) نظر
مـه‌رجه‌کانی شێعربوون [زمانی کوردی ( زبان کردی) , ]
مـه‌رجه‌کانی شێعربوون
شێعری چاک، دانلوداهنگ کوردی حمه قهرمان چ به شێوازی کێشی عه‌رووزیی(کلاسیک)، یـا کێشی په‌نجه‌یی(خۆماڵی) یـان کێشی ئازاد(نوێ: دانلوداهنگ کوردی حمه قهرمان شێعری سپی| شێعری ئازاد| په‌خشانـه شێعر) ئه‌و شێعره‌یـه که له نێوان توێکڵ و کاکڵ یـان فۆرم و نێوه‌رۆکدا، چه‌شنـه تێکئه‌ڵقاویی و تێکێشراوییـه‌کی جوان و ڕازاوه و خۆشکر له جۆری ته‌ون ببیندرێ، که ته‌واوی پێکهاته‌کانی شێعر وه‌ک خه‌یـاڵ، زمان و وێنـه| ئیماژ..، چ له ئاستی ئاسۆیی و، چ له ئاستی ئه‌ستوونییـه‌وه پێوندییـه‌کی وه‌ها مـه‌نتیقی (لۆژیکی)یـان پێکه‌وه هه‌بێ که ئه‌گه‌ر واژه‌یـه‌ک ده‌رباوێژی شێعره‌که تووشی خه‌وشیی بێ و حاڵه‌تی شێعربوونی خۆی له ده‌ست بدا.
ئه‌گه‌ر که‌سێک بیـهه‌وێ، خه‌یـاڵ و ده‌ربڕینـه‌کانی خۆی له سه‌ر شێوازی کێشی عه‌رووزی (کلاسیک) پێشکێش بکا ده‌بێ سه‌رنجێکی زیـاتر بداته ئاستی ئاسۆیی که تێیدا یـه‌کێتی هه‌ست و مانا و مـه‌به‌ست وه‌ها درابێته ده‌ست که خوێنـه‌ر یـا بیسه‌ر ده مـه‌به‌ستی شاعیر بگا و بتوانێ چێژی لێوه‌ربگرێ. دانلوداهنگ کوردی حمه قهرمان به‌ڵام له شێوازی کێشی ناعه‌رووزی(په‌نجه‌یی، ئازاد| نوێ| سپی| په‌خشانـه شێعر) دا، بێژگه له ئاستی ئاسۆیی، ئاستی ئه‌ستوونیی بڕگه و کۆپڵه‌ی هۆنراوه‌که‌ش زۆر گرینگه که تێیدا یـه‌کێتی هه‌ست و مانا و مـه‌به‌ست وه‌ک ئه‌ستوونده‌گێکی پته‌و، ده‌بێ له‌به‌رچاو بگیرێ. دانلوداهنگ کوردی حمه قهرمان هه‌ڵبه‌ت جگه له‌م دوو لایـه‌نـه‌ی سه‌ره‌وه، ئاستی مۆسیقاییش واته یـه‌کێتی و وێچوون و هارمۆنی له نێوان پیت و وشـه و ده‌سته‌واژه‌کان، شیـاوی بایـه‌خدانـه که له هه‌ردووک شێوازدا ده‌بێ گرینگیی پێبدرێ.
نموونـه بۆ ئاستی ئاسۆیی له مامۆستا «هێمن موکریـانی»:
بۆ ده‌بێ «زێندین» لــــــــــــــه زیندانم بکا چونکه گوتم:
ئه‌ز مـه‌مم، خه‌سته‌ی خه‌مم، کوشته‌ی ئه‌مم، زینم ده‌وێ
ئه‌گه‌ر له‌م تاکه دێڕه‌ی سه‌ره‌وه وردبینـه‌وه ده‌بینین جگه له لایـه‌نی ڕه‌وانبێژی و ورده‌کاریی و خه‌یـاڵی شاعیرانـه، ئه‌و یـه‌کێتییـه مۆسیقاییـه‌ش که له نێوان پیته‌کانی (ز، خ، م..) دا ده‌بیندرێ، شێعره‌که‌ی جوانتر کردووه. ده‌وه‌دا شک نییـه که ئه‌گه‌ر له‌م تاکه‌دا، وشـه‌ی «زین» بقرتێنین یـان وشـه‌ی «دین»ی له شوێندا دابنێین شێعره‌که سه‌قه‌ت ده‌بێ.
نموونـه بۆ ئاستی ئه‌ستوونی له «شێرکۆ بیکه‌س»:
«ئه‌م هه‌موو کۆستانـه له کوێ دانێم؟
گڵۆڵه‌ی ئه‌م هه‌موو ژانانـه له چیدا هه‌ڵگرم؟!
پڵپڵه‌ی ئه‌م هه‌موو فرمێسکه
گه‌ردانـه‌ی ئه‌م هه‌موو هه‌نیسکه
به چیدا هه‌ڵواسم؟»
به سه‌رنجدانی ئه‌و کۆپڵه‌یـه‌ی سه‌ره‌وه بۆمان ده‌رده‌که‌وێ که شاعیر توانیویـه‌تی یـه‌کێتییـه‌کی پته‌وی مانایی و مۆسیقایی له نێوان وشـه‌گه‌لی«کۆست، ژان، فرمێسک و هه‌نیسک، گڵۆڵه و پڵپڵه..» به شکڵی کۆڵه‌که‌یی بخوڵقێنێ.
له شێوازی کێشی ناعه‌رووزیدا، زۆرکه‌س و له‌وانـه به‌شێکی زۆر له شاعیره لاوه‌کان، پێیـانوایـه به ڕیزی چه‌ند وشـه و ده‌سته‌واژه‌ی شۆڕکراو (له سه‌ره‌وه بۆ خوارێ)، به‌رهه‌مـی هونـه‌رییـان داهێناوه؛ که‌چی به‌شێکی زۆر له‌م گوتراو و نووسراوانـه ناکرێ نێوی شێعریـان لێ بنێین.
ڕاسته، له سه‌ره‌تای شێعرگوتن یـان شێعرنووسیندا، داهێنان و خوڵقاندنی به‌رهه‌مـی زۆربه‌پێز له هیچکه‌س چاوه‌ڕوان ناکرێ، به‌ڵام که‌سی گۆرین به‌ر له‌وه‌ی خۆی وه‌ک شاعیر بناسێنێ، ده‌بێ له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بێ، پله‌ی زانیـاری و ئاستی ڕۆشنبیریی خۆی له‌مـه‌ڕ شێعر و شاعیریدا بباته بان و، له بڵاوه‌وه‌ی به تاڵووکه‌ی به‌رهه‌مـه‌کان، خۆ ببوێرێ. که تا له بیرم نـه‌چووه ئه‌وه‌ش بلێم زۆربه‌ی هه‌ره زۆری ئه‌و وشـه‌ڕیزکراو و قه‌ڵاغکراوه سه‌یر و سه‌مـه‌رانـه‌ی که له سایت و ماڵپه‌ڕه ئینترنێتییـه‌کان و هێندێک له گۆڤاره کوردییـه‌کاندا ده‌بیندرێن، نـه ته‌نیـا ناچنـه خانووی شێعره‌وه، به‌ڵکه له باری زمان و داڕشتنیشـه‌وه ناته‌واون. بۆیـه له‌م پێوه‌ندییـه‌دا، ئه‌و شاعیره لاوه به‌رده‌نگه‌ی من، هه‌م شیـاوی سوپاسه و، هه‌م کارێکی زۆر باش و به جێی له خۆی نیشانداوه، که به‌رله‌وه‌ی به‌رهه‌مـه‌کانی بڵاوبکاته‌وه لانیکه‌م ئه‌و پرسه‌ی ده‌گه‌ڵ که‌سێک هێناوه‌ته‌گۆڕێ و داوای ڕێنوێنی لێ کردووه.
س. چ. هێرش
تێبینی: به‌شێک له نامـه‌یـه‌ک بوو که کاتی خۆی نووسه‌ر بۆ شاعیرێکی لاوی نووسیبوو
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون چهارشنبه 6 دی 1391 و ساعت 02:41 ب.ظ
(
) نظر
سردار عیوض خان جلالی [گه وره پیـاوانی کورد(بزرگان کرد) , ]
سردار عیوض خان جلالی (کردهای خراسان)
سردار عیوض‌خان از کوردهای خراسان بهمراه همرزمانش، 1890 مـیلادی.
سردارعیوض خان رهبر شجاع و عالیقدر کورد کـه بخاطرعزت فرهنگ و هویت ملت کورد درخراسان، درون سال 1890 بـه پاس بازپس گیری شـهر کوردنشین فیروزه بـه قیـام برخاست، روح ناآرامـی کـه کالبدش را بـه تپش درآورد و راهی ستیغ قله‌های افتخار ساخت.
فرهنگ زلال کوردی ، چشمـه ای جوشان هست که ازکوهسار کهن عزت و سربلندی ملت کورد جاری است. ایران پهناور خانـهء بزرگ همـه اقوام و ملیتهای ساکن آن است. ساکنان این آب وخاک کـه سردرآفتاب دارند و دیده دردور دست‌ها که تا بیگانـه را درون این خانـه راه و جایی نباشد و چه زیبا تاکنون ایستاده اند، افسوس کـه حاکمـین غاصب و تمامـیت‌خواه، آنان را از حقوق سیـاسی، فرهنگی، اجتماعی، مدنی، اقتصادی و حاکمـیت بر سرنوشت خویش محروم داشته‌اند.
کوردهای خراسان کـه بعد از کوچ اجباری بـه این دیـار، بعنوان مرزبانان شمال شرقی ایران زمـین معروف شده‌اند، گاه زمزمـهء ملایم جویبارعشق و شور و شکوه بوده‌اند، و گاه دربرابر دشمن (داخلی و خارجی) بـه توفان و تندرصاعقه بدل شده‌اند، هر پلید اندیش متجاوزگری؛ چه بـه سرزمـین و چه بـه فرهنگ، زبان، آداب و رسوم کوردی را بـه زانو کشیده‌اند. کردهای شمال خراسان، درفش کاویـانی (منسوب بـه کاوه آهنگر کـه سر سلسلهء ایل بزرگ کاوانلوئی مـی‌باشد) وعزت ملیت کورد را بر دوش کشیده اند و به همراه سایر ملیتهای ایران، زیباترین حماسه‌ها را آفریده اند.
در شمال خراسان، درون پس هرکوهی، برستیغ هرقله ای، درهم نفسی با هر سرو کوهی ، مرد مبارزی و شیرزنی غریبانـه خفته هست و سرخی خونش، راه روشن بیداری و حافظ هویت کوردی است. کوردهای خراسان، بشکوه فرزندان این دیـارکه صدایشان را متأسفانـه جزدره‌های زادگاهشان نشنیده است، سرافراز تاریخ خود هستند، اما تاریخ نشان مـی‌دهد کـه حاکمـین قدرنشناس ایران شرمندهء شرافت و رشادت این فرزندان گمنام بوده و هستند. حرکتهای سازمان‌یـافتهء هضم فرهنگی و از بین بردن زبان کوردی، هویت زدایی و عدم رسیدگی بـه مطالبات حق‌طلبانـه کوردهای خراسان مایـهء ننگ حاکمان فرهنگ‌زدا، زن‌ستیز و ضد مردمـی است، و تاوان آن را بعد خواهند داد.
با نگاهی خلاصه‌وار و گذرا بـه تاریخ ایران زمـین، نیکنامـی مردمان ایران و کوردهای خراسان، و بدنامـی حاکمان غاصب بـه یـادگار مانده درون دل تاریخ را مرور مـی‌کنیم.
در زمان فتحعلی شاه (1797 – 1834 مـیلادی) ایران درون جنگی از روسیـه شکست سنگینی خورد و در سال 1813 مـیلادی طبق قرارداد گلستان، جدایی منطقه گرجستان و نواحی بسیـاری از شمال قفقاز را بـه روسها واگذار کرد.
در سال 1820 مـیلادی جنگ دیگری با روسیـه عواقب فاجعه آمـیزی به منظور ایران داشت. و در سال 1828 مـیلادی ایران مجبور شد قرارداد ترکمنچای را امضاء کند کـه طبق آن مناطق ارمنستان و آذربایجان از ایران جدا شد.
دخالت خارجی و تجاوزات ارضی بـه ایران درون دوران ناصرالدین شاه (1848 – 1896 مـیلادی) و پسرش مظفرالدین شاه (1896 – 1906) شدت گرفت. درون سال 1890 مـیلادی شـهر کوردنشین فیروزه درون شمال خراسان بدون هیچگونـه قراردادی و با زورمداری آشکار از ایران جدا شد.
در پی اعتراضات و تظاهرات گسترده مردم، درون سال 1905 مـیلادی مظفرالدین شاه مجبور شد کـه تشکیل یک مجلس منتخب مردم را قبول کند. قانون اساسی جدید قدرت سلطنت را محدود کرده (سلطنت مشروط بـه اجرای قانون اساسی یـا همان پادشاهی مشروطه کـه در آن پادشاه یک سمبل نمادین بود) و حکومت پارلمانی و قدرت نـهاد قانونگزار (مجلس) را تأیید مـیکرد.
در سال 1908 مـیلادی کودتایی بر علیـه حکومت شکل گرفت و ساختمان اولین مجلس ایران توسط اتحاد جماهیر شوروی سوسیـالیستی بـه توپ بسته شد و در هم فرو ریخت. شاهزاده احمد شاه بـه شرط احترام بـه قانون اساسی (پادشاهی مشروطه) بـه عنوان نایب‌السلطنـه سوگند خورد.
ادامـه مطلب
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون سه شنبه 16 آبان 1391 و ساعت 09:57 ق.ظ
(
) نظر
امـیر نظام گروسی []
امـیر نظام گروسی
حسنعلی خان امـیر نظام از خانواده بزرگ ایل کبودوند درون سال 1236 (ه ق( در بیجار از توابع کردستان بـه دنیـا آمد امـیر نظام از هشت سالگی که تا هجده سالگی به تحصیل پرداخت و فارسی و عربی و تاریخ ادبیـات را فرا گرفت و در نقد اشعار کوردی و فارسی و عربی و ظبط تواریخ و انشا و حسن خط بـه مقام عالی رسید . او شخصی عارف و دانشمند و خطاط و از جمله نویسندگان زبر دست و ماهری هست که سبک معروفی نیز دارد . او تنـهای بود کـه پس از کشته شدن امـیر کبیر بـه شاه اعتراض کرد .
امـیر نظام حاکم و والی بیشتر شـهر های ایران از جمله : کردستان ، منطقه موکریـان کردستان ، باختران ، همدان ، نـهاوند ، توسیرکان ، کرمان و .. بود .
امـیر نظام مردی دانشمند و دانشدوست و باذوق و پرمایـه و بلیغ بود . هنر بزرگ او درون ساده نویسی بود از جمله یـادگارهای امـیر نظام چاپ کلیله و دمنـه هست . این کتاب را بـه اشاره او ، بـه وسیله حاج وکیل اعتمادالممالک تصحیح گردیده و سپس بـه خط مـیرزا باقر فخرالکتاب و به نفقه خود امـیر نظام چاپ شده است .
از جمله مکتوبات او مـیتوان از : منشات ، پند نامـه یحیویـه ، نامـه های دیوانی نام برد .
ادامـه مطلب
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون پنجشنبه 30 شـهریور 1391 و ساعت 01:50 ب.ظ
(
) نظر
امـه (حسین تقدیسی) []
1
با سری از صخره،سربالاتریم
آسمان پرورد و قلّه پروریم
از تب ما گُر گرفته، آفتاب
ازما "آگری" مـی نوشد آب
برف دارستان "دَرسیم"ایم ما
سربدار سبز تقویم ایم ما
شاه شطرنجیم، با بُرد آمده
از ازل با مـهره ی کُرد آمده
نسخه ای از چرم "کاوه" دست ماست
هر چه آتش، هر چه آهن مست ماست
کرد یعنی با تبر درون معرکه
رعد و برق مستقر درون معرکه
"گیو" و "گودرز"ند و "گرگین" کردها
گرگ مـی گیرند شیرین کردها
کرد یعنی "بیستون"ی از بلا
حال "ابراهیم"(ع) و حَلق "اورفا"
کرد با "زرتشت" هم اند
شـهر "شیز"آباد "زرتشت" هم اند
کرد یعنی مَزدیَسنای قدیم
وقف بسم الله الرحمن الرحیم
خسرو "تخت سلیمان"، کردها
امپراتوری ایران، کردها
کرد یعنی "ماد"ها... رُخدادها
"کوروش"ی از شاهدُخت "ماد"ها
"بازرنگی" کُردمردی، رستمـی
"اردشیر بابکان"محکمـی
آن سپهسالار دیرینـه هست کُرد
آهنین "بهرام چوبینـه" هست کُرد
ادامـه مطلب
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون سه شنبه 7 شـهریور 1391 و ساعت 01:47 ب.ظ
(
) نظر
موسیقی کردی []
موسیقی کردی
یک پژوهشگر
موسیقیکردیبراین باور است کـه انگیزش پیدایش موسیقی کردیدر راستای حفظ زبانادبیـات، فرهنگ، سرگذشتها و در مجموع تمدنو پیشینـه کردهابوده‌است. موسیقی هاموید)
فولکلور) کردی از سه بخش افسانـه‌ها، حکایتها و داستان‌ها تشکیل شده‌است.
افسانـه‌ها
پیدایش موسیقی کردی مثل اکثر قومـها و ملت‌های دیگر از افسانـه‌های کردی شروع شد که درون این قسمت، افسانـه‌ها درون قالب ترانـه‌های کردی گفته مـیشوند. این ترانـه‌ها در فرهنگ کردی بـه ترانـه‌های دیوانی تقسیم مـیشوند و بیشتر محتوای آنـها همان افسانـه‌های کردی است، کـه شکل حماسی دارند.
اولین طلیعه‌های هنر کردی از بار ادبی و هنر موسیقی حماسه‌های کردی بودند. مشـهورترینی کـه به این نوع موسیقی پرداخته «
کاویس آغا» بود کـه ترانـه‌های وی همان حماسه‌هایی هستند کـه از گذشتگان بر جای مانده‌است. افسانـه‌های زیـادی درون زبان کردی موجود هست که اگر فیلم سازان حرفه‌ای به آن ها توجه نمایند، مـی‌توانند سوژه‌های بسیـار جالبی را از آن ها بسازند مانند: زارا عشق چوپان
حکایتها و داستان‌ها
نوع دیگری از موسیقی فولکلور کردی مربوط بـه حکایتها و داستان‌هایی مـیشود که ترانـه‌های داستانی نیز بـه دو بخش قهرمانی و دلدادگی قابل تقسیم هستند. درون ترانـه‌های قهرمانی بـه دلاوریـها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان پرداخته مـیشود. درون ترانـه‌های دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانـه بین دو شخص بیـان مـیشود کـه از این مـیان، ترانـه«
زنبیل‌فروش»که جنبه عرفانی دارد و ترانـه‌های «آس و حسن» و «خج و سیـامند»که سرگذشت دو دلداده را بیـان مـیکند، از معروفترین آثار درون این بخش هستند.
در بخش دیگر موسیقی کردی، کردهای«
سورانی» برای خود نوع ویژه‌ای از موسیقی دارند کـه به آنـها«گورانی»مـی‌گویند کـه این نوع ترانـه‌ها درون مـیان کردهای اطرف شـهرستان ارومـیه و کردهای ترکیـه)شمال) «لاوژه» گفته مـیشود و این نوع گورانی‌ها ریتمـی بـه نام «قه‌تار» دارند که پژوهشگران براین باورند ریشـه این واژه از واژه زرتشتی«گاتا »گرفته‌شده که درون اوایل، مربوط بـه یک سری نیـایش‌ها و مراسم مذهبی بوده‌است.
دومـین نوع این موسیقی«
هوره»نام دارد کـه مختص زبان کردی کلهریبوده و در جنوب کردستان و منطقه کرمانشاهخوانده مـی شود درون ابتدا ترانـه‌های ویژه‌ای درون حمد و نیـایش«اهورامزدا» بود و این واژه نیز ریشـه زرتشتیدارد کـه برای نیـایش‌های مذهبی آن زمان کردها کـه زرتشتی بودند، سروده شده‌اند.
در
مراسم یـادبوداشخاص بسیـار مـهم، کردها از یک نوع موسیقی کـه به مرثیـه‌سرایی و مرثیـه‌خوانی شباهت دارد بـه صورت ترانـه و با تعریف ویژگیـهای آن شخص به منظور او عزاداری مـی‌کنند
در آیین‌های زادروز پیـامبر،
کردهایک نوع ویژه از موسیقی را اجرا مـی‌کنند کـه به آن«مولودی» مـی‌گویند. البته مولودی‌خوانی درون بیشتر جوامع مسلمان رواج دارد. اولین مولودنامـهدر وصف و ستایش محمد را «ملاباتدیی» صوفی و عارف مشـهور نوشت کـه بعدا مرسوم شد کـه در زمان عید مولود از سروده‌های وی درون مولودی خوانی استفاده کنند. اصیل‌ترین سازهای استفاده شده درون موسیقی کردی «سرنا» و «دهل» هستند و بعدا سازهایی کـه وارد این نوع موسیقی شده‌اند مانند «دف» و «تنبور» دارای اهمـیت ویژه‌ای شده‌اند. به منظور اطلاعات بیشتر مـی‌توانید بـه «مـیژوی ئه ده بی کوردی» علاالدین سجادیو پژوهشی درون فولکلور کردی مراجعه کنید.موسیقی کردی که تا حدودی نمادی از شادیـهاو غم و اندوه بعد ازپایـان هر جنگ است.
سازها
سازهای رایج و اصیل درون موسیقی کردی
نی، سورنا، نایـه، دهل، دف، تنبک، تنبورو کمانچهاست.
به طور کلی درون موسیقی ایرانی ملودی هایی درون قالب هفت دستگاه
ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاهو پنج گاهجای مـی‌گیرند. اما غیر از هفت دستگاه معروف فوق یک دستگاه مشـهور دیگر وجود دارد و آن دستگاه"اصفهان"
مـی‌باشد. بسیـاری از موسیقیدانان معتقدند این دستگاه بخشی از دستگاه شوراست و بسیـاری دیگر بر این باورند کـه شاخه‌ای از همایوناست. آوازهای " قه تاری" کردی درون همـین دستگاه جای مـی‌گیرند.
در مـیان هفت دستگاه فوق، دستگاه شور از سایر دستگاه‌ها وسیع‌تر و بزرگ‌تر است زیرا اگر چه درون سایر دستگاه‌ها، چندین آواز دیگر جای مـی‌گیرد، اما دستگاه شور علاوه بر این خود دارای چندین "
گوشـه"
دیگر مـی‌باشد. این گوشـه‌ها شامل ابوعطا، بیـات ترکیـا بیـات زند، افشارییـاهه وشار،بیـات کرد و ده شتی مـی باشد.
بسیـاری از آوازهای کردی مانند
کابوکی، شاییک ده گری، گول نیشان گول نیشانو اکثر آوازهای حیراندر دستگاه شور جای دارند.ادامـه مطلب
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون دوشنبه 26 تیر 1391 و ساعت 07:25 ب.ظ
(
) نظر
هێندێک لە ژنە ناودارەکانی کورد [گه وره پیـاوانی کورد(بزرگان کرد) , ]
قه‌ده‌م خێر
قه‌ده‌م خێر یـه‌كێكه له ژنـه ناوداره‌كانى ناوچه‌ى لوڕستان، رابه‌رایـه‌تى شۆڕشى پشتكۆى كرد. خاوه‌نى سوپایـه‌كى گه‌وره‌و پڕچه‌ك بووه، هه‌روه‌ك چۆن خۆى خاوه‌نى بیرو باوه‌ڕى پاك‌و بێگه‌رد بوو. كۆششى كردووه له‌پێناوى ئازادی‌و سه‌ربه‌ستى نـه‌ته‌وه‌ى كورد دا، ره‌زا شا توانى به‌فڕو فێل (شا موراد خان )ى براى شـه‌هید بكات، شـه‌هیدبوونى براكه‌ى هانیدا زیـاتر بڵێسه به‌شۆڕش‌و خه‌بات‌و تۆڵه‌سه‌ندن له‌دوژمن بدات، له‌نامـه‌یـه‌كىدا بۆ شێخى نـه‌مر داواى كردووه كه هێزو توانایـان یـه‌كبخه‌ن‌و په‌لامارى هێزى دوژمن بده‌ن . دواى ئه‌وه سوپاى شا زۆر دڕندانـه په‌لامارى ناوچه‌ى پشتكۆى داو ده‌ستیـانكرد به‌كوشتن‌و بڕین‌و تاڵانكردن، قه‌ده‌م خێر پێنج ساڵ قاره‌مانانـه دژى سوپاكه‌ى شا جه‌نگى كرد، كاتێك دوژمنان زانیـان شـه‌ڕ له‌گه‌ڵیـا سوودى نییـه، بیریـان له‌فێڵ‌و پیلان كرده‌وه‌و توانیـان دوو به‌ره‌كى بخه‌نـه ناو خێڵه‌كانى ئه‌و ناوچه‌یـه، له‌ئه‌نجامى خیـانـه‌تكردن‌و به‌ڵێنپێدان بـه لێبوردنى گشتى توانیـان شۆڕشـه‌كه سه‌ركوت بكه‌ن.
ڕه‌زا شا له گه‌ڵ نامـه‌که‌یدا بۆ قه‌ده‌م خێر قورئانێکی نارد که تا باشتر بڕوا به‌و لێبوردنـه بکه‌ن که بۆی ده‌رکردوون. ته‌نانـه‌ت نـه‌ک هه‌ر سه‌ر له‌شکره‌کانی قه‌ده‌م خێر باوه‌ڕیـان پێکرد، به‌ڵکو قه‌ده‌م خێر خۆیشی باوه‌ڕی به ڕه‌زا شا کردو خۆیـان دا به‌ده‌سته‌وه.
پاشان ڕه‌زا شا (17) که‌سی له به‌رپرسه‌کانی ئه‌و شۆڕشـه له‌سێداره‌داو قه‌ده‌م خێریشی زیندان کرد.
سه‌رچاوه‌كان ئه‌ڵێن قه‌ده‌م خێر دوا ڕۆژى ژیـانى له زینداندا به‌سه‌ر بردووه.
خانزادی مـیری سۆران
خانزاد"ی مـیری سۆران یـه‌كێكه له ژنـه ناسراوه‌كانی دیرۆكی نـه‌ته‌وه‌كه‌مان، وه‌لێ که تا ئێستاش به‌روونی له‌سه‌ر ژیـان و كاره‌كانی ئه‌م ژنـه سه‌ركرده‌یـه‌ی كورد لێكۆڵینـه‌وه نـه‌كراوه و نـه‌نووسراوه. ئهوهی هه‌یـه له‌چه‌ند نامـیلكه و وتارێكدا باس له هه‌ندێك لایـه‌نی ژیـانی خانزاد كراوه و له كه‌لێنی چه‌ند په‌رتووكێكیشدا ناوی خانزاد تێپه‌ڕیوه، كه هه‌موو ئه‌و په‌رتووكانـه و ئه‌و وتارانـه‌ی له‌سه‌ر خانزاد نووسراون له په‌نجه‌كانی ده‌ست تێپه‌رنابن. هه‌روه‌ها که تا ئێستا چه‌ند شانۆگه‌ریـه‌كیش له‌سه‌ر ژیـانی خانزاد نمایشكراوه، جگه له‌وه‌ی له‌چه‌ند به‌یت و هۆنراوه‌ی فۆلكلۆری كوردی ناوی خانزاد تێپه‌ڕیوه.
ژیـان و تێكۆشانی خانزاده خانی مـیری سۆران كه که تا ئه‌مڕۆش قه‌ڵا و شوێنـه‌واره‌كانی له كوردستان ماون، پێویستی بـه ئه‌نجامدانی لێكۆڵینـه‌وه‌یـه‌كی به‌رفراوان و زانستی هه‌یـه. خانزاد كچی شاقولی به‌گی سوله‌یمان به‌گی مـیر سه‌یدی به‌گی سۆرانـه. له ساڵه‌كانی ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی 16ی زایینی له‌دایكبووه و له كۆتایی هه‌مان سه‌ده و له ساڵی 1597 ماڵئاوایی له ژیـان كردووه. دوای ئهوهی مـیر سوله‌یمان به‌گی به منظور خانزاد له ساڵی 1590 به پیلانێكی سه‌رفه‌رماندار "له‌شكری" له ڕێگای به‌غدا له‌نێو بردراوه، خانزاده خاتوون بۆخۆی فه‌رمانڕه‌وایـه‌تی مـیرنشنی سۆرانی وه‌ئه‌ستۆ گرتووه و كاروباری مـیرنشینـه‌كه‌ی ڕاپه‌ڕاندووه.
ادامـه مطلب(درێژەی بابەت)
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون دوشنبه 29 خرداد 1391 و ساعت 09:48 ق.ظ
(
) نظر
شێخ محەمەدی خاڵ []
شێخ محەمەدی خاڵ
مامۆستا شێخ محه‌مـه‌دی خاڵ كوڕی شێخ عه‌لی كوڕی شێخ ئه‌مـینی خاڵه، كه به‌پێنج پشت ده‌گاته‌وه بـه مـه‌لا مسته‌فای موفتی بابانـه‌كان، مـه‌لا مسته‌فای باپیره گه‌وره‌ی شێخ محه‌مـه‌دی خاڵ پاش گواستنـه‌وه‌ی مـیرنیشنی بابان له قه‌لاچوالانـه‌وه بۆ سلێمانی، ساڵی 1784 له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌ستنووسه‌كانی هێناوه، ئه‌و ده‌ستنووسانـه له باپیره گه‌وره‌یـه‌وه، كه "مـه‌لا ئه‌بوبه‌كری موسه‌نیفه" بۆی ماوه‌ته‌وه، ئێستا مێژووی به‌شێك له ده‌ستنووسه‌كانی شێخی خاڵ، كه نزیكه‌ی 636 ده‌سنووسه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ چوارسه‌د ساڵ له‌مـه‌وبه‌ر.
مامۆستا خاڵ له ساڵی 1904 له‌شاری سلێمانی له بنـه‌ماڵه‌یـه‌كی ئایینی ناوداری كوردستان له‌دایكبووه، له ساڵی 194 باوكی به‌نـه‌خۆشی كۆچی دوایی ده‌كات، باپیری "حاجی شێخ ئه‌مـینی خاڵ"، كه پیـاوێكی ناوداری خواپه‌رست بووه، خاڵ و هه‌ر چوار براكه‌ی به‌خێو كردووه، سه‌ره‌تای خوێندنیباپیری بووه و له قوتابخانـه‌ی باپیریدا به‌ڕاستگۆیی و ده‌ستپاكی و خواپه‌رستی و ڕازیبوون و دووركه‌وتنـه‌وه له هه‌ڵپه‌ی جیـهان په‌روه‌رده بووه. مامۆستای خاڵ هه‌ر له منداڵییـه‌وه ئه‌وینی خوێندن و نووسین و خولیـای پهرتووك و ده‌ستنووس بووه، به‌شی زۆری خوێندنیمامۆستا شێخ عومـه‌ری قه‌ره‌داغی بووه، كه زانایـه‌كی ئایینی به‌ناوبانگ بوو، نـه‌ك هه‌ر له كوردستاندا، به‌ڵكو له‌ناو زانا ئایینیـه عه‌ره‌به‌كانی ئێراقیشدا، به‌شێكیش له خوێندنیمـه‌لا حوسێنی پیسكه‌ندی و شێخ جه‌لالی قه‌ره‌داغی بووه.
له‌ساڵی 1931 باپیری كۆچی دوای ده‌كات، ئه‌حمـه‌د به‌گی تۆفیق به‌گ له‌وسه‌رده‌مـه‌دا به‌ڕێكاری سولێمانی بووه، ئاهه‌نگێكی گه‌وره له مزگه‌وتی حاجی شێخ ئه‌مـینی خاڵ ساز ده‌كات، كه زۆربه‌ی پیـاو ماقووڵانی سلێمانی بانگهێشت ده‌كرێن و هه‌ر له‌م ئاهه‌نگه‌دا به‌فه‌رمانی فه‌ڕمـیی شێخ خاڵ ده‌كرێت بـه پێشنوێژ و وانـه‌بێژی مزگه‌وته‌كه‌ی باپیری.
له كۆتایی ساڵی 1931 که تا كۆتای ساڵی 1938 به‌و‌انـه‌وتنـه‌وه و پڕۆژه‌ی دانانی فه‌رهه‌نگی خاڵ و ڕێزمانی كوردی و چه‌ند په‌رتووكێكی ئایینی وه‌ك "فه‌لسه‌فه‌ی ئایینی ئیسلام و ژیـانی پێغه‌مبه‌ر"ه‌وه سهرقاڵ ده‌بێت. هه‌ر له‌م ماوه كورته‌دا دوو پهرتووك به‌چاپ ده‌گه‌ێنێت، پاشان له‌ساڵی 1939 له‌لایـه‌ن شالیـارێتی داده‌وه بانگه‌واز ده‌كرێت بۆ پێویستی چه‌ند قازییـه‌ك، ئه‌ویش به‌شێوه‌ی تاقیكردنـه‌وه.
شێخ خاڵ یـه‌كێك ده‌بێت له‌وانـه‌ی تاقیكردنـه‌وه ئه‌نجامده‌دات و پله‌ی یـه‌كه‌مـی به‌ده‌ست ده‌ه‌ێنێت. به‌فه‌رمانی پادشایـه‌تی ده‌كرێت بـه قازی و له هه‌ڵه‌بجه داده‌مـه‌زرێت، ئیتر ناچار ده‌بێت دووربكه‌وێته له‌وانـه وتنـه‌وه، له ژیـانی فه‌رمانبه‌رێتیدا یـه‌كێك بووه له قازییـه ناوداره شاره‌زاكانی ئێراق و له ماوه‌ی 28 ساڵ كار وه‌ك قازی له "چه‌مچه‌ماڵ و سولێمانی و كه‌ركووك و مووسڵ" ئه‌نجامداوه.
له‌ساڵی 1962دا له‌ناو هه‌موو قازییـه‌كانی ئێراقدا هه‌ڵبژێراوه بـه ئه‌ندامـی دادگای جیـاكردنـه‌وه‌ی شـه‌رعی له به‌غدا، له‌م ماوه زۆره‌دا جێ په‌نجه‌ی له شالیـارێتی داددا دیـار و ناسراو بووه، به‌وه‌ی كه به‌هیچ جۆرێك له‌یـاسا و شـه‌ریعه‌ت لاینـه‌داوه، هه‌رچه‌نده چه‌ند جارێك له‌لایـه‌ن كاربه‌ده‌ستانی زۆر گه‌وره‌وه فشاریـان خستۆته سه‌ر بۆ ئهوهی له‌یـاسا لابدات، به‌ڵام بێ سوود بووه.
شێخی خاڵ له‌به‌رئه‌وه‌ی نووسه‌رێكی خاوه‌ن بیرولێهاتوو بووه، خاوه‌نی به‌رهه‌مـی زۆر و به‌كه‌ڵك بووه، بۆیـه یـه‌كێكه له‌و كورده زۆرده‌گمـه‌نانـه‌ی كه له زۆر زووه‌وه بووه بـه ئه‌ندام له كۆڕی زانیـاری ئێراقدا، ته‌نـها خوالێخۆشبوو "تۆفیق وه‌هبی به‌گ" له‌پێش ئه‌وه‌وه‌یـه له‌مبواره‌دا، شێخی خاڵ له‌ساڵی 1953وه ئه‌ندامـی كۆڕی زانیـاری ئێراق بووه و له ساڵی 1972ه‌وه جێگری سه‌رۆكی كۆڕی زانیـاری كوردیش بووه، جێ په‌نجه‌ی زۆر دیـاره له هه‌ردوو كۆڕه‌كه‌دا، به‌رهه‌مـه‌كانی باشترین به‌ڵگه‌ن له‌م ڕووه‌و‌‌ه و توانیوه‌تی خزمـه‌تی نـه‌ته‌وه‌كه‌ی بكات له بواری ڕۆشنبیریدا و له‌ڕێی هه‌ردوو كۆڕی زانیـارییـه‌وه ناوی گه‌وره پیـاوانی كورد بگه‌یـه‌نێ به‌جیـهان، وه‌ك "موفتی زه‌هاوی"، كه باویكی شاعیری گه‌وره‌ی به‌ناوبانگ "جه‌مـیل سدیق زه‌هاوی"یـه، هه‌روه‌ها "بێتوش"، "شێخ ئه‌حمـه‌د فائیز به‌رزنجی"، "بابه‌تایـه‌ری هه‌مـه‌دانی"، "مـه‌لا محه‌مـه‌دی خاكی" و چه‌ندین زانای دیكه‌ی ناودار.
مامۆستای خاڵ كه‌سایـه‌تیـه‌كی كۆمـه‌ڵاتی ڕه‌وشت جوان و زمانپاك و دڵفراوان و مێشك كراوه‌و له‌سه‌رخۆ بووه و تاڕاده‌ی خواپه‌رستی باوه‌ڕی به‌ڕاستگۆیی و لێبووردن و ڕێزگرتن له ماف و دادوه‌ری هه‌بوو، له‌و باوه‌ڕه‌دا بوو، كه كوردایـه‌تی خواپه‌رستییـه، بۆیـه له‌ناخی ده‌روونییـه‌وه دژی هه‌موو جه‌ور و سته‌مێك بوو، كه له نـه‌ته‌وه‌كه‌ی ده‌كرا.
یـه‌كه‌م وتاری كه گۆڤاری گه‌لاوێژدا له كانوونی دووه‌مـی 1940دا له‌ژێرناونیشانی "خۆشـه‌و‌یستی نیشتمان" دایـه كه‌سانی تر، ئه‌گه‌ر ته‌نیـا هه‌ستی نـه‌ته‌وایـه‌تی هانده‌ربوایـه بۆ به‌ربه‌ره‌كانی ئه‌و ڕژێمانـه‌ی كه به‌رده‌وامبوون له كاولكردنی كوردستان و زه‌وتكردنی خاكی كوردستان، مامۆستا شێخ محه‌مـه‌دی خاڵ له‌گه‌ڵ هه‌ستی نـه‌ته‌وایـه‌تیدا هه‌ستی ئایینیش ڕۆڵێكی گه‌وره‌ی هه‌بوو له زیـادكردنی گڕ و بڵێسه‌ی تۆڵه‌سه‌ندن تێیدا به‌رامبه‌ر بـه دوژمنانی كورد و كوردستان، و له‌و باوه‌ڕه‌دا بوو، كه ده‌بێت ئایین ئاوێته‌ی نیشتمانی و نـه‌ته‌ویـه‌تی بێت و خه‌باتی نیشتمانیش پێویستیـه‌كی ئایینی بێت.
شێخ محه‌مـه‌د خاڵ ڕۆژانـه 10 كاژمێر به‌نووسین و خوێندنـه‌وه‌وه سهرقاڵ ده‌بوو، له‌سه‌ر ئه‌م پڕۆگرامـه‌ش تامردن هه‌ر به‌رده‌وام بوو، سه‌ره‌تای خوێندنـه‌وه‌ی له ده‌مـه‌وبه‌یـانیـه‌كی زووه‌وه که تا نزیكی نیوه‌ڕ‌ۆ، كه ده‌یكرده نزیكه‌ی 6 كاژمێر له‌جیـهانی په‌ڕتووك و ده‌ستنووسدا و دوانیوه‌ڕوانیش پێش ئهوهی بڕوات بۆ مزگه‌وت 3 كاژمێر له خوێندنـه‌وه و پێداچوونـه‌وه‌ی ئه‌و په‌رتووكانـه‌ی، كه له‌ژێر چاپدابوون و ڕاستكردنـه‌وه‌ی هه‌ڵه‌كانیـان، شـه‌وانـه‌ش پێش نووستن ماوه‌ی كاژمێرێك بـه خوێندنـه‌وه‌وه خه‌ریك ده‌بوو، له ناوه‌ڕاستی حه‌فتاكانـه‌وه ته‌نـها یـه‌ك چاوی مابوو و به‌رده‌وام زه‌ڕه‌بینی به‌كارده‌هێنا بۆ خوێندنـه‌وه و هه‌ندێك جار پێیـان ده‌گوت: "كه‌وتویته‌ته ته‌مـه‌نـه‌وه و ئیتر ئه‌وه‌نده خۆت ماندوومـه‌كه" له وڵامدا ده‌یگوت: "ته‌ندروستیم به‌نده به‌خوێندنـه‌وه و نوو‌وه، ئه‌گه‌ر دوورم بخه‌نـه‌وه لێی، نـه‌ك هه‌ر ته‌ندرووستم خراپ ده‌بێت، به‌ڵكو له‌وانـه‌شـه بمرم، من وه‌ك ماسی چۆن، كه له ئاو ده‌رت هێنا ده‌مرێت، منیش گه‌ر دوورم بخه‌نـه‌وه له پهرتووك و نووسین ئه‌وا ده‌بێ ماڵئاواییتان لێبكه‌م، بۆ نیوه چاوه‌كه‌شم، تو خوا چاوێك له‌م ڕێگایـه‌دا كوێر نـه‌بێت بۆچی باشـه؟"
مامۆستای خاڵ له ڕۆژی 1989.07.15دا ماڵئاوایی له جیـهانی زانست و زانیـاری كرد و بهره و جیـهانی كۆتایی كه‌وته‌ڕێ، مامۆستا شێخ محه‌مـه‌دی خاڵ له دوای خۆی 40 په‌رتووكی له‌چاپدراوی به‌جێهێشتووه، كه زانسته‌كانی "لێكدانـه‌وه، زمانـه‌وانی، وێژه‌یی، بانگخوازی، مێژوویی،....هتد" له خۆی ده‌گرێت
نوشته شده توسط خوشـه ویست درون جمعه 13 بهمن 1391 و ساعت 06:06 ب.ظ
(
[دانلوداهنگ کوردی حمه قهرمان]نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Mon, 20 Aug 2018 01:20:00 +0000