- پوریوسف زاده، س، احمدی، ف، و تقوایی، ع.ا، 1388، احیـای منظر جمعی مـیدان نقش جهان، ماهنامـه دانش نما، شماره 178-176
2- معین،م، 1371، فرهنگ لغات معین، انتشارات سپهر تهران، چاپ هشتم
3- Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 2007. Oxford University Press
4- گروتر، ی، 1375 زیباشناختی درون معماری، ترجمـه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران، انتشارات دانشگاه شـهید بهشتی
5- مدنی پور، ع، 1379، طراحی فضای شـهری نگرشی بر فرایندی اجتماعی و مکانی، ترجمـه فرهاد مرتضایی ،تهران، شرکت پردازش و برنامـه ریزی
6- افشار نادری، کا، 1378، از کاربری که تا مکان، مجله معمار، شماره 6 ، پاییز 1378
7- Carmona, M, 2003 Public Places, Urban Spaces. Architectural press
8- شولتز، ک، 1381، مفهوم سبه سوی معماری تمثیلی، ترجمـه محمود امـیر یـار احمدی، تهران، نشر آگه ، چاپ اول
9- پاکزاد، ج، 1386، مبانی نظری و فرآیند طراحی شـهری، انتشارات : دانشگاه بهشتی . چاپ دوم
10- هدمن، ر، و یـازوسکی، 1370، مبانی طراحی شـهری،ترجمـه راضیـه رضا‌زاده و مصطفی عباس زادگان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران
11- Macdonald, E and Larice, M, 2007, the Urban Design Reader. Routledge. New York.
12- Montgomery, j. 1998, Making a city: urbanity, vitality and urban design, journal of urban design, 3, 93-116
13- Macdonald, Elizabet and Larice, Michel 2007, the Urban Design Reader. Routledge, New York.
1*- (مسوول مکاتبات): استادیـار بخش شـهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
2- استادیـار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
1- Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, Shiraz University, Shiraz, Iran. * (Corresponding Author)
2- Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
[8]- Project for public space (PPS)
[17]-The Street as Plaza- Pedestrian and Transit Malls
[18]-The Grand Public place
[21]-Grand Place. Brussels, Belgium
[پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی]نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sat, 10 Nov 2018 07:21:00 +0000