حافظ شرح دکتر خطیب رهبر

روزبهان ابومحمدبن ابی نصربن روزبهان بقلی فسایی شیرازی، حافظ شرح دکتر خطیب رهبر معروف بـه «شیخ شطّاح» و «شطّاح فارس» عارف اهل فارس بود.

او درون سال ۵۲۲ هجری قمری درون خانواده‌ای دیلمـی الاصل درون فسا بـه دنیـا آمد.[۱] این عارف و دانشمند سدهٔ ششم و هفتم و از سرسلسلة روزبهانیـان بوده و دیلمـیان مقیم فارس بوده‌اند و چون درون فسا بـه بَقل (سبزی و تره بار) فروشی اشتغال داشت ملقب بـه «شیخ روزبهان بقلی» بود. در مکتب بـه آموختن قرآن پرداخت و در محضر دانشمندان عصر بـه فراگرفتن علوم متداول مشغول شد. حافظ شرح دکتر خطیب رهبر از همان اوان زندگی تمایلات عرفانی داشت که تا اینکه درون ۲۵ سالگی از خلق برید و در کوه‌های اطراف شیراز بـه عبادت و ریـاضت پرداخت و حافظ قرآن شد و نزد نخستین مرشد خود، شیخ جمال الدین فسایی رفت دیگر استادان او عبارت بودند از:

• جاگیر (متوفی ۵۹۱) از زاهدان کُرد کـه در سامره مـی‌زیست
• شیخ سراج الدین محمودبن خلیفه (متوفی ۵۶۲)، کـه خرقة او با دو واسطه بـه شیخ ابواسحاق کازرونی مـی‌رسید.
• شیخ ابوالصفا کـه شیخ روزبهان درون سفر حج، کـه مریدانش همراه وی بودند از او خرقه گرفت.

او بعد از حج بـه مصر و شام رفت و سرانجام بـه شیراز بازگشت و باقی روزگار خود را بـه تدریس، تربیت مریدان و نگارش کتاب گذرانید. امام فخرالدین نصربن مریم. ارشدالدین علی نیریزی (متوفی ۶۰۴) صدرالدین سِلَفی اصفهانی (۴۷۸–۵۷۶) کـه شیخ روزبهان و ابونجیب سهروردی (۴۹۰–۵۶۳) درون حدود سال ۵۵۷، درون اسکندریـه درون محضر او بودند.

تحفة اهل العرفان - این کتاب قدیمـی‌ترین اثر درون شرح زندگی روزبهان مـی‌باشد. حافظ شرح دکتر خطیب رهبر این اثر درون سال ۶۹۵ هجری قمری (۹۴ سال بعد از فوت روزبهان) توسط یکی از نبیرگان وی بنام شیخ شرف الدین ابراهیم (فرزند شیخ صدرالدین روزبهان ثانی فرزند شیخ فخرالدین احمد فرزند روزبهان) درون شرح زندگی روزبهان نگاشته شده‌است. این کتاب دریک نوبت توسط محمد تقی دانش‌پژوه تصحیح و توسط انجمن آثار ملی تحت شماره ۶۰ منتشر شده‌است. سپس بـه کوشش دکتر جواد نوربخش درون دو نوبت منتشر گردیده‌است.[۲]

آثار شیخ روزبهان

شیخ روزبهان تألیف را نوعی حجاب شمرده اما بیش از شصت اثر درون علوم ظاهر و باطن داشته کـه برخی از آن‌ها موجود است. آثار وی دربارة تصوف حدود ۲۱ کتاب هست که برخی از آن‌ها بدین شرح است:

• اَلاِغانـه یـا شرح الحُجُبِ وَ الاَست'ار فی مَقاماتِ اَهل الانَوْارِ و الاسرار، بـه عربی:

که شرح و تفسیر و تأویل حدیثِ معروف نبوی (حدیث اِغانـه) هست که طبق آن، پیـامبر فرموده‌است: هر روز به منظور زدودن تیرگیـهای بسیـار اندکی کـه بر قلبم نشیند، بیش از هفتادبار استغفار مـی‌کنم.

• الانوار فی کشف الاسرار، بـه فارسی:

دربارة مکاشفات اولیـا و مقامات اهل معرفت و اسرار صوفیـان

• بیـان المقامات:

در بیـان صد درجه آغاز، مـیانـه و پایـان راه سالکان صوفی، و ویژگی آنـها

• سیر الارواح، بـه عربی:

دربارة احوال روح و تصرف آن درون نفس

• کشف الاسرار و مکاشفات الانوار:

زندگینامة علمـی و روحانی شیخ کـه در آن دعاوی شگفت‌انگیزی دربارة مکاشفات خود کرده‌است. این اثر توسط Carl W. Ernst بـه زبان انگلیسی ترجمـه و با مقدمـه‌ای بـه قلم دکتر جواد نوربخش منتشر گردیده‌است[۳]

• غلطات السالکین، بـه فارسی:

در باب لغزشـهایی کـه در راه سالکان پیش مـی‌آید

• یواسین، بـه عربی:

دربارة رازهای غامض معرفت، با شطحیـاتی غریب همراه با نقطه و دایره و اشکال دیگر.

• مَشرَبُ الارواح:

از لطیفترین مصنفات وی کـه در آن هزار ویک مقام از مقامات عرفانی درون بیست باب فراهم آمده، و در همة موارد بـه اقوال پیشوایـان بزرگ تصوف استناد شده‌است. بسیـاری از مطالب و حتی عناوین آن با منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری و احیـاءالعلوم غزالی یکی است.

• رسالة قدس یـا قدسیـه یـا رسالة الاُنس فی روحِ القُدس - درون دوازده باب، بـه فارسی:

که بـه درخواست مشایخ خراسان، ترکستان و ماوراءالنـهر نوشته شده‌است. این کتاب دربارة دوازده علم از علوم سالکان، مانند علم توحید و معرفت است. این اثر همراه با رساله غلطات الساکین با عنوان رساله القدس و رساله غلطات السالکین بـه اهتمام دکتر جواد نوربخش درون دو نوبت منتشر گردیده‌است[۴][۵]

• شرح شطحیـات، بـه فارسی:

که بـه درخواست یکی از مریدان نوشته و در آن علاوه بر گفتارهای رمزی صوفیـان بـه بسیـاری از آیـات قرآن و احادیث نبوی و علوی استناد کرده‌است. این کتاب بیش از هر مطلبی بـه شرح سخنان حلاج و دفاع از او پرداخته، ازینرو برخی آن را عمده‌ترین سند به منظور شناسایی احوال و حقایق زندگی حلاج شمرده‌اند. بخش شرح اقوال و احوال حلاج را لوئی ماسینیون در۱۹۱۳ درون پاریس منتشر کرده؛ و تمام آن نیز در۱۳۴۹ ش بـه اهتمام جواد نوربخش، و قبل از آن بـه تصحیح و مقدمة فرانسوی و ترجمة فصل اول بـه زبان فرانسوی بـه وسیلة انجمن ایرانشناسی فرانسه، درون تهران چاپ شده‌است.

• منطق الاسرار ببیـان الانوار، بـه عربی:

در شرح شطحیـات کـه شیخ کتاب فارسی خود را از این متن برگرفته.

• عبهرالعاشقین:

در ۳۲ فصل درون عشق و اقسام آن انسانی، عقلی، روحانی، الهی و جمال پرستی. عبهرالعاشقین با تصحیح و مقدمة فارسی و فرانسوی و ترجمة فصل اول بـه زبان فرانسوی، چاپ شده‌است. این کتاب هم چنین توسط دکتر جواد نوربخش درون ایران منتشر شده‌است.[۶]

• مکتوبات روزبهان:

حاوی مکاتبات وی با برخی از بزرگان عصر خویش است.

• لطائف البیـان فی تفسیر القرآن و عرائس البیـان
• المکنون فی حقایق الکلم النبویة
• المفاتیح فی شرح المصابیح درون شرح احادیث
• الموشح فی المذاهب الاربعه و ترجیح قول الشافعی بالدلیل والمفتاح فی علم اصول الفقه
• الارشاد فی علم الکلام و مسالک التوحید فی علم الکلام درون علم کلام
• الهدایة فی علم النحو و کتاب فی التصریف.
• حدائق الاخبار
• کتاب الارشاد
• مسالک التوحید
• سلوه العاشقین
• دیوان المعارف
• الموشح فی المذاهب الاربعه
• کتاب المناهج
• مقاییس السماع
• تحفه المحبین
• کتاب العقاید
• کتاب العرفان فی خلق الانسان
• لوامع التوحید
• سلوه القلوب
• صفوه مشارب العشق
• منـهج السالکین

تأثیر درون آثار بزرگان

شیخ روزبهان درون پارسی نویسی استاد بود و در آثار او تعبیرات بسیـاری حاکی از توجه بـه شخصیت‌ها، عناصر داستانی و مفاهیمـی مربوط بـه ایران باستان وجود دارد، مجموعة سروده‌های او بـه دو زبان فارسی و عربی درون دیوان المعارف فی الشعر گردآوری شده بوداز سروده‌های وی بارها عارفان و شاعران استقبال کرده‌اند؛ از آن جمله مولوی درون غزل مشـهور منسوب بـه او با مطلع «بنمای رخ کـه باغ و گلستانم آرزوست» بـه هماوردی با شیخ روزبهان برخاسته و پاره‌ای از مضامـین غزل وی را با عباراتی مشابه تکرار کرده‌است، سعدی نیز درون غزلی بـه همان مطلع و قافیـه مدعیـان دروغیـان عرفان را مورد سرزنش قرار داده‌است. شیخ بـه گویش نیریزی هم ابیـاتی دارد، عقاید و آرای روزبهان بقلی (در فروع دین) شافعی شمرده‌اند، اما به‌طوری‌که از کتاب المُوشَّح بر مـی‌آید، او درون حصار مذهب شافعی نمانده و گاه بـه رأی مذاهب دیگر عمل مـی‌کرده‌است. شاعران پارسی گوی بارها اشعاری درون ستایش وی سروده یـا اقوال و احوال وی را بـه رشتة نظم درآورده‌اند؛ از آن جمله‌اند: فخرالدین عراقی؛ عبدالرحمان جامـی، داعی شیرازی، همچنین حافظ نیز اشعاری دارد کـه نمایندة اثرپذیری او از روزبهان بقلی است.

فرزندان

فرزندان روزبهان بقلی. شـهاب الدین محمد کـه در حیـات پدر درگذشت؛ فخرالدین احمد (متوفی ۶۲۰) معروف بـه شافعی الزمان کـه از پدر خرقه گرفت و در زمان حیـات پدرش و پس از وی بـه جای او وعظ مـی‌کرد، فرزند فخرالدین، شیخ الاسلام روزبهان ثانی (متوفی ۶۸۵) مریدان بسیـار داشته و گویند کـه برخی از حاکمان غیر مسلمان بـه دست وی مسلمان شده بودند. فرزندان روزبهان ثانی (نبیره‌های روزبهان بقلی) عبداللطیف و شرف الدین ابراهیم، نیز هر یک کتابی درون احوال و آثار شیخ روزبهان بقلی نوشته‌اند. صدرالدین روزبهان ثالث نیز از فرزند شرف الدین ابراهیم مـی‌باشد.

آرامگاه

شیخ روزبهان هر هفته چند نوبت درون مسجد عتیق و مسجد سُنقُری وعظ مـی‌کرد. او درون اواخر عمر بـه نوعی فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان بـه مسجد مـی‌رفت و وعظ مـی‌کرد. وی درون محرم ۶۰۶ (۲۱ ماه مـه سال ۱۲۰۹ مـیلادی – ۳۱ اردیبهشت ۵۸۸ شمسی) درون شیراز درگذشت. مزارش درون قبرستان محلة باغ نو (درب شیخ) و جنب رباطی بود کـه بر اساس کتیبة قدمگاه، خود آن را درون ۵۶۰، درون شیراز ساخته بود و بعدها مزارش بـه این رباط ملحق شد. درون گذشته، بر زیـارت این محل درون روز سه شنبه تأکید مـی‌د و وضوگرفتن با آب چاه این رباط و نمازگزاردن بر مزار شیخ را موجب رواشدن حاجت مـی‌شمردند. این مقبره درون مشرق شیراز و در انتهای شرقی خیـابان لطفعلی خان زند، درون محله‌ای کـه آن را بـه مناسبت وجود قبر شیخ، درب شیخ مـی‌خوانند واقع شده‌است. درون محوطه آرامگاه سه پله سنگی قرار دارد کـه به ایوانی بدون سقف منتهی مـی‌شود و در اطراف ساختمان کشیده شده‌است. بعد از آن ایوان مسقفی دیده مـی‌شود کـه در ادامـه آن ایوانی دیگر با عرض کمتر بـه چشم مـی‌خورد و قبر شیخ و قبور دو تن از فرزندان و فرزندزادگان وی درون آنجا واقع شده‌است. بر پیشانی این ایوان با خط نستعلیق نوشته شده‌است: آرامگاه شیخ کبیر ابومحمد روزبهان، تولد درون فسا ۵۲۲ هجری، ۵۰۷ ش. وفات درون شیراز ۶۰۶ ه‍.ق ۵۸۸ ش. بر بالای ایوان لوحه‌ای برنجی قرار گرفته کـه این کلمات بر روی آن نقر شده‌است: لااله الاالله الملک الحق المبین در پایین همـین لوحه، بر روی تکه سنگی نوشته شده: ای تو را با هر دلی رازی دگر مقابل درون ورودی شاه نشینی با دو پنجره مشبک و کاشی‌های معرق قرار دارد. بین آن دو پنجره سنگ نبشته‌ای هست که نام شیخ، سال تولد، سال درگذشت و تاریخ بنا و سازندگان آن بدین شرح آمده‌است. «به خواست خدای هر دو جهان، بنای آرامگاه شیخ روزبهان ابو محمد فرزند ابی نصر فرزند روزبهان بقلی فسایی شیراز درون جایگاه بخشی از مجموعه ساختمان‌های خانقاه و رباط ودیگر ابنیـه دوران زندگی آن بزرگوار کـه پس از گردش خوابگاه ابدی وی و چند نفر از افرد خانواده او گردید، بـه وسیله انجمن آثار ملی ساخته شد. آغاز ساختمان ۱۳۵۰٫۱٫۱۵، پایـان ساختمان ۱۳۵۱٫۴٫۱۵.» در جنوب شاه نشین کتیبه دیگری هست که شامل دو قسمت مـی‌شود. بر روی قسمت اول آن نوشته شده‌است: شیخ روزبهان ابو محمدبن ابونصر بقلی فسایی شیرازی بـه سال ۵۲۲ هجری درون فسا چشم بـه دنیـا گشود و در محرم ۶۰۶ هجری درون شیراز درون خانقاه خود کـه اکنون این بنا درون آنجا برپا شده‌است، جهان را بدرود گفت. این عارف بزرگوار جامع بین کمالات صوری و معنوی - قال و حال - زهد و عشق - صحو و سکر، تحقیق و تعلیم درون شریعت و طریقت و پیشوای کاروان راه حقیقت بوده‌است.

در قسمت دوم کتیبه مذکور قسمتی از رباعیـات شیخ روزبهان بـه چشم مـی‌خورد:

در دیده تویی، وگرنـه بر دوختمـی - دل داغ تو دارد ار نـه بفروختمـی

در پیش تو چون سپند بر سوختمـی - جان منزل توست ور نـه روزی صدبار

مقبولان گرت بر آید از دست - زنـهار درون آن کوش کـه باشی پیوست

هر چیز کـه از طاق دل افتاد، شکست - مگذار کـه افتی از نظر مردان را

تا کی بـه هدف تیر پراکنده زنی؟ - که تا چند سخن تراشی و رنده زنی؟

بسیـار بر این گفت و شنود خنده زنی- گر یک سبق از علم خموشی دانی

جهان را جمله سرتاسر بسوزم - اگر آهی کشم صحرا بسوزم

چه فرمایی بسازم یـا بسوزم - بسوزم عالم ار کارم نسازی

ز حد خاور که تا آستانـه اقصی - درون این زمانـه منم قائد صراط الله

که هست منزل جانم بـه ماوراء ورا - روندگان معارف کجا مرا بینند

در جنوب شرقی آرامگاه شیخ کتابخانـه‌ای قرار داشت. سنگ قبری درون صدر محوطه قرار گرفته‌است و سنگ صندوقی سبزرگی کـه در حاشیـه آن نام ۱۴ معصوم بـه خط ثلث نوشته شده‌است، بر روی آن نصب شده. بر روی سنگ قبر تاریخ وفات شیخ با این عبارت: فی منتصف محرم سنـه ست و ستمائه نوشته شده. طول سنگ قبر شیخ یک متر و ۶۹ سانتی‌متر و عرض آن ۵۶ سانتی‌متر و ارتفاعش ۴۶ سانتیمتر مـی‌باشد. آرامگاه شیخ روزبهان درون سال ۱۳۵۳ بـه شماره ۱۰۴۳/۴ درون فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.

پانویس

منابع

• سایت شـهرداری منطقه ۸ شیراز
• عقل و عشق از نظر عارف بزرگ شیخ روزبهان بقلی شیرازی – روزنامـه رسالت، شماره ۶۵۴۴ مورخ ۱۸/۰۷/۱۳۸۷
• روزنامـه آفرینش، مورخ ۰۹/۰۲/۱۳۸۸
• زیبای متناقض - روزنامـه ایران، شماره ۴۱۲۷ مورخ ۰۲/۱۱/۱۳۸۷
• ابراهیم بن روزبهان ثانی، تحفه اهل العرفان، درون روزبهان نامـه، چاپ محمد تقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۷ ش
• شمس الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۷۱ ش
• روزبهان نامـه، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۷ ش؛ مصلح بن عبدالله سعدی، متن
• داریوش شایگان، هانری کُربن: آفاق تفکر معنوی درون اسلام، ترجمة باقر پرهام، تهران ۱۳۷۱ ش
• عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان، درون روزبهان نامـه، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه

پیوند بـه بیرون

• تصحیح و ترجمـهٔ کشف‌الاسرار و مکاشفات‌الانوار|وب‌سایت کتابخانـه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامـی

• افلاطون، زرتشت، هرمس، حکمت خسروانی

• شمس الدین شـهرزوری، ابن عربی، محمد بن سوار، خواجه نصیر طوسی،
  قطب‌الدین شیرازی، ابن کمونـه، مـیرداماد، ملاصدرا،
  علامـه حلی، جلال‌الدین دوانی، ابن ابی جمـهور احسائی،
  آذر کیوان، فیـاض لاهیجی، احمد احسائی، حاج ملا هادی سبزواری،
  فیـاض لاهیجی، دینانی

• Nasr, Seyyed Hossein, and Leaman, Oliver (eds), History of Islamic Philosophy, Ansarian Publications - Qum, Iran، 1993. ISBN: 964-438-307-9