مختصات: ۳۶°۱۷′۱۶٫۵۹″ شمالی ۵۹°۳۶′۵۶٫۴۴″ شرقی / ۳۶٫۲۸۷۹۴۱۷°شمالی ۵۹٫۶۱۵۶۷۷۸°شرقی
حرم امام رضا
گنبد، ایوان و گلدستهٔ حرم امام رضا از صحن عتیق
نام
حرم امام رضاکشور
ایراناستان
استان خراسان رضویشـهرستان
شـهرستان مشـهداطلاعات اثرنام محلی
حرم مطهر رضوینوع بنا
آرامگاه و زیـارتگاه شیعه، مسجد نزد مسلمانانکاربری
مسجد و زیـارتگاهدیرینگی
آثار به‌جامانده از دورهٔ سلجوقی که تا به امروزدورهٔ ساخت اثر
از دورهٔ سامانیـان که تا به امروزمالک فعلی اثر
آستان قدس رضویـاطلاعات ثبتیشمارهٔ ثبت
۱۴۰تاریخ ثبت ملی
۱۵ دی ۱۳۱۰اطلاعات بازدیدامکان بازدید
آریوبگاه
آستان قدس رضوی
حرمِ امام رضا یـا حرم رضوی مدفن علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیـان امامـی است. جامانده های پیاده روی اربعین این مکان کـه در مرکز شـهر مشـهد درون استان خراسان رضوی ایران واقع است، نزد شیعیـان امامـی به‌عنوان «حرم» و مکانی مقدس گرامـی داشته مـی‌شود.
حرم امام رضا مجموعه‌ای هست با کانونِ آرامگاهِ علی بن موسی الرضا کـه دیگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، کتابخانـه و موزه‌ها را دربرمـی‌گیرد. جامانده های پیاده روی اربعین مسجد بالاسر (۴۲۵ ه. ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ه. ق/۱۴۱۸ م) از مـهم‌ترین بناهای پیوسته بـه آن هستند.
دیرینگی کهن‌ترین بخش‌های این حرم بـه دههٔ ۶۱۰ ه.ق (دههٔ ۱۲۳۰ م) مـی‌رسد. از دورهٔ تیموریـان هم‌زمان با نوسازی بسیـاری از بناهای کهن خراسان درون طوس، هرات و نیشابور، بـه این مکان نیز توجه ویژه‌ای شد. بسیـاری از ساختمان‌های این حرم از دورهٔ صفویـان به‌ویژه روزگار شاه طهماسب صفوی به‌جا مانده‌است. وسعت حرم درون طول این بازسازی‌ها از ۱۲ هزار مترمربع درون گذشته بـه مساحت کنونی آن درون حدود یک مـیلیون متر مربع رسیده‌است کـه آن را تبدیل بـه یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان کرده‌است.
شرح کشته شدن
کاشی‌کاری معرق درون قسمت بالای سر ضریح
قَبرانِ فِی طوسٍ خیرُ النّاسِ کلّهمو قبرٌ شَرُّهم هذا مِنَ العِبَرما ینفَعُ الرِّجسُ من قُربِ الزَّکیِّ و لاعلَی الزَّکیِّ بقُربِ الرِّجسِ مِن ضرر
ترجمـه:
در طوس دو قبر قرار دارد، یکی بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این هست از عبرت‌های روزگار نـه ناپاک از نزدیکی بـه فرد پاک سودی مـی‌برد و نـه شخص پاک از نزدیکی بـه شخص ناپاک ضرری. (شعر دعبل خزاعی شاعر عرب معاصر علی بن موسی الرضا)[۱]
علی بن موسی الرضا درون سال ۲۰۰ ه.ق بـه دستور خلیفهٔ وقت بـه مرو مـهاجرت کرد.[۲][۳] درمورد تاریخ مرگ علی بن موسی الرضا اختلاف نظر وجود دارد. او درون روز جمعه یـا دوشنبه آخر صفر یـا ۱۷ یـا ۲۱ ماه رمضان یـا ۱۸ جمادی‌الاولی یـا ۲۳ ذیقعده یـا آخر همـین ماه درون سال ۲۰۲ یـا ۲۰۳ یـا ۲۰۶ یـا ه.ق درگذشته‌است (شیخ صدوق درون عیون اخبار الرضا تاریخ صحیح را روز جمعه ۲۱ ماه رمضان سال ۲۰۳ ه.ق مـی‌داند)[۴][۵] وفات او درون طوس و در یکی از روستاهای نوغان بـه نام سناباد یـا سناآباد اتفاق افتاد. بـه عقیدهٔ شیعیـان علی بن موسی الرضا بـه دست مأمون و با خوراندن سم کشته شد،[۶] اما عده‌ای از اهل سنت معتقد هستند او توسطی غیر از مأمون مسموم شد.[۷] پیکر وی بالای سر هارون الرشید (خلیفه عباسی و پدر مأمون) دفن شد به‌گونـه‌ای‌که پایین پای علی بن موسی، بالای سر هارون است. بعد از این اتفاق آن محل بـه نام «مشـهدالرضا» (محل شـهادت رضا) نامـیده شد و به‌مرور شیعیـان شروع بـه زیـارت و بازدید از مدفن او د.[۸]
پیشینـه بنا
پیش از کشته شدن علی بن موسی
بنا بر گزارشی از طبری و یـاقوت بـه نقل از تقی بینش درون نخستین کنگرهٔ ایران‌شناسی، درون سناباد عمارتی ییلاقی وجود داشت و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند جنید بن عبدالرحمن و حُمَید بن ابی‌غانم طایی درون آن اقامت داشتند.[۹] درون برخی از منابع تاریخی این عمارت را دارِ حُمَید بن قَحْطَبَه گفته‌اند و آن را مِلک شخصی وی دانسته‌اند.[۱۰] بینش همچنین احتمال مـی‌دهد کـه بنای اصلی درون دورهٔ جنید بن عبدالرحمن — کـه از سال ۱۱۱ که تا ۱۱۶ ه.ق فرمانروای خراسان بود و اغلب درون نیشابور یـا طوس اقامت داشت — ساخته شده‌باشد و دیگران آن را توسعه داده باشند.[۱۱] ساختمان حرم درون باغ حمـید کـه یک ارگ حکومتی بوده قرار داشت و مالکیت آن درون اختیـار حمـید بن قحطبه نبود، اما چون وی آخرین فردی بود کـه در این باغ سداشته، این باغ بـه نام وی مشـهور گردیده‌است. محمد بن جریر طبری مـی‌نویسد:
این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق بـه حمـید بن ابی‌غانم طائی بوده و هارون را درون این بنا به‌خاک سپرده‌اند.
بنابراین به‌نظر مـی‌رسد به‌واسطهٔ تشابه اسمـی، به‌نام حمـید بن قحطبه مشـهور گردیده‌است.[۱۲]
ایجاد حرم
سامانیـان
به‌روایت بیـهقی، امـیر فائق‌الخاصه مشـهد، مشـهدالرضا، را آبادان کرد.[۱۳] به‌گفتهٔ ابن بابویـه، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امـیر حمویـه از امرای سامانی تزئیناتی درون حرم به‌وجود آوردند.[۱۴]
دیلمـیان
در زمان عضدالدوله دیلمـی بقعه تعمـیر، و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمـید بن قحطبه خانـه‌های مس افزوده شد و توسعه یـافت و دژ مستحکمـی آن را محافظت مـی‌کرد.[۱۵]
غزنویـان
در سده پنجم هجری، محمود غزنوی قبه را کـه به‌دست پدرش سبکتکین غزنوی تخریب شده‌بود، از نو ساخت و بنایی زیبا بر روی آن برپاکرد. درون تاریخ بیـهقی آمده‌است:[۱۶]
سوری درون آن (بقعه) زیـادت‌های بسیـاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیـهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.[۱۷]
ابوالحسن عراقی معروف بـه دبیر کـه از رجال و دبیران دربار غزنوی بود درون سال ۴۲۵ ه.ق ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را بـه آن افزود کـه این بنا بـه مسجد بالاسر معروف است.[۱۸]
عکسی قدیمـی از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا درون دوردست
سلجوقیـان
سلجوقیـان درون قرن‌های ششم و هفتم تعمـیرات و خدمات زیـادی درون آنچه امروز روضه منوره نامـیده مـی‌شود انجام دادند. از جمله امـیر عمادالدوله — کـه مقرب پادشاهان سلجوقی بود — درون سال ۵۱۵ ه. ق، حرم را تعمـیر کرد و ترکان زمرد ملک، زادهٔ سلطان سنجر، درون سده ششم ه.ق ازارهٔ گنبدخانـهٔ حرم را با کاشی‌های ممتاز زرین‌فام — کـه به کاشی سنجری معروف هست — مزین کرد کـه این کاشی‌ها تاکنون درون حرم موجودند.[۱۹] متن کتیبه جابه‌جا شده و تاریخ دقیق ساختش روشن نیست؛ بااین‌حال برخی آن را مربوط بـه سال ۵۱۲ یـا ۵۵۷ ه.ق دانسته‌اند.[۲۰]
خوارزمشاهیـان
در اوایل قرن هفتم ه.ق درون دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های گنبدخانـهٔ حرم با کاشی سنجری تزئین شد، و این کاشی‌ها نیز با تاریخ ۶۱۲ ه.ق درون حرم موجودند.[۲۱] این دو کتیبه بر دیوار شمالی گنبدخانـه بـه نام «صفهٔ شاه‌طهماسبی» جای دارند.[۲۲] علاوه‌براین درون ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه‌ای با کاشی ممتاز مربوط بـه همـین دوره وجود دارد. دو محراب از کاشی یکپارچه نیز — کـه در گذشته درون حرم نصب شده‌بودند و اکنون درون موزه جای دارند — از کارهای هنری همـین دوران است.[۲۳] محراب جنوب‌غربی و درِ طلای جنوبی گنبدخانـه نیز متعلق بـه ۶۱۲ ه.ق است.[۲۴]
حمله مغول
نوشتار(های) وابسته: حمله مغول بـه ایران
به‌گزارش ابن ابی الحدید درون شرح نـهج‌البلاغه، درون سال ۶۱۸ ه.ق مغول‌ها بـه طوس حمله د و این شـهر را غارت کرده و مردم را بـه قتل رساندند. سپس وارد مشـهد شدند و آنجا را هم خراب د. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید مـی‌نویسد کـه مغول‌ها مردم مشـهد را بـه قتل رساندند، بـه حرم رضوی خسارت‌هایی زدند و اموال و اثاثیـه آن را غارت د، اما بـه بنای اصلی صدمـه نزدند.[۲۵][۲۶] همچنین عطاملک جوینی درون تاریخ جهانگشا از خرابی حرم بـه دست مغول‌ها چیزی نگفته‌است و فضل بن روزبهان خنجی نیز درون مـهمان‌نامـهٔ بخارا — کـه حمله مغول‌ها را بـه طوس و مشـهد را شرح داده — بیـان مـی‌کند کـه مغولان این حرم را خراب ند، زیرا کتیبه‌های سال ۶۱۲ ه.ق کـه قبل از این حمله نصب شده بوده هنوز برجاست. نـهایتاً فرسودگی‌ها و احیـاناً خرابی‌ها و خسارات واردشده بـه حرم درون دورهٔ حکومت ایلخانیـان بازسازی شد.[۲۷] دو کتیبهٔ درون ضلع شمالی گنبدخانـه نیز، متعلق بـه سال‌های ۷۱۲ و ۷۶۰ ه.ق هستند.[۲۸]
تیموریـان
از آثار مـهم این دوره بنای مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیـاده، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسهٔ سابق بالاسر — کـه به ضلع غربی دارالسیـاده وصل بود اما اکنون جز رواق دارالولایـه قرار دارد — هستند. این بناها مربوط بـه دوران حکومت شاهرخ تیموری است.[۲۹]
صفویـان
متن کتیبهٔ گنبد حرم امام رضا
من مَیـامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذی زیَّنَ السَّماءَ الدّنیـا بزینةِ الکواکبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلی بدُررِ الثَّواقِب الدُراری أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَکرَمَ أشرَفَ ملوکِ الارض حَسَباً و نسبت و أکرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومـین مُحیی مراسم آبائِهِ الطیبینَ الطاهرین السلطانُ ابن السلطان شاه سلیمان ال الصفوی بهادرخان بتذهیبِ هذهِ القبَّةِ العِدسیِّةِ الملَکوتیةِ و تزیینـها و تَشرَّفَ بتجدیدها و تحسینِها اذ تطرَّق الانکسارُ و سَقَطَتِ بنیـانُها الذَّهبیةِ الَّتی کانت تشرَّقَ کالشَّمس فی رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظیمـهِ فی هذه البَلدَةِ الکریمـهِ الطیبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانینَ و ألفٍ و کان هذه التَّجدیدُ الجدیدُ بسنةِ ستَّ و ثمانینَ و ألفٍ. کَتَبَهُ محمدرضا امامـی.
«
»
[۳۰]
با رسمـیت‌یـافتن مذهب تشیع درون این دوران بناها و آثار زیـادی بـه حرم افزوده شد. شاه طهماسب علاوه بر اهدای اولین ضریح، بـه بازسازی و تذهیب گنبد و طلاکاری گلدستهٔ کنار گنبد فرمان داد.[۳۱]:۵۷ درون عهد شاه عباس صفوی بنای صحن انقلاب کامل شد. درون این دوره رواق‌های دارالفیض و توحیدخانـه و رواق گنبد حاتم‌خانی و گنبد الله‌وردی‌خان و رواق شیخ بهاءالدین بـه حوزهٔ حرم افزوده شد.[۳۱]:۵۸ شاه عباس صفوی ضمن بازسازی مدارس یـادشده اقدام بـه بهسازی رواق دارالسیـاده و طلاکاری مجدد گنبد کرد.[۳۱]:۵۸
همچنین بـه فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز درون محدودهٔ حرم صورت گرفت ازجمله توسعهٔ صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوان‌های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانـه و نیز گنبد الله‌وردی‌خان. از آنجایی کـه شاه عباس بـه آستان امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد که تا هربه زیـارت آنجا رفته باشد مـی‌تواند پیشوند «مشـهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یـافت.[۳۲]
در سال ۱۰۸۴ ه.ق و در زمان شاه سلیمان صفوی، درون پی زمـین‌لرزه‌ای، گنبد حرم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن کنده شد. بـه فرمان شاه سلیمان، گنبد بازسازی گردید و کتیبه‌ای بر آن افزوده شد کـه این رخداد را حکایت مـی‌نماید. این کتیبه اکنون بـه صورت چهار ترنج درون اطراف گنبد دیده مـی‌شود.[۳۲][۳۳][۳۴]
افشاریـه
در این دوره ایوان صحن تیموری کـه در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یـافته‌بود به‌فرمان نادرشاه طلاکاری شد.[۳۵][۳۶] همچنین دیوار حرم رنگ‌آمـیزی دوباره شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی — کـه توسط شاه عباس توسعه یـافته بود — ساخته و همراه با ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری شد.[۳۷] نادرشاه افشار پیش از رسیدن بـه مقام سلطنت درون سال ۱۱۴۴ قمری، دستور ساخت مناره دوم حرم درون فراز ایوان عباسی را داد کـه در مدت ۴۰ روز ساخته شد و همراه با ایوان طلا کاری گردید.[۳۸] همچنین درون همان سال بـه دستور نادرشاه سنگاب یک پارچه‌ای از جنس مرمر اعلا با ظرفیت سه کر از هرات بـه مشـهد آورده شد و پس از آن شخصی بـه نام اسماعیل خان بر روی آن یک پوشش هشت ضلعی بـه همراه گنبد ساخت و طلاکاری کرد.[۳۹]
قاجاریـه
حرم درون دهه ۱۲۳۰ خورشیدی
در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیـافه و سومـین ضریح احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) نیز درون سال ۱۲۳۳ بـه فرمان ناصرالدین شاه ساخته، و ایوان غربی آن طلاکاری شد.[۴۰] همچنین احداث رواق دارالسعاده درون محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم‌خانی درون سال ۱۲۵۱ ه.ق و بنای مدرسه علی‌نقی مـیرزا — کـه بعداً بـه رواق دارالذکر تبدیل شد — درون این دوره انجام شد.[۴۱][۴۲]
پهلوی
در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعهٔ حرم با نظارت عبدالعظیم ولیـان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیـه آستان قدس رضوی بـه انجام رسید. درون سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد را — کـه شفافیت خود را از دست داده‌بود — برداشتند و پس از رنگ‌آمـیزی مجدد با آب طلا، درون جای خود قرار دادند.[۴۳]
در این دوره کاربری بناهای اطراف مجموعه — کـه مربوط بـه سده‌های اخیر بودند — تغییر یـافت و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانـه، مسجد ریـاض، گنبد اپک مـیرزا، رواق بعد پشت، راهرو سقاخانـه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک‌خانـه خدام، و همچنین برخی مدرسه‌ها، تیمچه‌ها یـا فضاهای خالی بـه صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارالعزه و دارالعباده درآمدند و ساخت صحن موزه (رواق کنونی امام خمـینی) و تعویض صندوق عباسی بـه صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانـه نیز درون این دوره رخ داد.[۴۴]
جمـهوری اسلامـی
پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح توسعه حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش زیـادی بود. درون سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یـافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی بـه بنای حرم درون سمت پیش‌رو و پایین پای مدفن، گشایش یـافت.[۴۵] صحن جمـهوری اسلامـی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمـینی درون این دوره ساخته شد و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار درون دوره‌های گذشته، بـه ۷۰ هکتار که تا سال ۱۳۹۲ رسید.[۴۶] بخشی از این توسعه‌ها توسط مـهدی عزیزیـان مدیریت و اجرا شده‌است.[۴۷]
بنای حرم
بنای حرم قدیمـی‌ترین و اولین بنای مجموعهٔ آستان قدس رضوی هست که مدفن علی بن موسی الرضا درون زیر آن قرار دارد.
روضه منوره
روضه بـه معنی باغ و گلستان و گلزار[۴۸]و منوره بـه معنای نورانی است.[۴۹] بخشی از حرم امام رضا کـه دربرگیرندهٔ پیکر علی بن موسی هست را روضه منوره مـی‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل بـه مساحت ۱۸۹٫۰۳ مترمربع هست که ۱۷٫۱۵ مترمربع آن را ضریح تشکیل مـی‌دهد. روضهٔ منوره از طریق چهار صفهٔ بزرگ درون چهار طرف بـه داخل و خارج حرم مرتبط مـی‌شود.[۵۰] درون قسمت بالای درگاه ورودی جنوب (پیش‌رو)، شرق (پایین پا) و شمال (پشت سر) روضه، تاریخ‌های ۱۱۵۵، ۱۲۷۵ و ۱۲۷۷ دیده مـی‌شود. تاریخ کتیبهٔ منظوم دور گنبدخانـه نیز، درون مصراع دوم بیتی آمده کـه سال ۱۲۸۷ را به‌دست مـی‌دهد.[یـادداشت ۱] دو درون طلاکاری‌شده درون سمت جنوبی و شرقی قرار دارد. درون جنوبی تاریخ ۱۲۷۳ ه.ق را بر خود دارد، اما ماده تاریخ روی آن، تاریخ ۱۲۷۵ ه.ق را به‌دست مـی‌دهد. درِ شرقی نیز به‌تاریخ ۱۲۸۴ ه.ق است. رواق دارالحُفّاظ درون سمت جنوب روضه قرار دارد کـه با سه درِ نقره‌ای با دیگر فضاها درون ارتباط است. تاریخ درها ۱۲۷۹، ۱۲۸۹ و ۱۳۷۱ ه.ق است. ماده تاریخ کتیبه‌ای بر بالای ازارهٔ رواق تاریخ ۱۲۶۹ را به‌دست مـی‌دهد.[۵۱]
مدفن
مدفن (بقعه) علی بن موسی‌الرضا درون بالای سر مدفن هارون درون زیر گنبدخانـهٔ بخش مرکزی و اصلی مجموعهٔ آستان قدس واقع شده‌است.[۵۲]ابن بطوطه درون روضات‌الجنات صندوقی‌های روی مدفن هارون و علی بن موسی الرضا را شرح داده‌است. که تا اوایل سدهٔ ۸ ه.ق صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شـهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر او بـه کلی محو شده‌است.[۵۳]
در سال ۱۹۳ ه.ق هارون درگذشت و وی را دقیقاً درون زیر قبه درون مرکز بنا دفن د و پس از ده سال علی بن موسی‌الرضا را درون بخش غربی درون بالای سر هارون دفن د کـه مدفن وی بـه صفهٔ غربی نزدیک بود. بعد از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی بـه عرض ۸۵ سانتی‌متر درون بخش غربی بنا به‌وجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. درون سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا را — کـه وزن گنبد بر روی آن قرار و ضخامتی حدود ۳ متر داشت — تراشیدند و ۲ متر از آن را بـه عرصهٔ درونی حرم افزودند. به‌این‌ترتیب تنگنای ذکرشده کـه در بالای سر مدفن قرار داشت بـه ۳٫۵ متر رسید و افزون‌برآن یک دهانـهٔ بزرگ بـه عرض ۴ متر و در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک بـه عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.[۵۴]
سنگ مدفن
اولین سنگ مدفن
نخستین سنگ مدفن مربوط بـه ۵۱۶ ه.ق است.[۵۵] این سنگ بـه طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض ۳۰ سانتی‌متر و قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب کلماتی شبیـه خط کوفی دیده مـی‌شود کـه از لحاظ قدمت و اهمـیت خط کوفی آن، بسیـار ارزش دارد. این متن توسط یکی از استادان دانشگاه لندن چنین خوانده شده‌است:[۵۶]
أللهُ أکبَرُ هذا مُقامُ الرِّضا أقبَلْ عَلیٰ صَلَواتِک وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ
در اطراف این سنگ سه کتیبه بـه چشم مـی‌خورد. حاشیـه اول سنگ این متن را بر خود دارد:
أللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ محمّدٍ و علیٍّ و فاطِمَةَ و الْحسنِ و الْحسَینِ و علیٍّ و محمّدٍ و جعفَرٍ و موسیٰ و علیٍّ و محمّدٍ و علیٍّ و الْحسنِ و الْقائِمِ الْحُجَّةِ
کتیبه دوم اطراف آن هست و آیـه‌ای از قرآن را دربردارد:
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ
در حاشیـه داخلی سنگ درون اطراف نقش محرابی آن بـه خط ریزتر بـه تعمـیر حرم و بانی آن اشاره شده‌است:
أمَرَ بِعمارَةِ الْمشـهدِ الرَّضویِّ علیِّ بنِ موسٰی ألْعَبدُ الْمُذْنِبُ الْفَقیرُ إلیٰ رَحمَةِ اللهِ أبوالقاسم أحمدُ بنُ علیُّ بنُ أحمدُ الْعَلَویُّ الْحُسینی تَقَبَّلَ اللهُ مِنْهُ
در ذیل آن نام سازنده سنگ «عبیدالله بن احمد قره» آمده‌است.
دومـین سنگ مدفن
این سنگ هم‌اکنون بر روی مدفن موجود درون سرداب قرار دارد و از جنس مرمر آهکی سفید رنگ بـه ابعاد ۶۰ درون ۴۰ سانتی‌متر است.[۵۷]
سومـین سنگ مدفن
متن سومـین سنگ مدفن علی بن موسی الرضا
هذا هُوَ الْمَرقَدُ الشَّریفُ لِلْإمامِ التَّقیِّ النَّقیِّ الصِّدّیقِ الشَّهیدِ، وارثِ الْأنبیـاءِ والْمُرسَلینَ، ثامِنِ الْأئِمَّةِ الْمَعصومـینَ مِنْ أهلِ بیتِ رسولِ ربِّ الْعالَمـینَ، حُجَّةِ اللهِ علیَ الْخَلقِ أجمَعینَ، سَیِّدِنا و مَوْلانا أبِی‌الْحَسَنِ الرِّضا علیِّ بن موسَی بن جعفرِ بن محمّدِ بن علیِّ بن الْحسَینِ بن علیِّ بن أبی‌طالبٍ صَلَواتُ اللهِ و سَلامُهُ عَلَیـهمْ أجمَعینَ
وُلِدَ بِالْمدینةِ فِی الْحادی عَشَر مِن ذِی الْقَعْدَةِ عام ۱۴۸ و اسْتُشْهَدَ بِطوسٍ فی آخِر صَفَر سِنَة ۲۰۳ مِنَ الْهِجرَةِ النَّبَویَّة و قَدْ جَدَّدَ هذا الْمَضجَع الْمُطَهَّر عام ۱۴۱۸ ه
وَ قَبْرٌ بطُوسٍ یـالَها مِنْ مُصیبَةٍألَحَّتْ علَی الْأحْشاءِ بِالزَّفَراتِإلَی الْحَشرِ حَتّیٰ یَبْعَثُ اللهُ قائِماًیُفَرِّجُ عَنَّا الْغَمَّ وَ الْکُرُباتِ
«
»
[۵۸]
سومـین سنگ مدفن سنگی از معدن توران‌پشت درون نزدیکی یزد هست و رنگ سبز چمنی و ابعاد ۲٫۲۰ درون ۱٫۱۰ و ضخامت یک متر و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم دارد. این سنگ کـه بر طبقه همکف موجود است، هم‌زمان با نصب ضریح پنجم درون سال ۱۳۷۹ درون طبقه همکف درون حرم قرار داده‌شد.[۵۹]
صندوق‌های روی مدفن
صندوق اول
از اوایل قرن ششم ه.ق صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشت. این صندوق از جنس چوب اعلا بود و با روکش و بست‌هایی از جنس نقره تزیین شده‌بود. این صندوق درون سال ۵۰۰ ه.ق توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان بـه حرم امام رضا هدیـه شد. ابن بطوطه درون سال ۷۳۴ ه.ق درون سفری بـه مشـهد این صندوق را مشاهده کرده کـه با روکش نقره پوشیده شده و آن را درون کتاب تحفه‌النظار وصف نموده‌است.[۶۰]
صندوق دوم
پس از پوسیده‌شدن صندوق اول، صندوقی از چوب فوفل با روکش و مـیخ‌های طلا توسط شاه عباس صفوی درون سال ۱۰۲۲ ه.ق بر روی مرقد نصب شد. بر لبهٔ فوقانی آن صفحه‌ای از طلا بـه خط علیرضا عباسی نوشته شد:
کلب آستان ولایت شاه عباس الحسینی ال الصفوی تقدیم نمود سنـه ۱۰۲۲ ه. ق
این صندوق قرن‌ها درون سرداب مانده و پوسیده شده‌بود تااین‌که درون سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را بیرون آورده و بست‌های سیـاه‌شده‌اش را جلا دادند. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت، صرف خرید املاکی به منظور وقف بـه حرم امام رضا نمودند.[۶۱] این صندوق اکنون درون موزه نگهداری مـی‌شود.[۶۲]
صندوق سوم
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به‌هزینـهٔ حاج حسین حجارباشی زنجانی بـه جای صندوق دوم قرار داده‌شد. درون سال ۱۳۷۹ بـه کلی صندوق سوم برداشته‌شد و به‌جای آن سنگ مدفن یک متری سبز رنگی کـه بالاتر شرح داده شده قرار داده‌شد.[۶۳]
ضریح
اولین ضریح حرم درون دورهٔ صفویـه نصب شد و از آن زمان تاکنون جمعاً پنج ضریح به منظور مدفن علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شده‌است.[۶۴]
نخستین ضریح
این ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بوده و مربوط بـه اواسط قرن دهم و زمان حکومت شاه طهماسب هست که درون دوران صفویـه و در سال ۹۵۷ ه.ق ساخته و نصب شده‌است. درون کتیبهٔ دور آن سوره هل اتی بـه خط ثلث نگاشته شده‌است و بر کتیبه‌ای از جنس طلا درون سر ضریح سابقهٔ تاریخی و تاریخ نصب آن نوشته شده‌است کـه به شرح زیر است:[۶۴]
در عهد سلطنت بنده شاه ولایت شاه طهماسب صفوی این محجر مبارک درون این مکان مقدس نصب گردید. سنـه۹۵۷
دومـین ضریح
پس از فرسوده‌شدن ضریح نخستین، دومـین ضریح موسوم بـه ضریح «نگین‌نشان»، از جنس فولاد مرصع (جواهرنشان) درون سال ۱۱۶۰ ه.ق توسط شاهرخ مـیرزا نوهٔ نادرشاه افشار بـه حرم هدیـه گردید کـه مزین بـه یـاقوت و زمرد بود. درون طول این ضریح چهار دهانـه و نیم و در عرض آن سه دهانـه و نیم شبکیـه وجود دارد. درون کتیبهٔ سردر ورود بـه ضریح بـه خط نستعلیق طلایی نوشته شده‌است:[۶۵]
نیـاز رحمت ایزد متعال و تراب اقدام زوار این آستان ملایک پاسبان لبسط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی ال الصوفی بهادرخان بـه وقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصع چهار گوشـه ضریح مقدس مبارک، موفق گردید سنـه ۱۱۶۰
این ضریح بیشتر از ۲۶۷ سال هست که بر مرقد علی بن موسی الرضا نصب است. بعد از نصب ضریح سوم و چهارم، ضریح دوم درون زیر این دو قرار داشت اما درون هنگام نصب ضریح پنجم آن را بـه سرداب منتقل د و هم‌اکنون درون زیر ضریح چهارم درون سرداب بر روی مدفن قرار دارد.[۶۶]
سومـین ضریح
عکسی از حرم درون سال ۱۳۰۰ ه.ق کـه موقعیت ضریح سوم را نسبت بـه بنا مشخص مـی‌کند و همان‌طور کـه در عمشاهده مـی‌کنید ضریح درون مرکز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصویر تنگنایی بـه وجود آمده‌است کـه در سال ۱۳۴۴ این تنگنا با تراشیدن دیوارهای اطراف بهبود وسیع‌تر گردید.
در سال ۱۲۳۸ ه.ق درون زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای بـه ابعاد ۳ درون ۴ متر بـه ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان هست و بر روی آن سوره هل اتی و سوره یس بـه خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح درون طرف پایین پا، درون مرصع تقدیمـی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود کـه در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به‌علت پوسیدگی پایـه‌هایش بـه موزهٔ آستان قدس رضوی انتقال یـافت و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین‌نشان (ضریح دوم) نصب شد.[۶۷]
چهارمـین ضریح
چهارمـین ضریح بـه نام «ضریح طلا و نقره» معروف بـه «شیر و شکر» درون سال ۱۳۳۸ خورشیدی بـه ابعاد ۴ درون ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۹ متر بر روی مدفن جایگزین ضریح سوم شد، به‌نحوی کـه ضریح دوم را دربرمـی‌گیرد. این ضریح دارای چهارده دهانـه بوده و هفت وزن داشت. تصدی ضریح چهارم بر عهده سیدابوالحسن حافظیـان بوده‌است. او از استادان ماهر قلمزن اصفهان دعوت کرده و زیر نظر حاج محمدتقی ذوفن این ضریح با کیفیتی عالی و در مدت بیش از سه سال ساخته شد. درون چهارگوشـهٔ ضریح، چهار خوشـه انگور از جنس طلا نصب شده‌بود. بر صفحاتی از طلا سوره یس بـه خط ثلث نگاشته شده و دور ضریح را دربرگرفته‌بود. این ضریح بـه مدت ۴۱ سال بر روی مرقد قرار داشت و در نـهایت درون سال ۱۳۷۹ بـه موزهٔ آستان قدس رضوی انتقال پیدا کرد.[۶۸]
پنجمـین ضریح
به‌علت ساییدگی شبکه‌های ضریح چهارم و سست‌شدن ارکان آن تصمـیم بـه تعویض این ضریح گرفته‌شد. بعد از برگزاری یک مسابقهٔ هنری، طرح محمود فرشچیـان برگزیده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲ که تا ۱۳۷۹ ضریح پنجم بـه وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ درون ۳٫۷۳ بـه ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد. از تاریخ ۲۱ دی ۱۳۷۹ که تا ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ به‌مدت ۵۵ روز، عملیـات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم درون طبقهٔ همکف حرم به‌طول انجامـید. درون چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به‌نشان چهارده معصوم قرار داد کـه همگی بـه یک محراب بزرگ‌تر مرتبطند کـه آن نیز بـه کلمـه الله ختم مـی‌شود. بر روی این ضریح سوره هل اتی و سوره یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده‌است. کار قلمزنی و زرگری ضریح برعهدهٔ خداداد اصفهانی و کار خطاطی آن برعهدهٔ موحد قرار داشت.[۶۹] دو بیت زیر از جمله ابیـاتی هست که بر روی ضریح پنجم نوشته شده‌است:
هاتفی وصف این ضریح بگفت عجز الصانعون عن صفتکبهر تاریخ درون معنی سفت ما عرفناک حق معرفتک
مسجد بالاسر
قدیمـی‌ترین نگاره از مسجد بالاسر
این مسجد غرب بقعهٔ منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارالسّیـاده جای دارد[۷۰] و بعد از خود حرم از کهن‌ترین بناها درون کنار روضهٔ منوره و نزدیک‌ترین مکان بـه ضریح است. این بنا بـه عصر غزنویـان مربوط هست و توسط ابوالحسن عراقی معروف بـه دبیر درون سال ۴۲۵ ه.ق ساخته شده‌است؛ عراقی خود درون همـین مکان دفن شده‌است.[۳۱]:۶۰[۷۱] این مسجد دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. درون ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق بـه سبکی بسیـار جالب قرار دارد کـه تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ ه. ق) درون یک سمت و نام کاشی‌ساز و نقاش محراب درون سمت دیگر محراب مکتوب شده‌است. این مسجد دارای سه صفهٔ شرقی و غربی و شمالی است.[۷۲] به‌گزارش اعتمادالسلطنـه کتیبه‌ای به‌تاریخ ۱۱۱۹ ه.ق درون مسجد بوده کـه اکنون موجود نیست. تاریخ کتیبه‌های باقی‌مانده درون مسجد، ۱۲۶۲، ۱۲۷۵، ۱۲۸۷، ۱۳۰۹، ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ ه.ق است.[۷۳]
صفهٔ شرقی مسجد متصل بـه حرم هست و زائران بعد از زیـارت از طریق آن بـه مسجد بالاسر وارد مـی‌شوند. درون گذشته بین حرم و صفه شرقی دیواری بوده کـه در سال ۱۲۲۷ بـه دستور محمدولی مـیرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار درون زمان استانداری خراسان برداشته، و این مسجد بـه حرم متصل شد.[۷۴] صفه غربی بـه طول ۳٫۳ و عرض ۱٫۵ متر بین مسجد و روال دارالسیـاده است. درون گذشته پنجرهٔ نقره درون این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا مـی‌کرد اما درون تابستان ۱۳۷۵ شمسی کـه مسجد بالاسر توسعه یـافت پنجره نقره را بـه مکانی دیگر منتقل د.[۷۵] صفه شمالی بـه رواق دارالشُکر مرتبط است.[۷۶] رواق دارالشکر ازسوی دیگر بـه صحن عتیق راه دارد. تاریخ کتیبه‌های رواق ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ ه.ق است.[۷۷]
سرداب
در گذشته کف حرم نسبت بـه سطح زمـین اطراف حدود دو متر گودتر بوده‌است و با توجه بـه بالاترآمدن کف حرم درون طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شده و باعث شده کـه یک سرداب (زیرزمـین) شکل گیرد. مدفن علی بن موسی الرضا حدود سه متر درون زیر ضریح اصلی کـه در طبقه همکف حرم موجود است، درون سرداب واقع شده‌است کـه سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم فعلی است. زمان دقیق به‌وجودآمدن سرداب مشخص نیست، ولی بر اساس شواهد موجود سرداب بعد از محوشدن سنگ قبر هارون درون سده هشتم ه.ق به‌وجود آمده‌است. نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر مـی‌کند: «اصل مرقد شریف درون سرداب قرار گرفته‌است کـه سقف آن سطح زمـین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل مـی‌دهد… و تردیدی نیست کـه سرداب درون سده‌های پنجم و ششم ه.ق نبوده‌است.»[۷۸]
در زمان نصب ضریح پنجم، ضریح مرصع فولادی معروف بـه نگین‌نشان را — کـه در زیر ضریح چهارم قرار داشت — بـه سرداب انتقال دادند، بـه نحوی کـه اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. درون گذشته داخل ضریح دریچه‌ای درون سمت پایین پا درون کف رو بـه سرداب وجود داشت. درون سال ۱۳۷۹ رواق دارالاجابه بـه مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم درون زیرزمـین ساخته شد کـه ورود بـه سرداب را از طریق هشتی واقع درون سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچهٔ ذکرشده کـه در کف حرم بود، بسته شد. این رواق ۱٫۶۰ متر پایین‌تر از سطح مدفن واقع شده‌است.[۷۹]
گنبد
گنبد حرم دو پوسته‌ای است. پوستهٔ درونی (آهیـانـه) کـه از درون حرم دیده مـی‌شود قدیمـی‌ترین پوسته هست و به‌روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نـهم بر روی آن پوستهٔ بیرونی (خود) کـه گنبد طلایی کنونی هست را ساختند. ارتفاع آن که تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.[۸۰]
گنبد دارای دو پوشش هست که درون بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، گنبدخانـهٔ حرم هست که از طاقی تاژ و مقرنس‌کاری شده تشکیل شده و به آن قبّه مـی‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن هست که بـه آن گنبد گفته مـی‌شود. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی بـه ارتفاع ۱۳ متر است. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار هست که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر است. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸٫۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) حدود ۳۱٫۲۰ متر است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲٫۱۰ متر و ارتفاع آن که تا نیزه گنبد برابر ۱۶٫۴۰ متر و ارتفاع سر طوق گنبد ۳٫۵ متر است. از ابتدای گنبد که تا شروع انحنای گنبد ۴٫۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یـافت. درون سال ۹۳۲ ه.ق شاه طهماسب صفوی بدون آن کـه در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند به منظور نخستین بار گنبد را با خشت‌های طلا آراست. او نخست کاشی‌های گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقه‌های مسی کـه رویـه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز بـه طلا آراسته نمود.[۸۱]
در تاریخ آمده کـه مأمون بعد از مرگ هارون و دفن وی درون بقعهٔ هارونی بر فراز آن بقعه قبه‌ای ساخت. به‌اعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حملهٔ سبکتکین درون اواخر قرن چهارم ه.ق با آسیب بـه حرم تخریب و پس از آن سلطان محمود غزنوی درون سال ۴۰۰ ه.ق بـه بازسازی حرم و ایجاد قبه‌ای بر فراز مدفن اقدام کرد.[۸۲] وزیر سلطان سنجر سلجوقی فردی بـه نام شرف‌الدین ابوطاهر قمـی بود کـه ضمن تغییر درون روضهٔ منوره و کاشی‌کاری آن اقدام بـه احداث گنبد بر فراز قبه نمود کـه بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. درون زیر کتیبهٔ دور گنبد، دو جمله از سازندگان گنبد آمده‌است کـه نشان مـی‌دهد کمال‌الدین یزدی کاشی‌کار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبهٔ دور گنبد بوده‌اند. درون سال ۹۹۷ ه.ق درون زمان فتنـهٔ ازبک‌ها، عبدالمومن خان ضمن تاراج آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را به‌غارت برد. بعد از این حادثه، شاه عباس صفوی درون سال ۱۰۱۰ ه.ق پیـاده از اصفهان بـه مشـهد سفر کرد و دستور طلاکاری دوبارهٔ گنبد را صادر کرد. این کار درون سال ۱۰۱۶ ه.ق پایـان یـافت. درون سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی رخ داد کـه باعث ایجاد ترک درون قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشت‌های طلای آن ریخت. بعد از آن بـه فرمان شاه سلیمان صفوی گنبد تعمـیر و دوباره طلاکاری شد. جریـان این طلاکاری درون چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامـی خوشنویس آن زمان نوشته شده‌است.[۸۳] تاریخ این کتیبه ۱۰۸۶ ه.ق را نشان مـی‌دهد.[۸۴] درون سال ۱۳۳۰ ه.ق گنبد توسط روس‌ها بـه توپ بسته شد کـه اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلوله‌ها قابل رویت است؛ بعد از آن نیرالدوله والی خراسان بـه تعمـیر این خرابی‌ها پرداخت. درون سال ۱۳۵۹ آخرین طلاکاری گنبد بـه پایـان رسید.[۸۵] درون مـیانـهٔ کتیبهٔ دورادور گنبد، بر لوحه‌ای، سال طلاکاری و تعمـیر گنبد سال ۱۴۰۰ ه.ق گزارش شده‌است.[۸۶]
مناره‌ها
مناره یـا گلدسته از مـهم‌ترین بناهای معماری هست که جایگاه ویژه‌ای درون فرهنگ معماری و آداب اجتماعی ایران دارد، بنابراین پیش از آن‌که مناره‌ها به‌منظور اذان‌گفتن درون کنار مساجد ایجاد شود، به‌عنوان برج‌های راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد مـی‌شده‌است. با احتساب دو منارهٔ مسجد گوهرشاد جمعاً دوازده مناره درون بناهای حوزهٔ حرم وجود دارد. درون مجموعهٔ قدیمـی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی درون جنوب صحن انقلاب و نزدیک بـه گنبد طلا و دیگری درون مقابل و قرینـهٔ آن، درون شمال صحن انقلاب و بالای ایوان عباسی است. این دو مناره هردو با روکش طلا تزیین شده‌اند و ارتفاع‌شان از کف صحن حدود ۴۰٫۵ متر است. منارهٔ کنار گنبد به‌صورت منفرد ساخته شده‌است و سابقهٔ تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن هم‌زمان با بنای گنبد و در اوایل قرن ششم ه.ق بـه صورت تک‌مناره بوده‌است. شاه طهماسب صفوی درون قرن دهم ه.ق منارهٔ مذکور را بازسازی و طلاکاری کرد و پس از آن نادرشاه افشار هنگام زراندود ایوان علی‌شیر نوایی، طلاکاری مناره را تجدید کرد. دومـین مناره روی ایوان عباسی جای دارد کـه از آثار دورهٔ نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشی‌کاری و طلاکاری قرینـه و همچون منارهٔ کنار گنبد است. بلندی منارهٔ کنار گنبد از سطح صحن انقلاب که تا انتهای آن ۴۰٫۵ متر و محیط آن ۱۳ متر است. زیر مناره کتیبه‌ای بـه خط ثلث برجسته وجود دارد کـه صلوات بر پیـامبر و ا بر آن به‌دست بهاءالدین محمد الخادم درون سال ۱۱۴۲ ه.ق نوشته شده‌است. درون کتیبهٔ گلدستهٔ بالای ایوان عباسی معروف بـه گلدستهٔ نادری نیز، صلوات بر ا بر خشت‌های زراندود و به خط ثلث نوشته شده‌است.[۸۷]
مسجد گوهرشاد
نوشتار اصلی: مسجد گوهرشاد
نمایی از محراب ایوان مقصوره درون مسجد گوهرشاد
این مسجد از بناهای عهد تیموری بوده کـه در اوایل قرن ۹ ه.ق بنا شده‌است.[۸۸] این بنا با شش قرن سابقه درون جنوب حرم واقع شده‌است. بانی این مسجد گوهرشادبیگم همسر شاهرخ مـیرزا فرزند امـیر تیمور گورکانی است.[۸۹] این مسجد از طرف شمال بـه دو رواق تاریخی دارالسیـاده و دارالحفاظ و از جنوب بـه صحن قدس و از شرق بـه رواق امام خمـینی و از غرب بـه بست شیخ بهاءالدین محدود مـی‌شود. ساختن این بنا ۱۲ سال بـه طول انجامـید.[۹۰] نام گوهرشاد درون ایوان شمالی مسجد، ایوان دارالسیـاده، سمت راست سردر معروف بـه انیس‌الدوله بر یک کاشی معرق بـه خط ثلث و رنگ زرد چنین آمده:[۹۱]
الامره بعماره هذا المسجد صاحبه الرشیده و الرشاد المعظّمـه گوهرشاد
طراح و معمار مسجد قوام‌الدین شیرازی بود کـه نامش درون سمت چپ پایـه ایوان جنوبی مسجد زیر کتیبه بایسنقر چنین آمده‌است:[۹۲]
من عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایـه الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیـان
صحن مسجد تقریباً به‌شکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش درون ورودی و خروجی وجود دارد. طول صحن مسجد حدود ۵۶٫۱۳ متر و عرض آن ۵۸٫۱۸ متر هست و جمعاً حدود ۲٬۸۷۳ مترمربع مساحت دارد.[۹۳]
ایوان شمالی معروف بـه ایوان دارالسیـاده
این ایوان متصل بـه اماکن متبرکه، و ابعاد آن ۱۲ درون ۱۲٫۷ متر است. درون ضلع شمالی این ایوان بالای درون ورودی بـه رواق دارالسیـاده، سردری بـه پنجرهٔ نقرهٔ منبت‌کاری وجود دارد و در وسط آن عبارت «أنا مدینةُ العلم و علیٌ بابُها» دیده مـی‌شود.[۹۴]
ایوان جنوبی
این ایوان بـه ایوان مقصوره معروف است. سردر ایوان دارای طاقی عظیم و کاشی‌کاری‌شده‌است. ایوان حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد و ارتفاع سردر آن ۲۷ متر و ارتفاع آن که تا زیر سقف ۲۹ متر است. سقف گنبدی‌شکل ایوان حاوی سورهٔ یس و به خط محمدرضا امامـی نوشته شده‌است.[۹۵] درون ضلع جنوبی این ایوان محرابی از جنس سنگ مرمر وجود دارد. دو کتیبه یکی بر سنگ مرمر و دیگری بر کاشی معرق، حاشیـهٔ محراب را آراسته‌اند.[۹۶] درون زاویـهٔ جنوبی ایوان مقصوره درون نزدیکی محراب، منبر بلندی معروف بـه منبر صاحب‌الزمان جای دارد. براساس تحقیقات به‌دست‌آمده این منبر درون زمان فتحعلی شاه درون سال ۱۲۴۳ه.ق بـه دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی به‌شیوهٔ منبت‌کاری و قلمزنی ساخته شده‌است. درون این اثر از آهن و مـیخ استفاده نشده‌است. ارتفاع این منبر از زمـین ۷٫۵ متر، و دارای ۱۴ پله است.[۹۷] بر فراز ایوان مقصوره گنبد بزرگی بـه رنگ سبز وجود دارد و در طرفین آن دو گلدسته جای دارد. دور خارجی گنبد ۶۱٫۸۵ متر است. به‌علت خللی کـه در گنبد ایجاد شده‌بود درون سال ۱۳۴۱ هجری شمسی گنبد قدیمـی برچیده شد و دوباره با همان شکل و با استفاده از مصالح جدید گنبد فعلی ایجاد شد. تاریخ تجدید بنای آن بالای درون ورودی داخل گنبد چنین نگاشته شده‌است:[۹۸]
در زمان تولیت محسن طاهری با سرپرستی آفرنده و همکاری علیرضا مسجدی و محمود قدیریـان تجدید شد. ۱۳۴۱ شمسی
دو گلدسته درون طرفین ایوان مقصوره قرار دارد کـه پایـه‌های آن برخلاف سایر گلدسته‌ها روی زمـین قرار دارد و ارتفاع آن ۴۳ متر است.[۹۹]
ایوان شرقی و غربی
ایوان شرقی بـه روان امام خمـینی متصل است. درون دو ضلع شمالی و جنوبی ایوان شش حجره و در بالای آن چهار غرفه وجود دارد. ایوان غربی قرینـهٔ ایوان شرقی است.[۱۰۰]
نقاره‌خانـه
قدیمـی‌ترین سند دربارهٔ این مکان مربوط بـه اوایل قرن دهم هجری هست که توسط فضل بن روزبهان خنجی درون کتاب مـهمان‌نامـه بخارا آورده شده‌است.[۱۰۱] درون زمان صفویـه، اسکندر بیگ ترکمان درون کتاب عالم‌آرای عباسی درون مورد نقاره‌خانـه صحبت کرده‌است. درون دوره افشاریـه درون هنگام تدوین طومار علیشاهی بـه تشکیلات این مکان توجه خاصی شده‌است.[۱۰۱]
قدیمـی‌ترین سند مربوط بـه نقاره‌خانـه درون زمان قاجار مربوط بـه سال ۱۰۱۲ هجری قمری مـی‌باشد کـه با رسمـیت یـافتن مجموعه آستان قدس رضوی درون دوره قاجاریـه هم‌زمان است. نقاره‌زنی از پدر بـه فرزند ذکور با شرط صلاحیت بـه ارث مـی‌رسد.[۱۰۲]
صحن‌ها و رواق‌ها
دارالحفاظ، از نزدیک‌ترین بخش‌ها بـه مدفن امام رضا
درحال‌حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق درون حرم امام رضا وجود دارد.
صحن‌ها
هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور هست که رواق‌ها و ایوان‌هایی درون پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ مترمربع است. صحن‌های انقلاب و آزادی، دو صحن تاریخی مجموعهٔ حرم را تشکیل مـی‌دهند. صحن‌های جمـهوری اسلامـی و قدس بعد از انقلاب ۱۳۵۷، و صحن‌های جامع رضوی، غدیر، کوثر و هدایت درون طرح توسعهٔ حریم رضوی بنا شدند. بزرگترین صحن، صحن جامع رضوی بـه مساحت ۶۰٬۱۸۸ مترمربع هست که درون جنوب حرم قرار دارد.[۱۰۳]
رواق‌ها
فضاهای مسقف و محصور درون پیرامون حرم، رواق نامـیده مـی‌شوند. اکنون بزرگترین رواق حرم، رواق امام خمـینی بـه مساحت ۶٬۳۰۰ مترمربع هست که قبلاً صحن بوده و عملیـات مسقف‌سازی آن از سال ۱۳۸۱ که تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است.[۱۰۴] رواق‌های دارالحُفّاظ، دارالسّیـاده، دارالشّرف، دارالشّکر، دارالفیض، توحیدخانـه، گنبد الله‌وردی‌خان، دارالضّیـافه، دارالسّعاده، گنبد حاتم‌خانی، دارالسّلام، دارالسّرور، دارالعزّه، دارالذّکر، دارالزّهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایـه، دارالاجابه، دارالهدایـه، دارالرّحمـه، دارالحکمـه، دارالحجّه، امام خمـینی، دارالمرحمـه از رواق‌های مجموعهٔ حرم هستند. رواق شیخ طوسی و رواق شیخ حر عاملی رواق‌های زیربستی حرم درون غرب و شرق رواق دارالحجّه، و رواق‌های کوثر، غدیر و دارالکرامـه نیز، رواق‌های اقماری صحن جامع رضوی را تشکیل مـی‌دهند.[۱۰۵]
مراکز وابسته
کتابخانـه‌ها
کتابخانـه مرکزی آستان قدس رضوی
نوشتار اصلی: کتابخانـه مرکزی آستان قدس رضوی
پس از کشته‌شدن علی بن موسی الرضا مردم جزوات قرآنی را وقف آستان امام مـی‌د کـه این کتب درون مکانی خاص واقع درون مسجد بالاسر بـه نام قرائت‌خانـه جمع‌آوری شده‌بود. با افزایش تعداد موقوفات این کتابخانـه ۶ بار درون حرم جابه‌جا شد کـه به‌ترتیب مسجد بالاسر، بالای کفشداری ۱۰، صحن موزه پهلوی سابق، تالار آینـه، درون قسمت شرقی موزه و محل فعلی کتابخانـه آخرین ساختمان آن است.[۱۰۶] ساختمان فعلی کتابخانـه کـه احداث آن از سال ۱۳۶۰ آغاز شده‌بود و در سال ۱۳۷۲ پایـان یـافت درون سال ۱۳۷۳ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.[۱۰۷] درون این کتابخانـه ۱۲ هزار و ۴۰۰ نسخه کتاب‌های خطی، چاپ سنگی و چاپی پیرامون علی بن موسی الرضا وجود دارد کـه قدمت برخی از آن‌ها بـه ۱۲ قرن مـی‌رسد.[۱۰۸]
کتابخانـه مسجد گوهرشاد
در سمت چپ صحن جامع رضوی و در مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانـه‌ای با نام گوهرشاد وجود دارد کـه براساس معماری گنجعلی‌خان کرمان ساخته شده‌است. این کتابخانـه درون سال ۱۳۳۲ توسط واقف آن سید سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی بـه آن اهدا شد. درون سال ۱۳۶۸ با تلاش آستان قدس رضوی، ساختمان فعلی کتابخانـه با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع درون بست شیخ بهایی حرم احداث گردید. درون این کتابخانـه ۶۵ هزار نسخه کتاب فارسی، عربی و لاتین وجود دارد و ظرفیت آن ۲۰۰ نفر است.[۱۰۹]
موزه‌های آستان قدس رضوی
نوشتار اصلی: موزه‌های آستان قدس رضوی
اولین موزه درون آستان قدس رضوی درون سال ۱۳۲۴ هجری شمسی درون ساختمانی بـه مساحت ۱۰۲۴ مترمربع درون صحن امام خمـینی ساخته‌شد کـه به مدت ۴۰ سال تنـها ساختمان موزهٔ حرم بود.[۱۱۰] اکنون موزه‌های آستان قدس رضوی، با ۱۶ گنجینـه تخصصی درون چهار ساختمان شامل موزهٔ قرآن و نفایس، موزهٔ مرکزی، موزهٔ تخصصی فرش و موزهٔ مردم‌شناسی درون ۱۷ هزار متر فضای نمایشی، بیش از ۸ هزار قطعه نفیس را درون معرض دید بازدیدکنندگان قرار مـی‌دهند.[۱۱۱]
دارالشفاء امام رضا
این مرکز درمانی سرپایی درون بست شیرازی حرم واقع شده‌است و به‌صورت شبانـه‌روزی به منظور نیـازمندان ارائه خدمت مـی‌کند. این مرکز دارای پنج پایگاه ثابت فوریت‌های پزشکی درون داخل حرم هست که بـه زائران خدمات ارائه مـی‌کنند.[۱۱۲]
مـهمانسرای امام رضا
این مـهمانسرا به‌عنوان یک ادارهٔ مستقل زیرنظر مجموعهٔ معاونت اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی قرار دارد. از این مـهمانسرا درون اسناد دورهٔ صفویـه، افشاریـه و اوایل دورهٔ قاجاریـه، به‌عنوان مطبخ معموره نام شده‌است. از اوایل دورهٔ ناصری با نام کارخانـهٔ مبارکه شناخته و معروف شد و این نام که تا آخر دورهٔ قاجار به‌کار مـی‌رفت. درون دورهٔ پهلوی بـه «مـهمان‌خانـهٔ حضرتی»، و بعد از انقلاب بـه «مـهمانسرای امام رضا» تغییر نام یـافت. بیش از یکصد سال مطبخ غذای خدمـه، معروف بـه کارخانـهٔ خادمـی درون صحن آزادی واقع بود. درون اردیبهشت سال ۱۳۸۹، ساختمان جدید مـهمانسرا افتتاح شد. با افتتاح ساختمان جدید، زیربنای مـهمانسرا از ۳ هزار و ۸۰۰ مترمربع بـه ۱۰۰ هزار مترمربع افزایش یـافت.[۱۱۳]
مراکز فرهنگی حرم
دانشگاه علوم اسلامـی رضوی به‌همت عباس واعظ طبسی درون سال ۱۳۶۳ پایـه‌گذاری شد.[۱۱۴] این دانشگاه درون بین دانشگاه‌های دارای رشته‌های مشابه درون ایران درون بین پنج دانشگاه برتر دانسته شده‌است.[۱۱۵]
بنیـاد پژوهش‌های اسلامـی درون سال ۱۳۶۳ تأسیس شد و به‌عنوان یک مرکز علمـی و پژوهشی بـه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی وابسته است.[۱۱۶]
مقبره‌های حرم رضوی
چهار آرامگاه مـهم درون حرم رضوی قرار دارد.
پیر پالان‌دوز
بنای اولیـه این آرامگاه مربوط بـه دوران صفویـه بوده‌است کـه توسط شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس صفوی درون سال ۹۵۸ ه.ق بنا نـهاده‌شد. درون ابتدا مدفن ابونصر عبدالله بن علی سراج طوسی، عارف مشـهور قرن چهارم هجری بوده‌است،[۱۱۷] اما بـه دلیل مدفون بودن شیخ محمدعارف عباسی معروف بـه پیر پالان‌دوز درون این مکان بـه وی منسوب است؛ پیر پالان‌دوز از عرفا و پیران سلسلهٔ ذهبیـه بود.[۱۱۸][۱۱۹] این مقبره درون ابتدای خیـابان نواب صوفی قرار داشت کـه پس از انقلاب اسلامـی ایران بـه مناسبت توسعه حریم حرم تخریب و مجدد بازسازی گردید.[۱۲۰] این مکان هم‌اکنون درون شمال شرقی حرم واقع شده‌است.[۱۱۸][۱۱۹]
شیخ طبرسی
مقبرهٔ ابوعلی فضل بن حسن طَبْرَسی ملقب بـه امـین‌الاسلام و مشـهور بـه شیخ طبرسی درون قسمت شمالی حرم رضوی قرار دارد. محل دفن او ابتدا درون یکی از گورستان‌های مجاور حرم بوده کـه پس از احداث مـیدان پیرامون حرم درون سال ۱۳۱۲ و خیـابان طبرسی، قبرستان مزبور تسطیح شده و بعداً درون بخشی از آن صحنی بـه نام رضوان احداث گردیده کـه در مشـهد بـه باغ رضوان شـهرت یـافته‌است. باغ رضوان ضمن توسعهٔ حریم حرم درون سال ۱۳۷۰ تخریب شده اما گور شیخ با تزریق بتن بر اطراف آن، جابه‌جا و بنای جدیدی به منظور آن ساخته شده‌است.[۱۲۱]
شیخ حر عاملی
شیخ‌المحدثین محمد بن حسن معروف بـه شیخ حر عاملی از دانشمندان شیعی و صاحب کتاب مشـهور وسائل‌الشیعه است. آرامگاه او درون شمال شرقی صحن انقلاب واقع شده‌است.[۱۲۲]
شیخ بهایی
شیخ بهاءالدین محمد عاملی معروف بـه شیخ بهایی از دانشمندان بزرگ شیعی معاصر با شاه عباس صفوی است. آرامگاه وی درون رواقی بـه همـین نام واقع درون ضلع شمالی صحن امام خمـینی قرار دارد. بنای رواق شیخ بهایی ۱۰۲ مترمربع مساحت دارد.[۱۲۳]
پارکینگ‌ها
در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد. پارکینگ شماره یک درون جنوب غربی اماکن متبرکه و غرب صحن جامع واقع شده‌است و چند راه دسترسی اضطراری بـه زیرگذر از طرف شرق دارد.[۱۲۴] مساحت این پارکینگ ۵۵ هزار و ۸۱۰ متر است.[۱۲۵] پارکینگ شماره دو (موسوم بـه پارکینگ کوثر) زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده‌است. پارکینگ کوثر درون ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه درون زیرگذر جای دارد.[۱۲۴] ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو هست و ویژهٔ خادمـین حرم است.[۱۲۵] پارکینگ شماره سه زیر صحن هدایت واقع شده‌است و دسترسی بـه سطح صحن از این پارکینگ از طریق راه‌پله و آ امکان‌پذیر است.[۱۲۴] ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.[۱۲۵] پارکینگ شماره چهار کنار سر درون شیرازی است.[۱۲۴] ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.[۱۲۵]
حوادث
نوشتار وابسته: بمب‌گذاری درون حرم امام رضا
این عاز ضلع جنوب شرقی درون سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعهٔ توپ‌بستن گنبد به‌وسیلهٔ ارتش روسیـهٔ تزاری را نشان مـی‌دهد. آثار تخریب درون جای‌جای گنبد طلا به‌چشم مـی‌خورد.
حرم علی بن موسی الرضا طی چند سدهٔ اخیر درون اثر ۴ حادثه دچار تخریب‌های جزئی و کلی شد.
در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک درون سال ۹۷۷ ه.ق طلاکوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم بـه تاراج رفت کـه توسط شاه عباس صفوی درون بین سال‌های ۱۰۱۰–۱۰۱۶ ه.ق بازسازی شدند.
در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی درون مشـهد رخ داد کـه سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت. شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمـیر و تجدید طلا کرد. جریـان این طلاکاری توسط محمدرضا امامـی خوشنویس درون چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روس‌ها گنبد را بـه توپ بستند و نقاطی را درون بدنـهٔ گنبد د کـه هنوز جای تعمـیرها از درون گنبد قابل‌مشاهده است. درون سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمـیر آن را داد.
در خرداد ۱۳۷۳ خورشیدی درون روز عاشورا درون یک حملهٔ تروریستی درون اثر انفجار بمب درون حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمـی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینـه‌کاری‌های قدیمـی آسیب دیدند.[۱۲۶] کـه بعداً تعمـیر شدند و پس از آن تاکنون درون قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی به منظور بازرسی بدنی و وسایل زائرین، خدمت مـی‌کنند.[۱۲۷]افراد صاحب‌نام مدفون درون حرم
- هارون الرشید (خلیفهٔ عباسی)
- شیخ طبرسی (از فقهای شیعه قرن ۶ ه. ق)
- الله‌وردی خان (سپهسالار امپراتوری صفوی، حاکم ایـالت فارس امپراتوری صفوی، بانی ۳۳ پل اصفهان و مدرسهٔ خان شیراز)
- شیخ بهایی (دانشمند عصر صفوی)
- حر عاملی (از فقهای شیعه قرن ۱۱ ه. ق)
- شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف بـه نخودکی از علمای سده ۱۳ ه.ق شیعه)
- عباس مـیرزا نایب السطنـه (پسر بزرگ و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار متوفی ۱۲۴۹ ه. ق)
- امـیر اسدالله علم (نخست‌وزیر و وزیر دربار و از رجال دورهٔ پهلوی)
- غلامحسین تبریزی (از عالمان شیعه و امام جماعت مسجد گوهرشاد)
- محمد تقی جعفری
- سید عبدالله شیرازی (مرجع تقلید)
- غلامرضا طبسی (خطیب شیعه)
- ادیب نیشابوری (شاعر)
- غلامرضا قدسی (شاعر)
- محمدتقی ادیب نیشابوری (شاعر)
- سید عبدالکریم هاشمـی‌نژاد (مجتهد و مبارز انقلاب اسلامـی ایران)
- سید عزالدین حسینی زنجانی (مرجع تقلید شیعیـان)
- سید محمدهادی مـیلانی (مرجع تقلید شیعیـان)
- محمدتقی آملی (فقیـه شیعه)
- سید احمد خسروشاهی (فقیـه شیعه)
- شیخ جعفر مجتهدی (عارف شیعه)
- مجتبی قزوینی خراسانی (مجتهد شیعه)
- هاشم قزوینی (مدرس و عالم شیعه)
- سید رضا کامـیاب (نماینده مجلس مشـهد)
- علی‌اکبر نـهاوندی (نویسنده و عالم شیعه)
- علی فلسفی (فقیـه و مجتهد شیعه)
- محمدتقی شریعتی (فعال سیـاسی–مذهبی و پدر دکتر علی شریعتی)
- عباس واعظ طبسی (تولیت آستان قدس رضوی از سال ۱۳۵۹ خورشیدی که تا ۱۳۹۴)
- سید حسن طباطبایی قمـی (مرجع تقلید)
- حسنعلی مروارید (فقیـه شیعه)
مجموعه حرم از نگاه شـهری
حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل مـی‌دهد، به‌گونـه‌ای‌که مساحت آن یک مـیلیون مترمربع[۱۲۸] و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر گزارش شده‌است.[۱۲۹] وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع درون گذشته بـه مساحت کنونی رسیده‌است.[۱۳۰]
جستارهای وابسته
یـادداشت‌ها
↑ نوشت کلک دبیر از به منظور تاریخشکه نصب شد گویی درون حریم کعبه حجر ببینید: روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
پانویس
↑ «حرم امام رضا (ع) چگونـه ساخته شد؟». خبرگزاری دانشجویـان ایران. ۱۴ دی ۱۳۹۲.
↑ جمعی از علمای لبنان، زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا، ۳۲.
↑ «امام رضا (ع) چرا بـه ایران هجرت د؟» (fa-IR). بـه کوشش ایسنا. 2014-12-23. بازبینی‌شده درون 2018-02-10.
↑ «زندگینامـه امام علی بن موسی الرضا (ع)». وبگاه رسول نور. بازبینی‌شده درون ۱۷ نوامبر ۲۰۱۰.
↑ «شـهادت امام رضا (ع)». فارس نیوز. ۱۳۹۶/۱۰/۲۲.
↑ محمد بن جریر بن رستم طبری. دلائل الامامـه. منشورات الرضی، ۱۳۶۳. ۱۷۸.
↑ شریف القرشی، باقر. حیـاة الامام علی بن موسی الرضا (ع). ج. ۲. قم: نشر سعید بن جبیر، ۱۳۷۲. ۳۷۱.
↑ Zabeth (1999) pp. 12-16
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۲۴.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۲۴.
↑ مجموعه صحبتهای نخستین کنگره تحقیقات ایرانی جلد دوم صفحهٔ ۳۷۰
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۲۵.
↑ حسینی‌کازرونی، سیداحمد. پژوهشی درون اعلام تاریخی و جغرافیـایی تاریخ بیـهقی. تهران: موسسه فرهنگی آیـات، ۱۳۷۴.
↑ «11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا (ع)». تبیـان. ۶ مـهر ۱۳۹۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۰.
↑ پطروفشسکی. اسلام درون ایران. شرکت کتاب. ۲۷۱. بازبینی‌شده درون 16 مارس 2018.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۰–۳۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۰–۳۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۱–۳۲.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ نغماچی کازرونی، جمشید. ایران زمـین. ۲۱۰.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۳.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ «شـهرهایی کـه چنگیزخان آن‌ها را ویران کرد» (fa). بـه کوشش مشرق نیوز. 2015-10-04. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ «حرم امام رضا (ع) چگونـه ساخته شد؟». خبرگزاری دانشجویـان ایران. ۱۴ دی ۱۳۹۲.
↑ «حرم امام رضا (ع) چگونـه ساخته شد؟». خبرگزاری دانشجویـان ایران. ۱۴ دی ۱۳۹۲.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ.
↑ ۳۱٫۰۳۱٫۱۳۱٫۲۳۱٫۳ حاج سیدجوادی، صدر. دایرة المعارف تشیع. موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
↑ ۳۲٫۰۳۲٫۱ «تاریخچه گنبد طلای حرم امام علی‌ابن‌موسی الرضا (ع)». ۲۴ مرداد ۱۳۹۶. بازبینی‌شده درون ۲۰۱۷-۱۲-۰۹.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۴.
↑ «11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا (ع)». تبیـان. ۶ مـهر ۱۳۹۱.
↑ «حرم‌شناسی و برنامـه‌های حرم-مناره‌های حرم». razavi.aqr.ir. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ «حرم امام رضا (ع) چگونـه ساخته شد؟». aghigh.ir. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۴.
↑ «پیشینـه هشت گلدسته حرم هشتمـین خورشید تابناک آسمان امامت و ولایت». خبرگزاری ایرنا. بازبینی‌شده درون 15 مارس 2018.
↑ «تاریخچه 300 ساله سقاخانـه حرم امام رضا (ع)». خبرگزاری دانشجویـان ایران. بازبینی‌شده درون 15 مارس 2018.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۴.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۴.
↑ «11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا (ع)». تبیـان. ۶ مـهر ۱۳۹۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۳۵.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ.
↑ ناگفته‌های تعویض ضریح امام رضا، مشرق نیوز.
↑ محمد معین. «معنی روضه فرهنگ فارسی معین».
↑ محمد معین. «معنی منور فرهنگ فارسی عمـید».
↑ پلان و تصاویر حرم
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ «نگاهی بـه پیشینـه محل دفن امام رضا (ع)» (fa). بـه کوشش مشرق نیوز. 2012-01-23. بازبینی‌شده درون 2018-03-16.
↑ خوانساری، محمدباقر. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. قم: اسماعیلیـان.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۵۶–۵۷.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۰–۸۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۱–۸۲.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۲–۸۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۲.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۳–۸۵.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۵.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۵–۸۶.
↑ ۶۴٫۰۶۴٫۱ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۹.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۹–۹۰.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۰–۹۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۰.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۱–۹۲.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۲–۹۴.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۵–۹۶.
↑ شریعتی، علی. راهنمای خراسان. ۶۳. ۵۸.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۵–۹۶.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۶.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۶–۸۷.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۸۷–۸۸.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۵۹.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۷۱–۷۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۷۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۷۴–۷۵.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۷۴–۷۶.
↑ روضاتی، گنجنامـه، ۱۳: ۷۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۷۶–۷۸.
↑ محمدی، مریم. دائرةالمعارف بناهای تاریخی ایران درون دوره اسلامـی. سوره مـهر، ۱۳۸۵. شابک ۹۶۴-۴۷۱-۹۹۶-۴.
↑ مصاحب، غلامحسین. دائرةالمعارف فارسی مصاحب. امـیرکبیر.
↑ مشکوتی، نصرت‌الله. از س‍لاج‍ق‍ه تا ص‍ف‍وی‍ه. تهران: ابن سینا، ۱۳۴۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۹۸–۱۰۰.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۰.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۱.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۲–۱۰۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۳–۱۰۴.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۴–۱۰۵.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۶.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۰۷.
↑ ۱۰۱٫۰۱۰۱٫۱ «سرویس فرهنگ و هنر - نقاره زنی مـیراث معنوی کشور». news.aqr.ir. بازبینی‌شده درون 2018-03-15.
↑ «در نقاره خانـه حرم امام رضا (ع)». خبرگزاری تابناک. بازبینی‌شده درون 15 مارس 2018.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۴۲–۱۵۳.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۴۰.
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ، ۱۱۲–۱۴۲.
↑ «چگونـه درون حرم رضوی کتابخانـه ایجاد شد؟». خبرگزاری دانشجویـان ایران.
↑ «تاریخچه». سازمان کتابخانـه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. بازبینی‌شده درون 2017-12-16.
↑ «کتابخانـه آستان قدس گنجینـه 1200 سال کتابت پیرامون امام رضا (ع)». خبرگزاری جمـهوری اسلامـی.
↑ «کتابخانـهٔ گوهرشاد». دانشنامـه مشـهدالرضا. بازبینی‌شده درون 16 دسامبر 2017.
↑ «موزه آستان قدس رنگین کمان تاریخ/نمایش دست خط ائمـه تافرش۲۵۰۰ ساله». خبرگزاری مـهر.
↑ «ساعات بازدید از موزه آستان قدس رضوی». بازبینی‌شده درون 2017-12-16.
↑ «دارالشفاءامام رضا (ع) شبانـه‌روزی بـه زائران ارائه خدمت مـی‌کند». خبرگزاری مـهر. بازبینی‌شده درون 16 دسامبر 2017.
↑ «مـهمانسرای حضرت رضا (ع)». پورتال آستان قدس رضوی. بازبینی‌شده درون 16 دسامبر 2017.
↑ «دانشگاه علوم اسلامـی رضوی». razaviac.aqr.ir. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ «دانشگاه علوم اسلامـی رضوی جزو پنج دانشگاه برتر کشور» (fa-IR). بـه کوشش خبرگزاری جمـهوری اسلامـی. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ اسلامـی، بنیـاد پژوهشـهای. «بنیـاد پژوهش‌های اسلامـی | بنیـاد پژوهشـهای اسلامـی آستان قدس رضوی». www.islamic-rf.ir. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ «همت پیر (نگاهی کوتاه بـه زندگی پیر پالان‌دوز)». razavi.aqr.ir. بازبینی‌شده درون 2018-02-10.
↑ ۱۱۸٫۰۱۱۸٫۱ «مروری بر زندگینامـه شیخ محمدعارف عباسی + عکس». iqna.ir. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ ۱۱۹٫۰۱۱۹٫۱ «معرفی زیـارتگاه پیر پالان‌دوز (رحمة الله علیـه) ـ مشـهد». www.emamzadegan.ir. بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ «پیر پالان‌دوز». ونـه (زیرمجموعه آستان قدس رضوی). بهمن ۱۳۹۶.
↑ «مقبره شیخ طبرسی». بازبینی‌شده درون 2018-01-12.
↑ «آرامگاه شیخ حر عاملی». آفتاب آنلاین.
↑ «چهار آرامگاه درون نزدیکی حرم امام رضا (ع)». www.khabaronline.ir. بازبینی‌شده درون ۲۰۱۸-۰۱-۱۲.
↑ ۱۲۴٫۰۱۲۴٫۱۱۲۴٫۲۱۲۴٫۳ «پارکینگ‌های حرم امام رضا». تبیـان.
↑ ۱۲۵٫۰۱۲۵٫۱۱۲۵٫۲۱۲۵٫۳ «هر آنچه درون مورد حرم رضوی نمـی‌دانید، اینجا بخوانید». هما (هواپیمایی ملی ایران), شـهریور 1393.
↑ http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=75726
↑ عالم‌زاده، حرم رضوی بـه روایت تاریخ.
↑ «مساحت حرم مطهر رضوی بـه یک مـیلیون مترمربع افزایش یـافته‌است» (fa-IR). بـه کوشش خبرگزاری جمـهوری اسلامـی. بازبینی‌شده درون 2018-01-16.
↑ جهان|TABNAK, سایت خبری تحلیلی تابناک|اخبار ایران و. «بزرگترین مساجد جهان بـه روایت تصویر». سایت خبری تحلیلی تابناک|اخبار ایران و جهان|TABNAK. بازبینی‌شده درون 2018-01-16.
↑ «مساحت حرم مطهر رضوی بـه یک مـیلیون مترمربع افزایش یـافته‌است». خبرگزاری جمـهوری اسلامـی. ۱ اسفند ۱۳۹۲. بازبینی‌شده درون 15 دسامبر 2017.
منابع
- محمدتقی مدرس رضوی، سالشمار وقایع مشـهد، ص ۲۲۶
- عالم‌زاده، بزرگ. حرم رضوی بـه روایت تاریخ. به‌نشر، ۱۳۹۴. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۲-۲۲۷۰-۶.
- Zabeth, Hyder Reza (1999). Landmarks of Mashhad. Alhoda UK. ISBN: 964-444-221-0.
پیوند بـه بیرون
در پروژه‌های مـی‌توانید درون مورد حرم امام رضا اطلاعات بیشتری بیـابید.
درون مـیان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
درون مـیان تصویرها و رسانـه‌ها از ویکی‌انبار
درون مـیان خبرها از ویکی‌خبر
- پرتال جامع آستان قدس رضوی
- وبگاه رسمـی عحرم امام رضا
- پخش زنده از حرم امام رضا
- نقشـه کامل حرم
مکان‌های مقدس اسلامـی
شـهرهای مقدس شیعه
مکه • مدینـه • بیت‌المقدس • نجف • کربلا • کاظمـین • مشـهد • سامرا • دمشق • قم • کوفه
مکان‌های مقدس شیعه
مساجد: مسجدالحرام • مسجدالنبی • مسجدالاقصی • قبةالصخره • مسجد قبا • مسجد ذوقبلتین • مسجد کوفه • مسجد سهله • مسجد جمکران
حرم‌ها: حرم علی بن ابی‌طالب • حرم امام حسین • بقیع • حرم کاظمـین • حرم امام رضا • حرم عسکریین • حرم عباس بن علی • حرم زینب کبری • حرم فاطمـه معصومـه • حرم رقیـه • باب‌الصغیر • مرقد دانیـال • مقبره شـهدای احد
امام‌زاده‌ها: حرم شاه عبدالعظیم • حرم شاه‌چراغ • ...
تکیـه • حسینیـه • مـهدیـه
شـهرهای مقدس اهل سنت
مکه • مدینـه • بیت‌المقدس
مکان‌های مقدس اهل سنت
مساجد: مسجدالحرام • مسجدالنبی • مسجدالاقصی • قبه الصخره • مسجد قبا • مسجد ذوقبلتین
آستان قدس رضوی
خدماتی-زیـارتی
- حرم مطهر
- زیـارت مجازی
- نذورات
سازمان اقتصادی رضوی
عمران و ساختمان
- بتن و ماشین قدس رضوی
- مسکن و عمران قدس رضوی
- مـهندسان مشاور و شـهرسازی آستان قدس رضوی
- مـهندسی آب و خاک قدس رضوی
- کارخانجات بنای سبک قدس رضوی
مالی و تجاری
- مؤسسه اعتباری رضوی
- شرکت کارگزاری رضوی
- منطقه ویژه اقتصادی سرخس
کشاورزی و دامپروری
- شرکت کشاورزی رضوی
- شرکت کشاورزی و موقوفات چناران
- شرکت کشت و صنعت اسفراین
- شرکت کشت و صنعت انابد
- شرکت کشت و صنعت سرخس
- مؤسسه باغات آستان قدس رضوی
- مؤسسه کشت و صنعت مزرعه نمونـه
- مؤسسه موقوفات و کشاورزی جنوب خراسان
- مؤسسه موقوفات و کشاورزی سمنان
- مؤسسه دامپروری صنعتی قدس رضوی
صنایع غذایی و دارویی
- شرکت نان قدس رضوی
- شرکت آرد قدس رضوی
- شرکت خمـیرمایـه رضوی
- شرکت فرآورده‌های غذایی رضوی
- شرکت فرآورده‌های لبنی رضوی
- شرکت قند آبکوه
- شرکت قند تربت حیدریـه
- شرکت قند چناران
- شرکت داروسازی ثامن
صنعت و معدن
- شرکت تهیـه و تولید فرش آستان قدس رضوی
- شرکت نخریسی و نساجی خسروی خراسان
- شرکت کارخانجات صنایع چوب آستان قدس رضوی
- شرکت معادن قدس رضوی
خودروسازی
- شرکت شـهاب خودرو
- شرکت شـهاب یـار
- شرکت کمباین سازی ایران
انرژی
- شرکت توسعه نفت و گاز رضوی
- شرکت مـهاب قدس
- شرکت توسعه نفت و گاز رضوی
فناوری اطلاعات
- شرکت فناوری اطلاعات و ارتباطات رضوی
اجتماعی-آموزشی
- دانشگاه بین‌المللی امام رضا
- دانشگاه علوم اسلامـی رضوی
- دارالقرآن
- موسسه تربیت بدنی آستان قدس رضوی
- ورزشگاه امام رضا
فرهنگی-رسانـه‌ای
- موزه‌های آستان قدس رضوی
- روزنامـه قدس
- پرتال آستان قدس رضوی (باب‌الرضا)
- آستان‌نیوز
- به‌نشر
- بنیـاد پژوهش‌های اسلامـی
پزشکی-دارویی
- دارالشفا امام رضا
- بیمارستان فوق تخصصی رضوی
- موسسه خدمات دارویی رضوی
- داروسازی ثامن