یکی از حکایت های سعدی با معنی

گزیری بـه چاهی درون افتاده بود
که از هول او شیر نر ماده بود

بداندیش مردم بجز بد ندید
بیفتاد و عاجزتر از خود ندید

همـه ی شب ز فریـاد و زاری نخفت
یکی بر سرش کوفت سنگی و گفت:

تو هرگز رسیدی بـه فریـاد
که مـی خواهی امروز فریـادرس؟

همـه ی تخم نامردمـی کاشتی
ببین لاجرم بر کـه برداشتی

که بر جان ریشت نـهد مرهمـی
که دلها ز ریشت بنالد همـی؟

تو ما را همـی چاه کندی بـه راه
بسر لاجرم درون فتادی بـه چاه

دو چه کنند از پی خاص و عام
یکی نیک محضر، دگر زشت نام

یکی تشنـه را تاکند تازه حلق
دگر که تا بگردن درافتند خلق

اگر بد کنی چشم نیکی مدار
که هرگز نیـارد گز انگور بار

نپندارم اي درون خزان کشته جو
که گندم ستانی بـه وقت درو

درخت زقوم ار بـه جان پروری
مپندار هرگز کز او برخوری

رطب ناور چوب خر زهره بار
چو تخم افگنی، بر همان چشم‌دار

یکی رفت و دینار از او صد هزار
خلف برد صاحبدلی هوشیـار

نـه چون ممسکان دست بر زر گرفت
چو آزادگان دست از او بر گرفت

ز درویش خالی نبودی درش
مسافر بـه مـهمان سرای اندرش

دل خویش و بیگانـه خرسند کرد
نـه هم چون پدر سیم و زر بند کرد

ملامت کنی گفتش اي باد دست
به یک ره پریشان مکن هرچه هست

به سالی توان خرمن اندوختن
به یک دم نـه مردی بود سوختن

چو درون دست تنگی نداری شکیب
نگه دار وقت فراخی حسیب

به چه خوش گفت بانوی ده
که روز نوا برگ سختی بنـه

همـه ی وقت بردار مشبوی
که پیوسته درون ده روان نیست جوی

بدنیـا توان آخرت یـافتن
به زر پنجه شیر بر تافتن

اگر تنگدستی مرو پیش یـار
وگر سیم داری بیـا و بیـار

اگر روی بر خاک پایش نـهی
جوابت نگوید بـه دست تهی

خداوند زر برکند چشم دیو
به دام آورد صخر جنی بـه ریو

تهی دست درون خوبرویـان مپیچ
که بی هیچ مردم نیرزند هیچ

به دست تهی بر نیـاد امـید
به زر برکنی چشم دیو سپید

به یکبار بر دوستان زر مپاش
وز آسیب دشمن بـه اندیشـه باش

اگر هرچه یـابی بـه کف برنـهی
کفت وقت حاجت بماند تهی

گدایـان بـه سعی تو هرگز قوی
نگردند، ترسم تو لاغر شوی

چو مناع خیر این حکایت بگفت
ز غیرت جوانمرد را رگ نخفت

پراگنده دل گشت ازآن عیب جوی
بر آشفت و گفت اي پراگنده گوی

مرا دستگاهی کـه پیرامن است
پدر گفت مـیراث جد من است

نـه ایشان بـه خست نگه داشتند
بحسرت بمردند و بگذاشتند؟

به دستم نیفتاد مال پدر
که بعد از من افتد بـه دست پسر؟

همان بـه که امروز مردم خورند
که فردا بعد از من بـه یغما برند

خور و پوش و بخشای و آسان رسان
نگه مـی چه داری ز بهران؟

برند از جهان با خود اصحاب رای
فرو مایـه ماند بـه حسرت بـه جای

زر و نعمت اکنون بده کان تست
که بعد از تو بیرون ز فرمان تست

بدنیـا توانی کـه عقبی خری
بخر، جان من، ورنـه حسرت بری

یکی شاهدی درون سمرقند داشت
که گفتی بـه جای سمر قند داشت

جمالی گرو از آفتاب
ز شوخیش بنیـاد تقوی خراب

تعالی الله از حسن که تا غایتی
که پنداری از رحمتست آیتی

همـی رفتی و دیده‌ها درون پیش
دل دوستان کرده جان بر خیش

نظر کردی این دوست درون وی نـهفت
نگه کرد باری بتندی و گفت

که اي خیره سر چند پویی پیم
ندانی کـه من مرغ دامت نیم؟

گرت بار دیگر ببینم بـه تیغ
چو دشمن ببرم سرت بی دریغ

کسی گفتش اکنون سر خویش گیر
از این سهل تر مطلبی پیش گیر

نپندارم این کام حاصل کنی
مبادا کـه جان درون سر دل کنی

چو مفتون صادق ملامت شنید
بدرد از درون ناله‌اي برکشید

که بگذار که تا زخم تیغ هلاک
بغلطاندم لاشـه درون خون و خاک

مگر پیش دشمن بگویند و دوست
که این کشته دست و شمشیر اوست

نمـی بینم از خاک کویش گریز
به بیداد گو آبرویم بریز

مرا توبه فرمایی اي خودپرست
تو را توبه زین گفت اولی ترست

ببخشای بر من کـه هرچ او کند
وگر قصد خون هست نیکو کند

بسوزاندم هر شبی آتشش
سحر زنده گردم بـه بوی خوشش

اگر مـیرم امروز درون کوی دوست
قیـامت خیمـه پهلوی دوست

مده که تا توانی دراین جنگ پشت
که زنده‌ست سعدی کـه عشقش بکشت

شنیدم کـه لقمان سیـه‌فام بود
نـه تن‌پرور و نازک اندام بود

یکی بندهٔ خویش پنداشتش
زبون دید ودر کار گل داشتش

جفا دید و با جور و قهرش بساخت
به سالی سرایی ز بهرش بساخت

چو پیش آمدش بنده رفته باز
ز لقمانش آمد نـهیبی فراز

به پایش درون افتاد و پوزش نمود
بخندید لقمان کـه پوزش چه سود؟

به سالی ز جورت جگر خون کنم
به یک ساعت از دل بدر چون کنم؟

ولی هم ببخشایم اي نیکمرد
که سود تو ما را زیـانی نکرد

تو آباد کردی شبستان خویش
مرا حکمت و معرفت گشت بیش

غلامـی هست در خیلم اي نیکبخت
که فرمایمش وقتها کار سخت

دگر ره نیـازارمش سخت، دل
چو یـاد آیدم سختی کار گل

هر آن کـه جور بزرگان نبرد
نسوزد دلش بر ضعیفان خرد

گر از حاکمان سختت آید سخن
تو بر زیردستان درشتی مکن

بلند اختری نام او بختیـار
قوی دستگه بودو سرمایـه‌دار

به کوی گدایـان درش خانـه بود
زرش همچو گندم بـه پیمانـه بود

چو درویش بیند توانگر بناز
دلش بیش سوزد بـه داغ نیـاز

زنی جنگ پیوست با شوی خویش
شبانگه چو رفتش تهیدست، پیش

که چون تو بدبخت، درویش نیست
چو زنبور سرخت جز این نیش نیست

بیـاموز مردی ز همسایگان
که آخر نیم قحبه رایگان

کسان را زر و سیم و ملک هست و رخت
چرا همچو ایشان نـه اي نیکبخت؟

برآورد صافی دل صوف پوش
چو طبل از تهیگاه خالی خروش

که من دست قدرت ندارم بـه هیچ
به سرپنجه دست قضا بر مپیچ

ند درون دست من اختیـار
که من خویشتن را کنم بختیـار

یکی طفل دندان برآورده بود
پدر سر بـه فکرت فرو بود

که من نان و برگ از کجا آرمش؟
مروت نباشد کـه بگذارمش

چو بیچاره گفت این سخن، پیش جفت
نگر که تا زن وی را چه مردانـه گفت:

مخور هول ابلیس که تا جان دهد
همان کـه دندان دهد نان دهد

تواناست آخر خداوند روز
که روزی رساند، تو چندین مسوز

نگارنده کودک اندر شکم
نویسنده عمر و روزی هست هم

خداوندگاری کـه عبدی خرید
بدارد، فکیف آن کـه عبد آفرید

تو را نیست این تکیـه بر کردگار
که مملوک را بر خداوندگار

شنیدی کـه در روزگار قدیم
شدي سنگ درون دست ابدال سیم

نپنداری این قول معقول نیست
چو راضی شدي سیم و سنگت یکی است

چو طفل اندرون دارد از حرص پاک
چه مشتی زرش پیش همت چه خاک

خبر ده بـه درویش پادشاه پرست
که پادشاه ز درویش مسکین ترست

گدا را کند یک درم سیم سیر
فریدون بـه ملک عجم نیم سیر

نگهبانی ملک و دولت بلاست
گدا پادشاه هست و نامش گداست

گدایی کـه بر خاطرش بند نیست
به از پادشاهی کـه خرسند نیست

بخسبند خوش روستایی و جفت
به ذوقی کـه پادشاه درون ایوان نخفت

اگر پادشاه هست و گر پینـه‌دوز
چو خفتند گردد شب هردو روز

چو سیلاب خواب آمد و مرد برد
چه بر تخت پادشاه، چه بر دشت کرد

چو بینی توانگر سر از کبر مست
برو شکر یزدان کن اي تنگدست

نداری بحمدالله آن معرض
که برخیزد از دستت اذيت

اگر پای درون دامن آری چو کوه
سرت ز آسمان بگذرد درون شکوه

زبان درکش اي مرد بسیـار دان
که فردا قلم نیست بر بی زبان

صدف وار گوهرشناسان راز
دهان جز بـه لؤلؤ ند باز

فروان سخن باشد آگنده گوش
نصیحت نگیرد مگر درون خموش

چو خواهی کـه گویی نفس بر نفس
نخواهی شنیدن مگر گفت؟

نباید سخن گفت ناساخته
نشاید ب نینداخته

تأمل کنان درون خطا و صواب
به از ژاژخایـان حاضر جواب

کمال هست در نفس انسان سخن
تو خود رابه گفتار ناقص مکن

کم آواز هرگز نبینی خجل
جوی مشک بهتر کـه یک توده گل

حذر کن ز نادان ده مرده گوی
چو دانا یکی گوی و پرورده گوی

صد انداختی تیر و هر صد خطاست
اگر هوشمندی یک انداز و راست

چرا گوید آن چیز درون خفیـه مرد
که گر فاش گردد شود روی زرد؟

مکن پیش دیوار غیبت بسی
بود کز پسش گوش داردی

درون دلت شـهر بندست راز
نگر که تا نبیند درون شـهر باز

ازان مرد دانا دهان دوخته‌ست
که بیند کـه شمع از زبان سوخته‌ست

ملک زاده‌اي ز اسب ادهم فتاد
به گردن درش مـهره برهم فتاد

چو پیلش فرو رفت گردن بـه تن
نگشتی سرش که تا نگشتی بدن

پزشکان بماندند حیران دراین
مگر فیلسوفی ز یونان زمـین

سرش باز پیچید و رگ راست شد
وگر وی نبودی ز من خواست شد

دگر نوبت آمد بـه نزدیک شاه
به عین عنایت نکردش نگاه

خردمند را سر فرو شد بـه شرم
شنیدم کـه مـی‌رفت و مـیگفت نرم

اگر دی نپیچیدمـی گردنش
نپیچیدی امروز روی از منش

فرستاد تخمـی بـه دست رهی
که حتما که بر عود سوزش نـهی

ملک را یکی عطسه آمد ز دود
سر و گردنش همان‌ گونـه شد کـه بود

به پوزش از پی مرد بشتافتند
بجستند بسیـار و کم یـافتند

مکن، گردن از شکر منعم مپیچ
که روز پسین سر بر آری بـه هیچ

شنیدم کـه پیری پسر رابه خشم
ملامت همـی کرد کای شوخ چشم

تو را تیشـه دادم کـه هیزم شکن
نگفتم کـه دیوار مسجد

زبان آمد از بهر شکر و سپاس
به غیبت نگرداندش حق شناس

گذرگاه قرآن و پندست گوش
به بهتان و باطل شنیدن مکوش

دو چشم از پی صنع باری نکوست
ز عیب برادر فرو گیر و دوست

شبی درون جوانی و طیب نعم
جوانان نشستیم چندی بهم

چو بلبل، سرایـان چو گل تازه روی
ز شوخی درون افگنده غلغل بـه کوی

جهاندیده پیری ز ما بر کنار
ز دور فلک لیل مویش نـهار

چو فندق دهان از سخن بسته بود
نـه چون مااز خنده چون پسته بود

جوانی فرا رفت کای پیرمرد
چه درون کنج حسرت نشینی بـه درد؟

یکی سر برآر از گریبان غم
به آرام دل با جوانان بچم

برآورد سر سالخورد از نـهفت
جوابش نگر که تا چه پیرانـه گفت

چو باد صبا بر گلستان وزد
چمـیدن درخت جوان را سزد

چمد که تا جوان هست و سر سبز خوید
شکسته شود چون بـه زردی رسید

بهاران کـه بید آرود بید مشک
بریزد درخت گشن برگ خشک

نزیبد مرا با جوانان چمـید
که بر عارضم صبح پیری دمـید

به قید اندرم جره بازی کـه بود
دمادم سر رشته خواهد ربود

شما راست نوبت بر این خوان نشست
که ما از تنعم بشستیم دست

چو بر سر نشست از بزرگی غبار
دگر چشم عیش جوانی مدار

مرا برف باریده بر پر زاغ
نشاید چو بلبل تماشای باغ

کند جلوه طاووس صاحب جمال
چه مـی خواهی از باز برکنده بال؟

مرا غله تنگ اندر آمد درو
شما را کنون مـی‌دمد سبزه نو

گلستان ما را طراوت گذشت
که گل دسته بندد چو پژمرده گشت؟

مرا تکیـه جان پدر بر عصاست
دگر تکیـه بر زندگانی خطاست

مسلم جوان راست بر پای جست
که پیران برند استعانت بـه دست

گل سرخ رویم نگر زر ناب
فرو رفت، چون زرد شد آفتاب

هوس پختن از کودک ناتمام
چنان زشت نبود کـه از پیر خام

مرا مـی‌بباید چو طفلان گریست
ز شرم گناهان، نـه طفلانـه زیست

نکو گفت لقمان کـه نازیستن
به از سال ها بر خطا زیستن

هم از بامدادان درون کلبه بست
به از سود و سرمایـه ز دست

جوان که تا رساند سیـاهی بـه نور
برد پیر مسکین سپیدی بـه گور

مغی درون به روی از جهان بسته بود
بتی رابه خدمت مـیان بسته بود

پس از چند سال آن نکوهیده کیش
قضا حالتی صعبش آورد پیش

به پای بت اندر بـه امـید خیر
بغلطید بیچاره بر خاک دیر

که عاجز‌ام دست گیر اي صنم
به جان آمدم رحم کن بر تنم

بزارید درون خدمتش بارها
که هیچش بـه سامان نشد کارها

بتی چون برآرد مـهمات
که نتواند از خود براندن مگس؟

برآشفت کای پای بند ضلال
به باطل پرستیدمت چند سال

مـهمـی کـه در پیش دارم برآر
وگرنـه بخواهم ز پروردگار

هنوز از بت آلوده رویش بـه خاک
که کامش برآورد یزدان پاک

حقایق شناسی دراین خیره شد
سر وقت صافی بر او تیره شد

که سرگشته‌اي دون یزدان پرست
هنوزش سر از خمر بتخانـه مست

دل از کفر و دست از خیـانت نشست
خدایش برآورد کامـی کـه جست

فرو رفته خاطر دراین مشکلش
که پیغامـی آمد بـه گوش دلش

که پیش صنم پیر ناقص عقول
بسی گفت و قولش نیـامد قبول

گر از درگه ما شود نیز رد
پس آنگه چه فرق از صنم که تا صمد؟

دل اندر صمد حتما اي دوست بست
که عاجزترند از صنم هر کـه هست

محال هست اگر سر بر این درون نـهی
که باز آیدت دست حاجت تهی

خدایـا مقصر بکار آمدیم
تهیدست و امـیدوار آمدیم

بیش از یک دهه‌است كه با مشاركت نـهادها و ارگان‌های فرهنگی، یکی از حکایت های سعدی با معنی سعدی پژوهان و سعدی شناسان هر سال با اجتماع بر تربت استاد سخن سعدی شیرازی با نكوداشت یـاداین پیـام آور انسانیت بـه تبیین آرا و اندیشـه‌های شیخ اجل مـی‌پردازند.

امروز را بنام شاعری بزرگ نام نـهاده اند کـه عطر کلامش درون غزلیـات و توانمندیش درون نثر گلستان و نظم بوستان تنـها گوشـه ای از هنرها و هنروری اش است.

آثار ارزشمند بـه جای مانده از این استاد سخن حاوی حرف های عمـیق، دردمندانـه و برآمده از حکمت انسانی و الهی اوست و این تنـها بخشی از دلایل بزرگی اوست.

جز «حافظ» کـه پس از «سعدی» نام آورترین شعرا درون سرایش غزل است، هنوز شاعری نتوانسته بـه سبک و شیوه‌ی «سعدی» غزل بسراید. یکی از حکایت های سعدی با معنی درون زمـینـه‌ی اخلاق و عرفان عملی نیز کتابی نوشته نشده کـه همپای «بوستان» باشد.

کاروانی درون یونان بزدند و نعمت بی قیـاس(۱) ببردند . بازرگانان گریـه و زاری د و خدا و پیمبر شفیع آوردند اما فایده نکرد .

چو پیروز شود دزد تیره روان - چه غم دارد از گریـه کاروان ؟

لقمان حکیم اندر آن کاروان بود، یکی از کاروانیـان او را گفت کـه مگر اینان را نصیحتی کنی و موعظه ای گویی که تا از مال ما دست بردارند کـه دریغ باشد چنین نعمتی کـه ضایع شود،گفت : دریغ ضایع حکمت هست که با اینان گفتن .

آهنی را کـه موریـانـه بخورد - نتوان برد از او بـه صیقل ، زنگ

با سیـه دل چه سود گفتن و وعظ - نرود مـیخ آهنین بر سنگ

همانا کـه جُرم از طرف ماست

به روزگار سلامت،شکستگان دریـاب - کـه جبر خاطر مسکین(۲) ، بلا بگرداند

چو سائل بـه زاری طلب کند از تو چیزی - بده و گرنـه ستمگر بـه زور بستاند

۱. نعمت بی قیـاس : ثروت بسیـار

۲. جبر خاطر مسکین : یـاری مسکین

*****
هندوی نفط اندازی(۱) همـی آموخت حکیمـی گفت ترا کـه خانـه نیین هست بازی نـه این است.

۱. نفط اندازی : نفت اندازی ، آتش بازی از راه بدر دهان نگه داشتن ماده آتش زا و ناگهان دمـیدن با آن درون آتش.

*****

دو شاهزاده درون مصر بودند ، یکی علم اندوخت و دیگری مال اندوخت . عاقبته الامر آن یکی علّامـه عصر گشت و این یکی سلطان مصر شد . بعد آن توانگر با چشم حقارت درون فقیـه نظر کرد و گفت : من بـه سلطنت رسیدم و تو همچنان درون مسکِنت بماندی . گفت : ای برادر ، شکر نعمت حضرت باری تعالی بر من واجب هست که مـیراث پیغمبران یـافتم و تو مـیراث فرعون و هامون . کـه در حدیث نبوی (ص) آمده : العلماء ورثـة الانبیـاء

من آن مورم کـه در پایَم بمالند / نـه زنبورم کـه از دستم بنالند

کجا خود شکر این نعمت گزارم / کـه زور مردم آزاری ندارم ؟

*****

جوانمردی را درون جنگ تاتار(۱) زخمـی هولناک رسید .ی گفت کـه فلان بازرگان نوشدارو دارد ، اگر بخواهی شاید دریغ نکند کـه معروف هست او بخیلی بی مروّت هست .

گر بجای نانش اندر سفره بودی آفتاب/ که تا قیـامت روز روشن ندیدی درون جهان

جوانمرد گفت : اگر بخواهم یـا مـی دهد و یـا نمـی دهد و اگر بدهد منّت که تا ثریّا خواهد گذاشت . باری ، خواستن از او زهر کشنده هست .

هرچه از دونان(۲) بـه منّت خواستی / بر تن افزودی و از جان کاستی

و حکیمان گفته اند : آب حیـات گر بفروشند بـه آبروی ، دانا نخرد کـه مُردن بـه علّت(۳) ، بـه از زندگانی بـه ذلّت

اگر حنظل(۴) خوری از دست خوش روی/ بـه از شیرینی از دست ترش روی

.۱تاتار : طایفه ای بزرگ درون ترکستان

.۲دونان : پَستان و فرمایگان

.۳علّت : بیماری

.۴حنظل : شیره درختی هست که بی نـهایت تلخ و بد بو است

*****
منجّمـی بـه خانـه درآمد ، یکی مرد غریبه را دید کـه با زن او نشسته هست . فریـاد و فغان کرد و دشنام و سقط گفت و فتنـه و آشوب بـه پا خاست . حکیمـی کـه در حال گذر بود گفت :

تو بر اوج فلک چه دانی چیست/ کـه ندانی کـه در سرایت کیست ؟

*****
مردکی را چشم درد خاست . پیش بیطار(۱) رفت کـه دوا کن . بیطار از آنچه کـه در چشم خَرها مـیکرد درون چشم او ریخت و کور شد . مردک شکایت بـه قاضی برد و گفت : این بیطار من را خر فرض کرد و از آنچه کـه در چشم خرها مـیریخت درون چشم من فرو ریخت و کور شدم ، قاضی گفت : بر بیطار هیچ تاوان نیست اگر تو خر نبودی با حضور طبیبان حاذق پیش بیطار نمـیرفتی .

ندهد هوشمندِ روشن رای --- بـه فرومایـه ، کارهای خطیر

بوریـاباف(۲)اگر چه بافنده هست --- نبرندش بـه کارگاه حریر

۱. بیطار : دامپزشک ، پزشک حیوانات

۲.بوریـاباف : حصیر باف

*****
زاهدی مـهمان پادشاهی بود چون بـه طعام بنشستند کمتر از آن خورد کـه ارادت او بود و چون بـه نماز برخاستند بیش از آن کرد کـه عادت او که تا ظنّ صلاحیت درون حق او زیـادت کنند

ترسم نرسی بـه کعبه ای اعرابی/ کین ره کـه تو مـیروی بـه ترکستان است

گفت درون نظر ایشان چیزی نخوردم کـه به کار آید، گفت نماز را هم قضا کن کـه چیزی نکردی کـه به کار آید

تا چه خواهی خ ای معذور/ روز درماندگی بـه سیم دغل

*****
اعرابی را دیدم درون حلقه جوهریـان بصره کـه حکایت همـی کرد کـه وقتی درون بیـابانی راه گم کرده بودم و از زاد معنی چیزی با من نمانده بود و دل بر هلاک نـهاده کـه همـی ناگاه کیسه ای یـافتم پر مروارید هرگز آن ذوق و شادی فراموش نکنم کـه پنداشتم گندم بریـانست باز آن تلخی و نومـیدی کـه معلوم کردم کـه مرواریدست.

در بیـابان خشک و ریگ روان/تشنـه را درون دهان ، چه درون چه صدف

مرد بی توشـه کاوفتاد از پای/بر کمربند او چه زر چه خزف (۱)

۱.خزف : هر چیز گلی کـه در آتش پخته شده باشد. ظرف سفالین .

*****
هرگز از دور زمان ننالیده بودم و روی از گردش آسمان درهم نکشیده مگر وقتی کـه پایم مانده بود و استطاعت پای پوشی نداشتم بـه جامع کوفه درون آمدم دلتنگ. یکی را دیدم کـه پای نداشت سپاس نعمت حق بـه جای آوردم و بر بی کفشی صبر کردم

مرغ بریـان بـه چشم مردم سیر/کمتر از برگ تره بر خوان است

وان کـه را دستگاه و قوت نیست/شلغم پخته مرغ بریـان است

*****
ده آدمـی بر سفره ای بخورند و دو سگ بر مرداری با هم بسر نبرند. حریص با جهانی گرسنـه هست و قانع بـه نانی سیر. حکما گفته اند توانگری بـه قناعت بـه از توانگری بـه بضاعت.

روده تنگ بـه یک نان تهی پرگردد/نعمت روی زمـین پر نکند دیده تنگ

که آتشست از وی بپرهیز/بخود بر آتش دوزخ مکن تیزبه مبارکی چنین روزی به منظور تان بیـاوریم کـه شیرین تر از حکایت‌های خودش باشد. بعد این ۱۰ حکایت کـه از گلستان سعدی انتخاب کرده‌ایم تقدیم مـی کنیم بـه شما که تا کام تان را با زیبایی نثر و محتوای یکی از آثار سعدی شیرین کنید.