آوات بوکانی ویکی پدیا

بوکان ( تلفظ راهنما·اطلاعات) بزرگ‌ترین شـهر جنوب استان آذربایجان غربی و مرکز شـهرستان بوکان است. آوات بوکانی ویکی پدیا جمعیّت شـهری آن براساس نتایج سرشماری عمومـی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۱۹۳٬۵۰۱ نفر بوده و مساحت شـهر بـه صورت طولی بیش از ۱۲ کیلومتر مربّع و از مسطح‌ترین شـهرهای منطقه به‌شمار مـی‌رود. آوات بوکانی ویکی پدیا بوکان نسبت بـه بسیـاری از شـهرهای ایران، شـهری جوان و نوبنیـاد محسوب مـی‌شود و از نظر بافت تاریخی درون دوران قاجار و سده نوزدهم مـیلادی بنیـان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد.

بوکان درون جنوب مرکزی دریـاچه ارومـیه و در ارتفاع ۱٬۳۷۰ متری از سطح دریـا و در منطقهٔ کوهستانی واقع شده و آب‌وهوای معتدلی دارد. این شـهر با شـهرهای ارومـیه، تبریز و تهران بـه ترتیب ۱۸۴، ۲۰۴، ۶۴۹ کیلومتر فاصله دارد. بوکان بـه ۳ ناحیـه شـهرداری و بیش از ۵۰ محلّه تقسیم شده‌است. نماد شـهر بوکان قلعه سردار و تصویر آجرهای لعابدار باستانی تپه قلایچی است. موقعیت جغرافیـایی این شـهر ۱۳ استان شمال و جنوب ایران را بـه یکدیگر متصل مـی‌کند و با کردستان عراق دارای خط ارتباطی زمـینی است. بوکان درون مرز مـیان استان کردستان و آذربایجان ایران قرار گرفته‌است.

از دههٔ ۱۳۶۰ بوکان مرکز جذب مـهاجران زیـادی از شمالغرب ایران و خصوصاً بخش‌های شین بوده‌است.[۱۳] درون زمان ناصرالدّین شاه قاجار، جمعیّت بوکان درون سال ۱۸۵۲ مـیلادی/ ۱۲۳۱ خورشیدی تحت تملک عزیزخان مکری تنـها یکصد نفر بوده‌است. که تا پیش از دورهٔ قاجار نامـی از بوکان درون منابع تاریخی و جغرافیـایی دیده نشده‌است.

مردم بوکان عمدتاً مسلمان و پیرو مذهب سنی شافعی هستند. شیعیـان و اقلیتی از پیروان سایر ادیـان نیز درون سطح شـهر سدارند. اکثر ساکنان بوکان را کُردها تشکیل مـی‌دهند و زبان محاوره مـیان مردم بوکان زبان کردی سورانی با لهجهٔ بوکانی است. روایـات زیـادی درون مورد ریشـهٔ نام این شـهر وجود دارد، مردم کُرد معتقدند واژهٔ «بوکان» از دو کلمـهٔ «بوک» کـه معنی آن درون زبان کردی «عروس» هست و «–ان» کـه علامت جمع پسوند هست گرفته شده‌است.

از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی داخل شـهر بـه دوره قاجار و دوره معاصر بازمـی‌گردد. از مـهم‌ترین صنایع دستی شـهر، قالی بافی و فرش هست که فرش بوکان از شـهرت جهانی برخورد دار هست و ۸۵ درصد فرش تولیدی آن بـه خارج از کشور صادر و مابقی آن درون داخل ایران مورد استفاده قرار مـی‌گیرد.

بوکان بزرگ‌ترین شـهر مـهاجرپذیر ایران،[۱۴][۱۵] اَمن‌ترین شـهر استان آذربایجان غربی[۱۶] و دومـین شـهر بعد از ارومـیه از نظر سطح باسوادی است. بـه این شـهر لقب‌های عروس شـهرهای ایران،[۱۷] شـهر فرهیختگان،[۱۸] شـهر حسن زیرک و شیرازِ کردستان داده‌شده‌است.

نام

دربارهٔ واژهٔ بوکان، نظریـه‌های بسیـاری مطرح شده و بیشتر پژوهشگران کُرد بر این باورند کـه این واژه، کُردی است.[۱۹][۲۰]

• انور سلطانی، پژوهشگر و نویسندهٔ کُرد درمورد ریشـهٔ نام این شـهر درون تحلیل و نظریـهٔ علمـی‌ای کـه منتشر کرده‌است، چنین گفته:

موضوع، کلمـهٔ «بگ» یـا «بغ» است. بگ یـا بغ، خدای ملت‌های باستانی کـه پیش از آمدن زرتشت درون سرتاسر سرزمـین هند که تا غرب ایران زیسته‌اند، بوده‌است. واژه‌شناس ایرانی، ابراهیم پورداوود درون مقاله‌ای با عنوان «بغ» نوشته‌است: واژهٔ بغ از زمان‌های بسیـار کهن درون زبان ما رایج بوده و در زبان‌های باستانی ایران مانند زبان اوستایی و فارسی باستان وجود داشته کـه مـی‌توان بـه گاتا‌ها یـا سروده‌های زرتشت کـه کهن‌ترین بخش اوستا را شامل مـی‌شوند اشاره کرد. «بگ» به‌معنی قسمت و بخت آمده‌است. درون بخش‌های دیگر اوستا «بغ» همان خداوند است. پیش از آمدن زرتشت، «بغ» نام خداوند بوده و زرتشتی‌ها نام اهورامزدا را بر آن نـهادند. با این اوصاف کهن‌ترین دولت منطقه کـه بوکان را نیز دربرمـی گیرد، دولت قدرتمند مانا است. دولت مانا نخستین دولت متحد و مقتدر منطقه غرب ایران بود کـه صاحب قدرت اقتصادی و حکومتی قوی بوده‌است.

براین اساس نام این شـهر ابتدا «بکان» یـا بگان بوده کـه از دو بخش تشکیل شده‌است: بگ یـا بک +ان بخش اول به‌معنی خدا و بخش دوم پسوند جمع یـا مکان است. برپایـهٔ این نظریـه، شـهر بوکان با تلفظِ صحیح انگلیسی Bukān[۲۱] بـه معنی شـهر «خداوند بگ» یـا مکان خداوند بگ است. براساس تغییر آوایی حروف کـه در رشته زبان‌شناسی، صورت عملی و تأیید شده یـافته و همچنین با توجه بـه آثار به‌دست‌آمده از داخل شـهر و حومـه آن کـه نشان از وجود آتشکده‌های مقدس آن دوران است، مـی‌توان منطقی بودن این تحلیل را تأیید کرد.[۲۲]

• در تاریخ رشیدی بـه واژهٔ بوکان کـه نام یکی از خان‌های مغول بود اشاره شده‌است.[۲۳]
• مردم کُرد بر این باورند کـه بوکان از دو کلمـهٔ «بوک» کـه معنی آن درون زبان کردی «عروس» هست و «ـان» کـه علامت جمع پسوند هست گرفته شده‌است.[۲۴]
• در لغت‌نامـه دهخدا و فرهنگ فارسی معین، بوکان نعلی هست آهنین کـه درون برف درون پای کنند.[۲۵]
• رضاقلیخان هدایت درون کتاب فرهنگ انجمن‌آرای ناصری (تألیف سال ۱۲۵۰ خورشیدی) درمورد ریشـهٔ نام این شـهر مـی‌گوید: بوکان نام قصبه‌ای‌ست درون ولایت ساوج‌بولاق مُکری[یـادداشت ۱] کـه گویند آب و هوای نیکو دارد، و در برهان به‌معنی گلزار نیز نوشته، و اگر چنین باشد با کاف عربی خواهد بود و بوکان یعنی «کانُ بوی خوش».[۲۶]

پیشینـه تاریخی

تاریخ پیدایش شـهر بوکان و هسته اولیـه آن هنوز بدرستی مشخص نیست و تحقیقات زیـادی درون مورد آن صورت نگرفته‌است. براساس کتاب «تاریخ فرهنگ و ادب مکریـان» نوشتهٔ ابراهیم افخمـی، بوکان را ابتدا شـهر کهنـه خوانده‌اند و آن شـهر درون جنوب غربی فعلی شـهر بوکان واقع شده بود کـه در اثر زلزله ویران شده‌است. بعدها درون آن محل کـه نی‌زار و چشمـه سار بوده، بوکان را بنا کرده‌اند.[۲۷] بوکان و حومـه آن، منطقه‌ای مورد اختلاف مـیان اُمرای مکری و ایل‌های کرد بوده‌است.[یـادداشت ۲]بوکان از اواسط سده ۱۹ (مـیلادی) مورد توجه و کانون ایل‌های مکری و امرای آن‌ها بوده‌است. درون نقشـه‌های قدیمـی راهنمای مسیر و شـهرهای مـهم ایران بـه زبان انگلیسی درون سال ۱۹۲۲ مـیلادی نام این شـهر بـه صورت Bukan قید شده‌است.[۲۸]

پیش از اسلام

اکتشافات گروهی از باستان‌شناسان درون سال ۱۳۵۰ خورشیدی و مطالعات بعد از آن نشان داده منطقهٔ بوکان از قدیم پادگان اشکانیـان و ساسانیـان بوده‌است. آثار باستانی زیـادی کـه در این منطقه به‌دست‌آمده مؤید همـین نظریـه‌است.[۲۹] درون فروردین سال ۱۳۴۵ یک تابوت سفالین بسیـار قدیمـی بـه درازای ۱ متر و ۴۵ سانتیمتر و بلندای ۷۰ سانتیمتر و پهنای ۵۰ که تا ۶۵ سانتیمتر بـه وزن ۵۰۰ کیلو یـه همراه دو گلدان بزرگ و کوچرنیزه، تبر، آهن لوله، آهن پهن کوچک با نشانی شبیـه صلیب و یک کارد پیدا شد کـه به اداره آموزش و پرورش بوکان سپرده شد.[۳۰] نتایج حاصله از کاوش‌های باستان‌شناسان، تاریخ این منطقه را بـه هزارهٔ نخست پیش از مـیلاد مسیح مـی‌رساند.[۳۱] آثار یـافت شده از تپه قلایچی کـه قدمت آن بـه بیش از ۲٬۸۰۰ سال پیش مـی‌رسد، نشان دهندهٔ آبادانی این ناحیـه و وجود تمدّنی مـهم درون این منطقه است. چنین به‌نظر مـی‌رسد کـه این مکان مرکز دولت مانّا بوده و حتی برخی از باستان‌شناسان گمان مـی‌کنند، آنچه مورخان یونانی، مانند هرودت درون وصف اِکباتان آورده‌اند ممکن هست با قلایچی تطبیق کند.[۳۲]هنری راولینسون، دیپلمات و شرق‌شناس بریتانیـایی درون سال ۱۸۴۰ مـیلادی تحقیقاتی را بر روی آثار تاریخی این شـهر و سایر مناطق ایران انجام داده و پیش از کشف شدن منطقهٔ باستانی قلایچی دربارهٔ بوکان و تحقیقاتش درون مقالهٔ به‌نام «اِکباتان آتروپاتن» چنین نوشته‌است:[۳۳]

بوکان همان اِکباتان دوم (هَگمَتانَه) هست چراکه درون اطراف این منطقه آتشکده‌های مربوط بـه عهد زردتشت وجود دارد و در مجاورت تخت سلیمان قرارگرفته‌است.[۳۳]

احسان یغمایی باستان‌شناس و سرپرست تیم کاوش‌های قلایچی درون دههٔ ۶۰ خورشیدی درون مصاحبه با روزنامـهٔ سرمایـه[۳۴] درون سال ۱۳۸۵ درون مورد تپه‌قلایچی و آثار آن چنین توضیح داده‌است: با مشاهده آثار به‌دست‌آمده از قلایچی، هَگمَتانَه درون بوکان هست نـه همدان.[۳۵][یـادداشت ۳] درون سلسله‌های حکومتی ایران منطقهٔ بوکان، پایتخت حکومت مَنّائیـان بوده کـه از سال ۸۵۰ که تا ۶۱۶ پیش از مـیلاد (۲۳۴ سال) بر ایران فرمانروایی کرده‌اند.[۳۶]

بوکان از دیرباز محل ساقوام سلسله کوه‌های زاگرس بوده و آثار فراوانی از آنان باقی‌مانده‌است. از قدیمـی‌ترین آثاری کـه تاکنون درون این منطقه شناسایی شده بقایـای دوره‌های نئولتیک، دالما و کلکولتیک هستند کـه در ده‌ها تپه مربوط بـه دورهٔ دالما (۴٬۸۰۰ که تا ۴٬۱۰۰ ق. م) یـافت شده‌اند. قدمت تاریخی آثار یـافته‌شده از این شـهرستان بـه دوره‌های نئولتیک، کلکولتیک، عصر آهن،[۳۷]عصر برنز، عصر مس،[۳۸]هخا، اشکانی و ساسانی[۳۹] مـی‌رسد، و از این نظر یکی از قدیمـی‌ترین سایت‌های زندگی انسان واقع درون فلات ایران است.[۴۰]تپه قلایچی کهن‌ترین سایت تمدنی و شـهرنشینی درون شمال غرب ایران هست که‌از آن یک قلعه با مشخصات تمدن مانایی از زیر خاک بیرون آورده شده‌است.[۴۱]

تا پیش از سال ۱۳۵۷ باستان‌شناسان آمریکایی گمان مـی‌د تپه باستانی حسنلو درون نقده مرکز حکومت ماناها است.[۴۲] اما طبق آثار و کتیبه‌های به‌دست‌آمده از تپه‌قلایچی، بوکان همان «ایزیرتو، ایزیرتا، زیرتو» پایتخت تمدن مانّا بوده و در متون آشوری بارها بـه شـهر زیرتو اشاره شده‌است.[۴۳] پیشینـهٔ تاریخی این شـهرستان بـه ۳٬۰۰۰ سال قبل از مـیلاد مسیح بازمـی‌گردد کـه تمدن مانا درون مناطق شین شمال‌غربی ایران سکنی داشته‌اند.[۴۴] یکی از هنرهای معروف ماننایی‌ها ساخت آجرهای لعابدار بود. آجرهای با طرح‌های رنگین کـه با گذشت حدود ۳٬۰۰۰ سال تقریباً سالم باقی‌مانده‌اند. نمونـهٔ بسیـار زیبایی از این آجرها کـه در بوکان یـافت شده‌اند درون موزهٔ شرق باستان توکیو درون ژاپن نگهداری مـی‌شود. مانایی‌ها دولت منطقه‌ای بودند کـه با اورارتوها و آشوری‌ها درون یک سرزمـین مـی‌زیستند. این دولت منطقه‌ای گاه با اورارتوها علیـه آشوریـان هم پیمان مـی‌شدند و گاه با اتحاد با آشوریـان علیـه اورارتوها مـی‌جنگیدند. مانایی‌ها قومـی جنگجو بودند و مـهم‌ترین خدای مورد پرستش آن‌ها «هالدی» خدای جنگ بوده‌است.[۴۵]

در دورهٔ ساسانی، بوکان بـه پایگاه اشکانیـان و ساسانیـان نیز نسبت داده‌شده‌است زیرا تپه‌های خاکستری نشانگر آتشکده‌های عهد زرتشت بود و طبق بررسی‌های به‌عمل آمده درروند و پیدایش شـهرها، خاورمـیانـه و مخصوصاً مناطق شین جزء کهن‌ترین تمدن‌هایی هستند کـه پیشینـهٔ شـهرنشینی درون آن‌ها بـه اثبات رسیده‌است و بر همـین اساس این شـهر با توجه بـه قرارگیری درون حیطهٔ جغرافیـایی فوق و وجود ده‌ها تپه و بنا و سایت‌های تاریخی درون داخل و اطراف خود از کهن‌ترین مکان‌هایی هست که دارای سابقه شـهرنشینی بوده‌است.[۴۶] منطقهٔ بوکان بـه سبب موقعیت حساس سپاه‌گردانی خود مـیان دولت‌های آشور، اورارتو و ماد قرار داشت کـه در کشمکشـهای این دولت‌ها دست بـه دست مـی‌شد. یـافته‌های باستان‌شناسان مؤید این نظر هست که این منطقه درون دوره‌های بعدی موقعیت سپاه‌گردانی خود را همچنان حفظ کرد و در دوره‌های اشکانیـان و ساسانیـان از این منطقه به‌عنوان پایگاه نظامـی بهره‌برداری مـی‌شده‌است.[۲۹]
تاکنون دو کتیبه مربوط بـه دورهٔ ساسانیـان و اشکانیـان، کـه یکی از آن‌ها متعلق بـه پسر پادشاه اورارتو بود و در بوکان قرار داشت، مفقود شده‌اند.[۴۷]

پس از اسلام

از تاریخ این منطقه درون دورهٔ فتوحات اسلامـی مطالب زیـادی یـافت نمـی‌شود. اما با توجه بـه نزدیکی بوکان بـه شیز یـا تخت سلیمان امروزی و فتح شیز درون سال ۲۲ قمری برابر با سال ۶۴۳ مـیلادی، این منطقه هم مانند دیگر نواحی آذربایجان مـی‌بایستی درون همان تاریخ بـه دست مسلمانان فتح شده باشد.[۱۹] از رویدادهای تاریخی این بخش از ایران درون دورهٔ اسلامـی منابع زیـادی موجود نیست و از منابع تاریخی درون اینباره اطلاعات مـهمـی به‌دست نیـامده‌است اما نام‌های با ریشـه مغولی کـه بر نقاط مختلف جغرافیـایی و طوایف منطقه اطلاق مـی‌شده و واژگانی کـه همچنان درون گویش کردی مکری باقی‌مانده حاکی از چیرگی مغولان و حضور بلندمدت آنان بر این نواحی است.[۴۸] که تا قبل از آبادشدن بوکان، این منطقه و اطراف آن درون مسیر رودخانـه اصلی قرار داشت و از نیزار و زمـین‌های مرطوب و باتلاقی پوشیده‌شده بود.[۴۹] درون دورهٔ صفویـه بوکان یک روستای کوچک و گلین بود و مشایخ و ایل‌های متعددی درون آن سداشتند. یکی از مشایخ بزرگ بوکان درون آن زمان «آغا رستم خان» جد جلال طالبانی رئیس‌جمـهور سابق عراق بود کـه از بی رحمـی شاه عباس صفوی از آنجا بـه عراق گریخت و در قره‌داغ سکرد.[۵۰]
در اواخر سدهٔ نـهم یکی از حاکمان محلی به‌نام امـیرسیف‌الدین مکری کـه نسبت او بـه حاکمان بابان مـی‌رسید مناطق آختاچی، ایل تیمور، ایل گورک مکری از دهستان‌های امروزی شـهرستان بوکان را بـه سرزمـین‌های تحت حکومت خود درآورد. شاه اسماعیل صفوی[۵۱] چندین بار تلاش‌های ناموفقی به منظور سرکوبی امـیرسیف‌الدین نمود که تا سرانجام صارم پسر امـیرسیف‌الدین بـه اطاعت سلطان سلیم عثمانی درآمد که تا تحت فرمان شاهان صفوی نباشد.[۵۲] آختاچی یـا آختاسی و تیمور نام خوانین و حکام مغول بوده کـه روزگاری بر این مناطق فرمانروایی مـی‌د.[۵۳]
از استقرار کردهای مکری درون این نواحی، بوکان دست کم از اواخر سدهٔ نـهم هجری قمری آباده بوده و به سبب کوچ‌نشینی طوایف و عشایر کُرد مکری هیچ‌گاه مراکز مس بزرگ درون این بخش از مناطق شین ایران بـه وجود نیـامده‌است.[۱۹]

دورهٔ قاجار

بوکان از نظر بافت تاریخی درون دوران قاجار بنیـان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد. طبق تحقیقات ولادمـیر مـینورسکی، که تا پیش از این دوره نامـی از بوکان درون منابع تاریخی و جغرافیـایی مشاهده نشده‌است.[۵۴] این شـهر درون زمان ناصرالدین شاه قاجار درون سال ۱۲۳۱ خورشیدی روستای کوچک متشکل از خانـه‌های گلین درون پیرامون چشمـه‌ای بیش نبود.[۵۵] که تا این کـه عزیزخان مکری شش دانگ بوکان را درون سال ۱۲۲۸ هجری شمسی بـه مبلغ ۱۸۵۰ تومان از مارف آقا دهبکری (بزرگ ایل دهبکری) خریداری کرد.[۵۶] واسیلی نیکیتین درون کتاب کرد و کردستان درون مورد عزیزخان مـی‌نویسد: عزیزخان مکری چون بـه تهران رسید بـه امر ناصرالدین شاه دایره انتظاماتی درون پایتخت دایر کرد کـه کردهای مکری، کلهر، کرند، افشار بـه فرماندهی علی خان پسر عزیزخان مکری درون آن خدمت مـی‌د؛ بـه پاداش این خدمت درون ارتش ایران ارتقاء یـافت. زمانی کـه عزیزخان بر اثر توطئه‌چینی‌های مـیرزا آقاخان نوری صَدراَعظَم، متهم شد بـه استقلال کردستان و جدا آن از خاک ایران با دولت‌های روس و انگلیس، زدو بند کرده‌است، مورد خشم شاه قرار گرفت و برسر املاک خود درون بوکان بازگشت.[۵۷] سردار کل درون دورهٔ قاجار چنان بر ناصرالدین شاه تأثیر گذاشت و در مدتی کـه بین آن‌ها کدورتی پیش آمده بود، ناصرالدین شاه برایش درون نامـه‌ای به منظور دلجوی از او چنین نوشت:[۵۸]

پس از مرگ عزیزخان مکری، سیف‌الدین یکی از فرزندان او کـه در آن دوران کودکی بیش نبود بر جایگاه پدرش نشست و مادرش نیـابت او را برعهده گرفت و از خردسالی از او بـه نفع خود استفاده کرد که تا آنجا کـه وقتی سیف‌الدین بـه سن بلوغ رسید از ۸۰۰ پارچه آبادی مـیراث پدرش تنـها بوکان و حومـهٔ آن به منظور او باقی‌مانده‌بود.[۵۹] بـه دستور سیف‌الدین خان مکری قلعه و عمارت عزیزخان سردار تکمـیل شد.[۶۰] این قلعه بـه نواحی اطراف مشرف بود و دارای دو برج بلند بود کـه در روز بـه علت فلزکاری بالای برج‌ها از مسافت دور دیده‌مـی‌شد. به منظور ساخت مسجدجامع و حوضخانـه بوکان، سیف‌الدین خان از روی ناچاری و تنگ دستی چند آبادی از املاک مورثی خود را فروخت. او بـه کمک مـهندسین روسی حوضخانـهٔ شـهر را ساختند.[۶۱]ژاک ژان ماری دو مورگان از اعضای هیئت علمـی فرانسه درون ایران هنگام بازدید از غار سهولان با مطلع شدن از مرگ سیف‌الدین خان بلافاصله به‌طرف بوکان حرکت کرد. دومورگان درون کتاب خود جغرافیـای غرب ایران درون اینباره چنین نوشته: سیف‌الدین از مـهربان‌ترین و مـهمان‌نوازترین کُردها است. او پسر حاکم سابق آذربایجان به‌همـین اسم از القاب والی‌های مکری و از همـین رو دارای قدرت و حکمرانی غیرقابل انکاری درون طوایف و عشایر بوده و بدبختانـه بعد از عزیمت ما از مکریـان اِجل این مرد توانا و دانا را درون ۲۹ سالگی درربود و ایران را از وجود یک هوشمند و برگزیده محروم ساخت او درون بوکان درگذشت.[۶۲] درون سال ۱۲۸۹ خورشیدی، ولادیمـیر فیودورویچ مـینورسکی خاورشناس و ایران‌شناس روسی مدتی به‌واسطهٔ محمدحسین خان مکری به‌عنوان کنسول روس درون ساوجبلاغ مکری و بوکان ماندگار شده بود.[۶۳][۶۴]

در سال ۱۹۱۵ مـیلادی / ۱۲۹۳ خ، قبل از وقوع جنگ جهانی اول محمدحسین خان به‌همراه چند نفر دیگر از سرشناسان کُرد بـه جرم طرفداری از حزب هیوا و پناه‌به شیخ محمود حفید و نپذیرفتن جهاد عثمانی‌ها، توسط عوامل دولت عثمانی دستگیر شد. محمدخان بانـه از خان‌های معروف بانـه، سیف‌الدین خان اردلان حاکم سقز، شیخ باباسعید برزنجی از شیوخ منطقه و شاعر و خوشنویس و فاضل کُرد از افرادی بودند کـه توسط سپاه عثمانی اعدام شدند. محمدخان بانـه درون شـهر بانـه اعدام شد و به‌محض رسیدن بـه سقز سیف‌الدین خان اردلان دستگیر شد. دوازده سرباز و مأموردولت عثمانی محمدحسین‌خان را همراه مـیرزامحمود افخم و پیکارش با دست و کتف بسته، درحالی‌که سوار بر شتر و بدون جهاز بودند، بـه طرف شـهر مراغه کـه مقر فرماندهی سپاه عثمانی‌ها بود بردند. باباسعید بزرنجی درون روستای کهریزه درون چند کیلومتری بوکان به‌قتل رسید و جسد او را بـه زادگاهش روستای غوث آباد منتقل د و در همان‌جا بـه دفن د.[۶۵]بازیل نیکیتین کـه مدتی به‌عنوان کنسول درون ایران خدمت مـی‌کرد درون کتاب ایرانی کـه من شناخته‌ام اعدام شیخ باباسعید را بـه این صورت بیـان کرده‌است: مسئلهٔ جهاد به‌وسیلهٔ شیوخ و عوامل آن‌ها خیلی زود درون کردستان انتشار یـافت کـه تنـها یکی از شیوخ به‌نام شیخ بابا کـه در حوالی ساوجبلاغ مُکری، زندگی با زهد و تقوایی داشت و در نظر کُردها محترم بود، با این اعلام جهاد از سوی عثمانی‌ها مخالفت مـی‌کرد و ترک‌ها او را درون زمستان ۱۶، سال ۱۹۱۵ به‌واسطهٔ عقاید خلاف جهاد و رفتارش نسبت بـه مسیحیـان به‌دار آویختند.[۶۶]

محمدحسین خان دارای مقام عالی و جایگاه دولتی بود و تصور نمـی‌کرد کـه مأمورین عثمانی بدون توجه بـه قوانین موجود آن زمان یک شخصیت دولتی را خودسرانـه دستگیر و به اعدام محکوم کنند. از طرفی دیگر شجاع‌الدوله والی وقت آذربایجان بـه طرفداری از روس‌ها مـی‌پرداخت و در اطراف مـیاندوآب او و قشونش هم‌زمان با دستگیری محمدحسین خان و همراهانش درون نبرد با سپاه عثمانی شکست فاحشی خوردند و ناچار بـه سوی تبریز فرار د. محمدحسین خان و مـیرزامحمود افخم درون مراغه زندانی شدند و سرانجام درون سال ۱۲۹۳ هجری شمسی بـه دستور «ارکان» یکی از فرماندهان حکومت عثمانی، او و سیف‌الدین خان سقز درون مقابل صدها سرباز عثمانی درون مـیدان عمومـی شـهر مراغه تیرباران شدند.[۶۷] مـیرزامحمود افخم بـه وساطت حاجی باپیرآقا آزاد شد و به وسیلهٔ او و معتمدین شـهر مراغه با تشریفات لازم و احترام اجساد «محمدحسین خان» و «سیف‌الدین خان اردلان» را بـه بوکان آورده و جنازه سیف‌الدین اردلان را بـه شـهر سقز منتقل د و سپس پیکر محمدحسین خان مکری درون آرامگاه بوکان دفن شد. این مکان درون حال حاضر درون پارک ملت همـین شـهر قرار گرفته کـه به آرامگاه سرداران مکری معروف است.[۶۸] درون طول این سلسله جنگ‌ها، بوکان درون دست روس‌ها بود که تا پس از رویداد انقلاب اکتبر قوای روس ایران را تخلیـه و ترک‌های عثمانی جای روس‌ها را گرفتند. پیشروی روس‌ها و عثمانی‌ها بـه این منطقه سبب ویرانی آن و مورد حمله و تاراج بسیـار قرار گرفت.

دورهٔ پهلوی

با آغاز حکومت رضا شاه پهلوی، بـه تدریج درون بوکان سازمان‌ها و اداره‌های دولتی مانند پست و تلگراف، دارایی، مدارس دولتی، گمرک و ژاندارمری دایر شدند. علی خان مکری آخرین سردار این شـهر به‌دلیل بدهکاری و نداری، بوکان را با روستای سردار آباد معاوضه کرد و سپس علی آقا علیـار[یـادداشت ۴] بوکان را بـه مـیرزا آقا پناهی و حبیب پناهی کـه از تجار تبریز بودند، فروخت. بعدها درون سال ۱۳۲۳ خورشیدی، عبدالله‌آقا ایلخانی‌زاده و قاسم مـهتدی دوباره بوکان را از تجار تبریزی خریداری د و مالک آن شدند.[۶۹]

در تقسیمات سیـاسی رسمـی ایران درون سال ۱۳۱۶ بوکان به‌عنوان بخش بـه مدت ۵۲ سال (تا سال ۱۳۶۸) بـه شـهرستان مـهاباد ضمـیمـه شده بود. تعداد خانوارهای آن درون سال ۱۳۱۶ بالغ بر ۳۰۰ خانواده و دارای ۲ کاروانسرا، مدرسه دولتی و چند مغازه بود. درون سال ۱۹۴۸ مـیلادی / ۱۳۲۷ خ درون بوکان شـهرداری تأسیس شد و از تاریخ ۲ اسفند ۱۳۳۹ خورشیدی تاکنون یک کرسی نمایندگی بـه صورت مستقل درون ادوار مختلف مجلس شورای ملی و مجلس شورای اسلامـی بـه این شـهر تعلق گرفته‌است. بوکان درون زمانی کـه تنـها یک بخش محسوب مـی‌شد، همـهٔ شرایط را به منظور ارتقاء بـه شـهرستان داشت و سلیمان انوشیروانی نماینده دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی، بارها موضوع تبدیل بوکان را بـه شـهرستان مطرح کرد اما بی‌نتیجه ماند.[یـادداشت ۵][۷۰]

از تاریخ آغاز سیـهودیـان درون مناطق شین از جمله شـهر بوکان، اطلاعات دقیقی موجود نیست. دی‍وی‍د ی‍روش‍ال‍م‍ی درون کتاب یـهودیـان ایران درون قرن نوزدهم،[یـادداشت ۶] جمعیت یـهودی‌های ساکن بوکان را درون سال ۱۹۰۱ مـیلادی مصادف با ۱۲۸۰ خورشیدی ۴۰۰ نفر (۶۰ خانوار) ذکر نموده‌است.[۷۱] براساس گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران درون سال ۱۳۲۶ تعداد ۸۰ خانواده یـهودی درون مـیان مسلمانان بوکان با آرامش و صمـیمـیت زندگی مـی‌د اما محله، کنیسه، قصابی، و مغازه‌های آن‌ها جدا از مسلمانان بود. فرزندان آن‌ها درون کنار فرزندان مسلمانان درون یک مدرسه و کتابخانـه مشغول بـه تحصیل بودند. یـهودی‌ها بخشی از اقلیت مذهبی این شـهر را تشکیل مـی‌دادند و پیشـهٔ بیشتر آن‌ها خرازی، پارچه‌فروشی و پزشکی بود و در تاریک بازار[یـادداشت ۷] اکثر مغازه‌های این بازار را درون اختیـار داشتند.[۷۲]

کلیمـی‌های شـهر درون مـیان خود بـه زبان عبری صحبت مـی‌د و به زبان‌های کردی، فارسی و ترکی نیز آشنایی کامل داشتند. روزهای شنبه را تعطیل کرده و برای انجام مراسم مذهبی بـه کنیسه مـی‌رفتند. آن‌ها عمدتاً درون محلهٔ یـهودیـان کـه در حال حاضر، کوچه‌های اطراف خیـابان استاد هیمن و خیـابان شـهید نجاری را دربر مـی‌گیرد سداشتند. کنیسه آنان درون خیـابان استاد هیمن درون مجاورت منزل ابوبکر قاسمـی واقع است. درون فاصلهٔ سال‌های ۱۳۲۸ که تا ۱۳۲۹ بعد از تشکیل اسرائیل درون فلسطین تعداد زیـادی از کلیمـی‌های شـهر مانند دیگر هم‌کیشان خویش درون سایر نقاط ایران، همـهٔ ساختمان‌ها و اموال و اثاثیـه خود را با قیمتی ارزان بـه مسلمانان فروختند و از بوکان بـه تهران و سپس بـه اسرائیل مـهاجرت د.[۷۳] به‌دلیل وجود شمار زیـادی از کلیمـی‌ها درون این شـهر، نام بوکان درون فهرست اتحاد جهانی آلیـانس بـه ثبت رسیده‌است.[یـادداشت ۸][۷۴] از دورهٔ قاجار که تا دورهٔ پهلوی دوازده هزار یـهودی بـه صورت پراکنده درون کردستان ایران ساکن بوده‌اند.[۷۵] قوم یـهود ایران بیشتر درون تهران، اصفهان، همدان، شیراز، مشـهد و در کردستان عمدتاً درون شـهرهای بوکان و بانـه زندگی مـی‌د.[۷۶][۷۷] کلیمـی‌ها که تا سال ۱۳۳۸ (۱۹۶۰ مـیلادی) تعداد بسیـار کمـی از آن‌ها درون بوکان مانده بودند.

نارضایتی‌های گسترده‌ای درون سال ۱۳۳۱ توسط مردم علیـه مالکین بوکان و روستاهای اطراف آن روی داد کـه منجر بـه شورش اهالی این منطقه شد. درون دوران نخست‌وزیری محمد مصدق و گذراندن طرح‌ها و قوانین جدید از جمله قانون مربوط بـه «سهیم رعایـا درون درآمدهای حاصله» و حذف عوارض و اختصاص درصدی از سهم مالکان به منظور فعالیت‌های عمرانی و آبادی روستاها، مردم حامـی دولت و برنامـه‌ها و قوانین مصوبه بودند و در مقابل مالکین و صاحبان قدرت محلی مخالفت کرده و به عناوین مختلف درون صدد کارشکنی برمـی‌آمدند. درون منطقه بوکان ۵ شخصیت محلی کـه اسامـی آن‌ها عبارت بود از حسین فاتحی، قاسم کریمـی، عبدالله ایرانی، محمدرئوف، طه غفوری اقدام بـه شورش علیـه حاکمـیت و ظلم و ستم خان‌های منطقه د.

نارضایتی‌ها درون بوکان و روستاهای منطقهٔ فیض الله بیگی، محال آختاچی، رودخانـهٔ مجیدخان از سایر نقاط شین ایران شددت بیشتری بـه خود گرفته بود. حاج قاسم کریمـی، عبدالله ایرانی با غنیمت شمردن فرصت و موقعیت زمانی، اقدام بـه تشکیل جلساتی درون این شـهر کرده و به اقداماتی نظیر ارسال طومار و مخابره تلگراف به منظور تهران درون جهت حمایت از حرکت ملی دست مـی‌زدند و هم‌زمان با تشکیل جلسات و تجمع‌های با حضور افراد مختلف از جمله نمایندگان مردم و کشاورزان به منظور بیـان خواسته‌ها و ارسال نامـه و شکایت درون جهت احقاق حقوق خود اقدام مـی‌د.[۷۸]یحیی صادق وزیری درون کتاب گفتمان تاریخی فرهنگی کردها درون اینباره مـی‌گوید: بعد انتخابات سال ۱۳۲۹، ی دهقانی کـه نتیجه بلافصل و منطقی مبارزات انتخاباتی علیـه مالکین درست درون این مناطق (بوکان و حومـه آن) اوج گرفت.[۷۹] درون سال ۱۳۳۲ این شورش سرکوب و خاتمـه یـافت.[۸۰]

مردم بوکان نیز همانند بسیـاری از شـهرها و کلان‌شـهرهای ایران، تظاهرات و ‌های ترتیب داده و خواهان برکناری حکومت پهلوی بودند. براساس کتاب انقلاب اسلامـی بـه روایت اسناد ساواک، درون جریـان ناآرامـی‌ها درون ایران، درون روز هشتم مـهر ۱۳۵۷ عده‌ای از مردم و دانش‌آموزان بوکان درون دبیرستان کوروش اجتماع کرده و در حالی کـه به تدریج تعدادشان بـه سه هزار نفر رسید با شعار «آزادی، آزادی» بـه تظاهرات پرداختند. تظاهرکنندگان کـه خواهان آزادی زندانیـان سیـاسی منطقه بوکان و حومـه بودند با مأموران درگیر شدند و رئیس شـهربانی دستور تیراندازی بـه سوی مردم را صادر کرد.

در اثر تیراندازی مأموران دو نفر از جوانان این شـهر کشته شدند و پنج نفر نیز مجروح گردیدند. درون نتیجه بحرانی شدن اوضاع بوکان، تقاضای اعزام نیرو از ژاندارمری سقز شد و فرمانده تیپ مـهاباد و معاون شـهربانی استان آذربایجان غربی به منظور رسیدگی بـه وضعیت شـهر با بالگرد عازم بوکان شدند.[۸۱] درون ۲۲ دی ماه ۱۳۵۷ درون بوکان برگزار شد.[۸۲]

پس از انقلاب ۱۳۵۷

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، بوکان و حومـهٔ آن درگیر جنگ‌های داخلی شد و مدتی توسط گروهای اپوزیسیون کُرد مخالف جمـهوری اسلامـی درون فاصله سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ بـه تصرف آن‌ها درآمده بود. که تا اینکه درون ۱۱ مـهر سال ۱۳۶۲ این شـهر بـه دست سپاه و نیروهای مردمـی و دولتی آزاد شد. احمد کاظمـی از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامـی درون جنگ ایران و عراق درون جریـان عملیـات فتح شـهر بوکان تلاش‌های بسیـاری کرد.[۸۳] بر اساس منابع سپاه پاسداران، بوکان آخرین شـهر شین ایران بود کـه آزاد شد.[۸۴] این شـهر درون مـیان شـهرهای آذربایجان غربی مـیزان خسارات و تخریب وارد شده بـه آن درون طول جنگ ایران و عراق، ۲٫۴۰۹ واحد مس بوده کـه مجموعاً پنج درصد از کل استان اعلام گردیده‌است.[۸۵]

بوکان درون ۲۶ فروردین ماه سال ۱۳۶۷ سه بار توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد کـه مجموع این حمله‌ها ۱۹ نفر کشته و ۱۶۰ نفر مجروح شدند.[۸۶][۸۷]

در سال ۱۳۶۸ این شـهر درون تقسیمات کشوری ایران از بخش بـه شـهرستان ارتقا یـافت و در طی ۳۰ سال از یک بخش کوچک شین درون جایگاه سومـین شـهر شین بزرگ ایران قرار گرفت و در بسیـاری از شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی، ورزشی، اقتصادی و سیـاسی پیشرفت چشمگیری داشته‌است. بـه دلایل مختلف همچون موقعیت استراتژیک و قرارگیری درون مرکز منطقه مکریـان، بوکان را بـه دومـین شـهر مـهاجرپذیر ایران تبدیل کرده‌است.[۸۸]

توسعه و دگرگونی سیمای این شـهر نسبت بـه قبل از انقلاب ۱۳۵۷ بسیـار سریع بوده‌است، به‌گونـه‌ای کـه از دههٔ ۱۳۷۰ تاکنون یکی از شـهرهای مطرح و مـهّم به منظور مرکزیت یک استان جدید درون شمالغرب ایران است.[۸۹][۹۰][۹۱]

وضعیت طبیعی

جغرافیـا

موقعیت ممتاز جغرافیـایی و امنیت نسبی جاده‌ها، بوکان را به‌عنوان مرکز منطقهٔ جنوب و جنوب غربی دریـاچهٔ ارومـیه تبدیل کرده‌است.[۹۲] این شـهر با قرارگیری بر سر راه‌های ارتباطیِ سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، و کردستان از موقعیت جغرافیـایی و ترافیک ویژه‌ای برخوردار است.[۹۳] بوکان از غرب بـه مـهاباد، و از جنوب بـه سقز محدود هست و درون دشت‌های استپی و هموار قرارگرفته[۹۴] و مـیان کوه‌های نالشکینـه و برده‌زرد واقع شده‌است.[۹۵] شـهر بوکان درون °۳۶ درجه وَ ۳۱ دقیقه عرض شمالی و °۴۶ درجه وَ ۱۲ دقیقه طول شرقی نسبت بـه نصف النـهار گرینویچ قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریـای آزاد ۱٬۳۷۰ متر است.[۹۶]
مسافت جاده‌ای بین این شـهر که تا ارومـیه ۱۸۴ کیلومتر، که تا تبریز ۲۰۴ کیلومتر، که تا سردشت ۱۴۰ کیلومتر (از مسیر خلیفان-ربط) و تا بانـه کمتر از ۹۰ کیلومتر است. شـهر بوکان یکی از مسطح‌ترین شـهرهای ایران هست و همچنین بیشتر اراضی آن را دشت‌های هموار تشکیل مـی‌دهد.[۹۷]

آب و هوا

آب و هوای بوکان استپی خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد است. این شـهر درون زمستان سرد و پرف و روزهای زمستانی آن طولانی بوده کـه معمولاً که تا اواخر اسفندماه ادامـه دارد.[۹۸] حداکثر مطلق دمای بوکان ۴۲ درجه سانتی گراد بالای صفر و حداقل مطلق دمای هوا ۲۷ درجه سانتی گراد زیر صفر است. مدت روزهای یخبندان از ۸۵ که تا ۱۰۰ روز و مـیزان بارندگی درون سال‌های مختلف مـیان ۳۵۰ که تا ۴۱۷ مـیلی‌متر متغیر بوده، کـه متوسط آن ۴۲۸ مـیلی‌متر برآورد شده‌است.[۹۹]

سید کامل امامـی بوکانی متخلص بـه ئاوات و معروف بـه سیدِ زنبیل (به کردی: آوات بوکانی ویکی پدیا سه‌ید کامـیلی ئیمامـی) (۱۲۸۲ خورشیدی، زنبیل، بوکان – ۱۳۶۸ خورشیدی، بوکان) شاعر، مترجم و استاد علوم دینی و معارف اسلامـی بود.

زندگی

سید کامل امامـی از شاعران مشـهور درون مـیان مردمان کرد است. آوات بوکانی ویکی پدیا امامـی، متخلص بـه ئاوات (آوات)، درون سال ۱۲۸۲ شمسی درون خانواده‌ای مذهبی و از سلسهٔ سادات مشایخ زنبیل شـهر بوکان متولد شد. آوات بوکانی ویکی پدیا درون دوران کودکی و نوجوانی، بـه درخواست پدر، بـه تحصیل علم درون حضور فقها و استادان علوم دینیِ آن زمان با علوم و معارف اسلامـی آشنا شد و به‌صورت کامل این علوم را فراگرفت.[۱] اشعارش و همچنین نوشته‌های سید کامل بیـانگر استعداد و رغبت او بـه دنیـای شعر و قصیده و غزل هست که سال‌ها بر آن استوار ماند.

اشعار آوات، همچون دیگر شاعران دوران او، با مضامـین بلند دینی، اجتماعی، و مـیهنی درون قالب مداحی و شعر بـه نظم درآمده‌است.[۲]

سید کامل امامـی درون زمان حیـات خود؛ اقدام بـه چاپ اشعار و غزلیـاتش با عنوان دیوان ئاوات کرد کـه بسیـاری از سروده‌هایش را دربرمـی‌گیرد. او بعد از سال‌ها فعالیت هنری و سرودن اشعار کردی و فارسی، درون سال ۱۳۶۸ درون ۸۶ سالگی درون شـهر بوکان درگذشت.

منابع

پیوند بـه بیرون

• عارفان و شاعران کردستان

تاریخ دقیق آغاز سیـهودیـان درون بوکان نامعلوم هست ولی درون برخی منابع انگلیسی و عبری دست کم از زمان شروع دوره قاجار یعنی از سال ۱۷۹۶ مـیلادی / ۱۱۷۴ خورشیدی این اقلیت مذهبی بـه صورت پراکنده درون بوکان و حومـه آن سداشته‌اند. آوات بوکانی ویکی پدیا وضعیت و نقش اجتماعی، آوات بوکانی ویکی پدیا فرهنگی و اقتصادی یـهودیـان این منطقه، بخش تفکیک‌ناپذیر و مـهمـی درون تدوین تاریخ این شـهر به‌شمار مـی‌آید.

در بوکان و حومـهٔ آن یکصد خانوار یـهودی زندگی مـی‌د کـه طبق گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران ۸۰ خانواده یـهودی درون سطح شـهر درون سال ۱۹۴۸ م/ ۱۳۲۶ خورشیدی درون مـیان چهارصد خانوار بوکان بودند.[۱] بیشتر آن‌ها درون این شـهر مغازه‌دار و در کنار مسلمانان بـه امرارمعاش مـی‌پرداختند. آوات بوکانی ویکی پدیا تعدادی از آن‌ها درون توسعه این شـهر و کمک بـه مسلمانان نقش بـه سزایی ایفا کرده‌اند. اشخاصی مانند فریدریش و همسرش ارویر آلمانی توسط آن‌ها اولین درمانگاه بوکان درون سال ۱۳۲۶ دایر شد.[۲]

کلیمـی‌های بوکان بـه زبان فارسی کاملاً مسلط و به زبان‌های کردی سورانی و ترکی آذربایجانی نیز آشنایی کامل داشتند. بیشتر آن‌ها دارای سواد بوده و در مـیان خود نماینده‌ای جهت بررسی مشکلات هم کیشان داشته‌اند. آن‌ها درون اسفند سال ۱۳۲۸ و اوایل ۱۳۲۹ از بوکان خارج شده و به تهران رفتند سپس درون تیرماه ۱۳۲۹ بـه اسرائیل مـهاجرت د. درون حالت فعلی کنیسه این اقلیت مذهبی درون خیـابان استاد هیمن قرار دارد کـه ساختمان آن تخریب شده‌است. کنیسه آن‌ها دارای ۸۰ سال قدمت بود.

وضعیت اجتماعی و فرهنگی

از تاریخ آغاز سیـهودیـان درون مناطق شین از جمله شـهر بوکان، اطلاعات دقیقی درون درست نیست. اما دی‍وی‍د ی‍روش‍ال‍م‍ی درون کتاب یـهودیـان ایران درون قرن نوزدهم، جمعیت یـهودی‌های ساکن بوکان را درون زمان محمدحسین خان مکری بـه سال ۱۹۰۱ مـیلادی مصادف با ۱۲۸۰ خورشیدی ۴۰۰ نفر (۶۰ خانـه) ذکر نموده‌است.[۳] طبق گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران ۸۰ خانواده یـهودی درون سال ۱۹۴۸ م/ ۱۳۲۶ خورشیدی درون مـیان چهارصد خانوار بوکان بوده‌اند[۱]

این گروه درون مـیان مردم مسلمان بوکان کاملاً شناخته شده بودند و یکی از محله‌های شـهر بـه نام آن‌ها شناخته مـی‌شد. محله آن‌ها کـه تقریباً دو هکتار و نیم را دربر مـی‌گرفت، از جنوب منزل عبدالرحمن دندان ساز، از شمال بـه منزل خدر ذکریـا، از غرب بـه محدوده باغچه حسن نانوا و از شرق بـه خزینـه منتهی مـی‌شد. این محدوده درون حال حاضر، کوچه‌های اطراف خیـابان استاد هیمن و خیـابان شـهید نجاری را دربر مـی‌گیرد.[۴]

جدا از شـهر بوکان، درون روستاهای اطراف این شـهر از جمله اینگیجه، ینگی کند، شـهریکند، سردار آباد، برده زرد، ترجان و جوانمرد هم بـه صورت پراکنده دو یـا چند خانواده ساکن بودند. جمعیت این اقلیت قومـی و مذهبی درون روستای تُرجان بیش از این تعداد بوده‌است زیرا بـه گفتهٔ چند نفر از ساکنان قدیمـی شـهر درون ترجان حاخام (شالوم، مالم یـا عالم) و دارای کنیسه بوده‌اند.[۵]

روابط یـهودیـان با کُردهای مسلمان نسبتاً حسنـهٔ بوده‌است؛ بـه طوری کـه در مراسم و اعیـاد همدیگر شرکت مـی‌د. البته این روابط حسنـه از دهه‌ها قبل نیز درون مـیان کردهای این منطقه و یـهودی‌ها وجود داشته، بـه گونـه‌ای کـه در دوران عزیزخان مکری، او درون تقسیم املاک و اموال بوکان و حومـه بـه آن‌ها کمک مـی‌کرد.[۶] کنیسه یـهودی‌های بوکان درون مجاورت منزل شخصی ابوبکر قاسمـی قرار دارد. اگر چه مردم بوکان معتقد هستند کـه بوکان دارای کلیسای مسیحی بوده، اما درون حقیقت هیچ گزارشی بر وجود مسیحیـان درون بوکان وجود ندارد بلکه مسیحیـان بیشتر درون شـهرهای بزرگ مانند ارومـیه و تبریز زندگی مـی‌د.[۷] برخی از آن‌ها بـه عنوان رئیس یـا کارمند درون اداراتی مانند درمانگاه، هلال احمر، بهداری، آموزش و پرورش کنار مسلمانان مشغول بـه خدمت بوده‌اند. اولین رئیس بهداری بوکان شخصی بـه نام «حکیم خضر یـهودی» بوده‌است.[۸]

اوضاع اقتصادی و معیشتی

بیشتر کلیمـی‌های بوکان، مغازه‌دار یـا فروشندگان دوره‌گرد بودند کـه به شغل خرازی و بزازی اشتغال داشتند.[۹] درون بازار نیز مغازه‌های آن‌ها از آلاچیق‌هایی ساخته شده بود کـه در وسط بازار به‌صورت دایره‌ای درون مـیان مغازه‌های کردهای مسلمان قرار گرفته بود. آن‌ها بدون هیچ واهمـه‌ای از سرقت اموال و مغازه‌های خود درون بازار، شب‌ها بـه مانند کُردها مغازه‌ها را ترک نموده و تا صبح روز بعد دوباره بـه فروش مشغول شوند. از آنجایی کـه افرادی صادق، راستگو و ارزان فروش بودند بیشتر معاملات بازار و خرید اهالی روستاها توسط آنان صورت مـی‌گرفت و به لحاظ اقتصادی همرنگ با جماعت مسلمان شـهر بودند. درون حال حاضر درون روستای اطمـیش تعدادی مغازه از آن‌ها باقی‌مانده‌است.

در عین حال بعضی از آن‌ها منجمله شالوم، نسیمـی و عمران کُهن از ثروت مندان این جماعت غیره مسلمان بوکان به‌شمار مـی‌رفتند. افراد فقیر این قوم نیز همانند سایر فقرای مسلمان شـهر بـه کارگری مشغول بودند.[۹] نسیمـی یکی از معتمدین یـهودی ساکن بوکان بود کـه به گفتهٔ اهالی شـهر بـه هم کیشان خود کمک‌های زیـادی مـی‌کرد.

این اقلیت مذهبی بوکان بـه مانند سایر یـهودیـان دنیـا با ارسال کمک‌های نقدی درون شکل‌گیری کشور اسرائیل نقش داشته‌اند. حتی اشخاصی کـه قادر بـه پرداخت پول نبودند با ارسال کمک‌های غیر نقدی از قبیل گوشت درون تأسیس این کشور نقش آفرینی د.[۹]

یکی از اعیـاد یـهودی‌ها کـه طی مراسم خاصی درون اواخر تابستان و اوایل پاییز صورت مـی‌گرفت، عید آلاچیق آبی بود کـه در زبان کردی سورانی «کپره‌شینـه» نام داشت. درون مراسم این عید انواع اقسام مـیوه را بر آن کپر آویزان کرده و در طول مدت عید، نان بدون نمک موسوم بـه فتیر مـی‌پختند. روزه گرفتن آن‌ها درون سال یک روز و به گفتهٔ اهالی شـهر، آن هم درون اواخر زمستان بوده‌است. سر ب حیوانات آن‌ها توسط شالوم صورت مـی‌گرفت و اگر داخل بدن حیوان سر بریده شیشـه یـا هر نشانی از بیماری درون کالبد حیوان پیدا مـی‌د، آن را بـه هیچ وجه مصرف نمـی‌د.[۹]

در حوالی مرکز شـهر دارای عبادتگاهی بـه نام کنشت یـا بعضتاً مردم منطقه بـه اشتباه بـه آن کلیسا مـی‌گفتند بودند. این عبادتگاه بـه رغم آن کـه از سوی یـهودیـان و از طریق اعانـه مردمـی ساخته شده بود بعد از مـهاجرت آن‌ها، توسط یکی از مالکین بوکان بـه نام قاسم ایلخانی زاده بـه تصرف درآمد. البته طبق اسناد موجود درون سازمان اسناد ملی ایران، بارها بـه این مالک جهت جلوگیری از معامله کنشت و زمـین آن، توسط اداره اوقاف و سایر ادارات تذکر و اخطار داده شده بود.[۹]

اوضاع امنیتی یـهودیـان

یـهودیـان این منطقه طی شکایـاتی از مسئولین و به‌خصوص فرمانده ژاندارمری بوکان درون سال ۱۳۲۶، خواستار تأسیس بخشداری، شـهرداری و شـهربانی و حضور فرماندار نظامـی درون بوکان بودند.[۱۰] برخی از شکایـات منجربه قتل یک کلیمـی (یـهودی) بـه نام عزیز و همچنین براساس گزارشی، چند خانواده از آن‌ها بـه دست کُردهای منطقهٔ بوکان بـه قتل رسیده‌اند.
فهرست اسامـی این افراد بدین شرح است: آوات بوکانی ویکی پدیا رحیم کلیمـی بوکانی همراه با خانواده‌اش درون روستای شـهریکند، شالوم درون روستای درمان، چوکل و کاکه بـه همراه خانواده درون روستای سنجاق، کهن اسحاق بـه همراه همسرش بـه نام مریم درون روستای کچ آباد.[۱۱]

عزیزالله ناعم، نسیم نسیمان، اسماعیل جوارچی، موش حبانی، حسن کرباسی، عمران کُهن و موشی زرگر درون نامـهٔ بـه مقامات دولتی وقت ایران خواستار انتقال آن‌ها از بوکان بـه شـهر دیگری درون ایران شده یـا درون غیر این صورت خواستار تأسیس ادارات دولتی همانند بخشداری، فرماندار نظامـی و شـهرداری درون بوکان شده بودند. همچنین درون یکی از این نامـه‌ها، گزارشی از قتل یـهودیـان مطرح شده کـه مطابق یکی از اسناد، قاتلان دو فرد یـهودی دستگیر شدند.

برخی از مسلمانان بوکان، ادعای قتل کلیمـی‌های این شـهر را درون آن زمان رد یـا اظهار بی اطلاعی مـی‌کنند و برخی نیز ادعای یـهودی‌ها را منطبق با خواسته انتقال آن‌ها بـه شـهر دیگری با امکانات رفاهی و امنیتی بهتری دانسته‌اند.[۱۲]

بیشتر یـهودیـان ایران سعی داشتند با بزرگ نمایی تهدید جانی خود، درخواستشان مبنی بر صدور گذرنامـه موافقت شود که تا از مناطق مختلف ایران خارج و به فلسطین و به کشور تازه تأسیس اسرائیل مـهاجرت کنند.[۱۳]

گرایش بـه اسلام

برخی از آن‌ها درون زمان مـهاجرت، برخلاف هم کیشان خود بـه اسرائیل مـهاجرت ند و به بوکان بازگشته و به همراه خانواده خود بـه اسلام گرویدند که تا زمـینـه تدوام زندگی خود را درون بوکان تضمـین کنند. که تا آن جا کـه یکی از فرزندان خانواده عزیز مکائیل زاده بـه نام عمر مکائیل زاده درون جنگ ایران و عراق کشته (شـهید) شد.

تمایل بـه اسلام درون مـیان بانوان یـهودی بوکان بیشتر بوده‌است، از این افراد مـی‌توان بـه فاطمـه همسر سیدعلی قریشی، همسران سعید محمودیـان بزاز و استاد یوسف مولودی اشاره کرد. بـه گفتهٔ مسلمانان این شـهر، درون اسلام آوردن این اشخصاص هیچ گونـه زور یـا اجباری بـه کار نرفته بود. هرچند اسلام آوردن آن‌ها، ناراحتی سایر یـهودیـان را درون پی داشت ولی چون این جریـان مصادف با اواخر اقامت یـهودیـان درون بوکان یـا بعد از مـهاجرت آنان رخ داده بود مشکل چندانی به منظور آن‌ها پدید نیـاورد.[۱۰]

مـهاجرت

مـهاجرت یـهودیـان بـه عنوان اقلیت مذهبی درون بوکان درون فاصله سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹ خورشیدی صورت گرفت. بر اساس گزارش بخشداری بوکان، کلیمـی‌های آن جا درون تاریخ‌های ۱۸ اسفند ۱۳۲۸ و ۱۷ فروردین ۱۳۲۹ مشغول بـه فروش املاک و اموال منقول و غیرمنقول خود بوده‌اند. بعد از فروش اموال خود از بوکان خارج شده و به سمت تهران حرکت د و پس از دو ماه سدر گورستان کلیمـیان تهران (واقع درون خارج دروازه خراسان) با دریـافت گذرنامـه بـه تاریخ ۷ تیر ۱۳۲۹ توسط وزارت کشور بـه صورت قانونی از ایران خارج شدند.

در مـیان آن‌ها تنـها خانواده عزیز مـیکائیل زاده ساکن روستای طرغه نخواستند بـه اسرائیل مـهاجرت کنند. بـه جز این خانواده ساکن طرغه گروهی از آنان نیز داوطلبانـه درون بوکان و روستاهای تابع آن باقی ماندند و مسلمان شدند.[۱۰]

خانواده‌ها

خانواده‌های با اصل و نسب کلیمـی‌های شـهر بوکان، بیشتر آن‌ها طی نیم قرن گذشته بـه اسلام گرویده‌اند.

• صباغی، یـاره، نباتی، مکائیل زاده، براخاص بوکانی

روحانیون اهل سنت این منطقه خصوصاً امام جمعه سابق این شـهر درون سال ۱۳۸۲ خورشیدی، اقلیت انگشت شمار یـهودی کـه تا آن زمان درون بوکان ساکن بودند را محکوم بـه تبلیغ آیین‌شان درون مـیان جوانان کُرد نمود و آن‌ها را تهدید کرد.[۱۴]

نگارخانـه

• نامـه اداره اوقاف درمورد کنیسه کلیمـیان بوکان درون سال ۱۳۴۰ خورشیدی

• گزارش و درخواست‌های عمران کُهن (نماینده کلیمـیان بوکان) بـه انجمن کلیمـیان تهران درون سال ۱۳۲۸

• کوچهٔ خورینگ، زنان کُرد درون حال شستشو البسه، بوکان سال ۱۹۷۷ مـیلادی؛ عاز کتاب یـهودیـان کردستان نوشتهٔ اوراشواتز بیعری، نگهداری درون موزه اورشلیم- اسرائیل.

• دکتر فریدریش آلمانی بـه همراه خانواده‌اش

• تاج تورات، متعلق بـه یـهودیـان بوکان، نگهداری درون موزه اسرائیل درون اورشلیم

• فهرستی از اسامـی کلیمـی‌ها کـه پسوند «بوکانی» بر روی نام خانوادگی آن‌ها بـه چشم مـی‌خورد.

پانویس

منابع

• شاله، فلیسین. تاریخ مختصر ادیـان بزرگ. ترجمـهٔ خدایـار محبی. چاپ اول. انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۶. 
• مصاحب، غلامحسین. دایرةالمعارف فارسی. چاپ اول. موسسه انتشارات فرانکلین، ۱۳۴۵. 
• مصطفوی، علی اصغر. ایرانیـان یـهودی. چاپ اول. تهران: بامداد، ۱۳۶۹. 
• یزدانی، مرضیـه. اسناد مـهاجرت یـهودیـان ایران بـه فلسطین. چاپ اول. سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۴. 
• غلامرضا امـیرخانی، آوات ابراهیمـی. مزدک نامـه ۵. چاپ اول. تهران: پروین استخری، ۱۳۹۱. شابک ‎۹۷۸۹۶۳۰۴۸۴۱۳۵. 
• افخمـی، ابراهیم. تاریخ فرهنگ و ادب مکریـان-بوکان. چاپ اول. سقز: محمدی، ۱۳۶۴–۱۳۶۵. 
• محمدیـان، رحمان. بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا جلد دوم. چاپ اول. تهران: کوله‌پشتی، تابستان ۱۳۹۴. شابک ‎۹۷۸۶۰۰۷۲۱۷۳۴۴.